Skip to main content

Full text of "De flora van Nederland"

See other formats 


ade 


_ 
% 


mad Pennen son es br 
Katten pe bes a wa PEI pennen ® ee 02 er drite eten, ee, Nine 
5 . - wong = Giitosostoreren— ne ei mt pier DET 5 
in bar EEN trens ee EPR eN Ef ERG 7 ea ed 3 pre eene : edidase 9 ne 

aki nT ANTIEK eK ee ES tenere ern Bnr Sad EEE Re ee Me Oee 


ih 1 


_ THE LUESTHER T. MERTZLIBRARY 


THE NEW YORK BOTANICAL GARDEN 


EA 
k 


DE FLORA VAN NEDERLAND. 


II. 


_DE FLORA 


VAN 


NEDERLAND 


p DOOR 


lS ENA ESES, 


DEE 


OR — 


Leiden. Groningen. 
N. V. Boekhandel en Drukkerij N. V. Erven P. NOORDHOFF's 
voorheen E. J. BRILL. Boekhandel en Uitgeverszaak. 


BLADWIJZER VAN DEEL Il. 


BLADWIJZER VAN HET TWEEDE DEEL. 


Acer . 
campestre 
platanoides. 


Pseudo-platanus . 


Aceraceae . 
Aconitum … 
Lycoctonum 
Napellus. 
Actaea … 
spicata … 
Adonis . 
aestivalis 
vernalis . 
Aegopodium … 
Podagraria . 
Aesculus k 
Hippocastanum 
Aethusa 
Cynapium … 
Agrimonia . 
Eupatoria 
odorata . 
Agrostemma . 
Githago . 
Albersia 
Blitum 
deflexus 
Alchemilla. 
arvensis . 
vulgaris . 
Alliaria . 
officinalis 
Alnus 
glutinosa 
incana 
Alsine 
tenuifolia 


Alsineae 
Alsinoideae 
Althaea . 
hirsuta 
officinalis 
Alyssineae . 
Alyssum 
calycinum … 
campestre 
hirsutum 
maritimum … 
montanum … 
Amarantaceae 
Amarantus. 
albus. 
Blitum 
deflexus. 
retroflexus . 
silvester . 
Amelanchier … 
canadensis . 
vulgaris 
Ammadenia 
peploides 
Ammi 
majus 
Ammineae. 
Amygdaleae . 


Amygdaloideae . 


Amygdalus 
Persica . 
Anemone … 
Apennina 
nemorosa 
Pulsatilla 


ranunculoides . 


Anemoneae 


120 


Vill 


Anethum 
graveolens . 
Angelica 
carvifolia 
silvestris 
Angeliceae. 
Angustiseptae 
Anthriscus . 
Cerefolium . 
silvestris 
vulgaris . 
Anthyllideae . 
Anthyllis 
Vulneraria . 
Apiculati 
Apium … 
graveolens . 
Aquifoliaceae. 
Aquilegia . 
vulgaris . 
Arabideae . 
Arabis … 
alpina 
arenosa . 
hirsuta 
Araliaceae . 
Arenaria 
serpyllifolia 
Aristolochia 
Clematitis . 
Aristolochiaceae 
Armoracia. 
rusticana 
Aruncus 
silvester . 
Asarum. 
europaeum . 
Astragaleae 
Astragalus . 
glycyphyllus . 
Onobrychis 
Atriplex 


angustifolium. 


arenarium … 
Babingtonii 
calotheca 
crassifolium 
farinosum . 
hastatum 


— BLADWIJZER. — 


53) 


blz. 
449 
449 
446 
446 
446 
418 
245 
459 
460 
459 
461 
5965 
610 
610 
540 
427 
427 
390 
216 
216 
244 
258 
259 
259 
260 
466 
139 
139 
658 
688 
688 
2092 
292 
525 
526 
690 
690 
596 
653 
653 
654 
Lal 
114 
116 
116 
15 
116 
116 
115 


hortense. 
laciniatum … 
latifolium . 
littorale . 
marina . 
nitens 
patulum . 
pedunculata 


portulacoides . 


roseum .… 
tataricum 
Balsaminaceae 
Barbarea 
intermedia . 
praecox . 
vulgaris . 
Batrachium 
aquatile 
Baudotii 
confusum 
divaricatum 
Îluitans … 
hederaceum 


heterophyllum. 


hololeucum. 
Petiveri . 
salinum … 


trichophyllum 


tripartitum . 
Berberidaceae 
Berberis 

vulgaris . 
Berteroa 

incana 
Berula … 

angustifolia 
Beta . 

hortensis 

maritima 

vulgaris . 
Betula 

alba . 

pubescens . 

verrucosa 
Betuleae 
Bifora 

radians … 
Biscutella . 
apula. 


155 


114, 


Blitum. 


bonus Henricus . 


capitatum … 
glaucum 
rubrum . 
virgatum 
Brachycarpeae … 
Brassica 
elongata 
lanceolata . 
Napus 
nigra . 
oleracea. 
Rapa . 
Brassicaeae 
Braya 
supina 
Buniadeae. 
Bunias . 
orientalis 
Bunium. 


Bulbocastanum … 


Bupleurum. 
Odontites 
rotundifolium . 
protractum . 
tenuissimum 

Buxaceae … 

Buxus A 
sempervirens . 


Cachrys. 
maritima 
Cakile . 
maritima. 
Cakilineae . 
Calandrinia 
compressa . 
Calepina 
Corvini . 
Callitriche . 
autumnalis . 
hamulata 
obtusangula 
stagnalis 
KERN 
Callitrichaceae 
Caltha … 
palustrus 


bz. 


- BLADWIJZER. — 


Camelina … 
dentata . 
sativa 

Camelineae 

Camphorosmeae 

Campylospermae 

Candicantes … 

Cannabis 
sativa 

Cannaboideae 

Capsella 
Bursa pastoris 

Cardamine 
amara 
hirsuta .… 
multicaulis . 
pratensis 
silvatica . 

Carpinus 
Betulus . 

Carum s. „ie 
Bulbocastanum 
Carvi. 
verticillatum 

Caryophyllaceae 

Castanea 
sativa 
vulgaris. 

Caucalineae 

Caucalis 
daucoides … 

Celastraceae . 

Cerastium . 
arvense … 
caespitosum 
glomeratum 


semidecandrum … 


triviale 
vulgatum 
Ceratophyllaceae 
Ceratophyllum 
demersum … 
submersum. 
Chaerophyllum 
bulbosum 
silvestre. 
temulum 
Cheiranthus 
Cheiri 


534, 


Chelidonium . 
majus 

Chenopodiaceae 

Chenopodieae 

Chenopodium 
album 


ambrosioides 
bonus Henricus … 


Botrys 
capitatum .… 
crassifolium 
ficifolium 
foliosum 
glaucum. 
hybridum 
lanceolatum 
maritimum . 
murale 
opulifolium. 


polyspermum … 


rubrum 
urbicum . 
viride. 
Vulvaria. 
Chorispora 
tenella 


Chrysosplenium . 


alternifolitum 


oppositifolium 


Cicer 
arietinum 
Cicuta … 
virosa 
Circaea . 
intermedia . 
lutetiana 
Circaeeae . 
Cistaceae … 
Clarkia . 
pulchella 
Claytonia . 
perfoliata 
Clematideae 
Clematis 
Flammula … 
Recta. £ 
Vitalba 
Viticella 
Cochlearia. 


— BLADWIJZER. — 


anglica . 
Armoracia . 
danica 
officinalis 
Coelospermae 
Colutea . 
arborescens 
Comarum … 
palustre . 
Conium. 
maculatum . 
Conringia . 
orientale 
Coriandreae … 
Coriandrum 
sativum . 
Corispermeae. 
Corispermum . 


hyssopifolium 


Marshallii … 
Cornaceae. 
Cornus . 

INAS ee, 

sanguinea . 
Coronaria . 

Flos cuculi. 

tomentosa . 
Coronilla … 

scorpioides 

varia . 
Coronilleae 
Coronopus 

didymus. 

Ruellii 
Corrigiola . 

littoralis . 
Corydalis . 

bulbosa. 

Cavan: 

claviculata . 

digitata. 

fabacea . 

glauca 

intermedia . 

lutea . 

ochroleuca. 

solida 
Coryleae 
Corylifolii 


if + 
535, 541 


Corylus. 
Avellana 


Crassulaceae . 


Crataegus . 


monogyna . 


Oxyacantha 
Crithmum . 
maritimum . 
Cruciferae . 
Cucubalus . 
baccifer . 
Cumineae . 
Cuminum … 
Cyminum 
Cupuliferae 
Cyelolobae 
Cydonia 
vulgaris . 
Cytisus 


Laburnum .… 


sagittalis 


Dantia . 
palustris 
Daphne. 


Mezereum … 


Daucineae . 

Daucus . 
Carota 
littoralis . 


muricatus … 


Delphinium 
Ajacis 


Consolida .… 


orientale 
Diantheac . 
Dianthus 
arenarius 
Armeria 
barbatus 


Carthusianorum … 


deltoides 
prolifer . 
superbus 
Diplotaxis . 
muralis . 
tenuifolia 
viminea . 
Discolores . 


BLADWIJZER. — 


blz. 


10 


Draba 
muralis . 
verna. 

Drosera. 
anglica . 


intermedia . 
longifolia . 


rotundifolia 


Droseraceae . 


Echinopsilon … 


hirsutus . 
Egregii . 


Elaeagnaceae. 


Elatine . 
hexandra 
Hydropiper 
triandra . 

Elatinaceae 


Empetraceae . 


Empetrum . 
nigrum … 
Epilobium. 


angustifolium . 


chordorrhizum 


hirsutum. 


montanum … 


palustre . 
parviflorum 
roseum … 


Schmidtianum 


simplex . 


tetragonum. 


virgatum 
Epimedium 

alpinum . 
Eranthis 

hiemalis . 
Erodium 


cicutarium … 
malacoides. 


moschatum 
Erophila 

verna 
Eruca 

sativa 
Ervum. 

gracile 

hirsutum 


XII 


Lens . 
tetraspermum. 
Eryngium … 
campestre … 
maritimum 
Erysimum … 
canescens … 
cheiranthoides 
crepidifolium … 
hieracifolium 
ochroleucum … 
orientale 
repandum … 
suffruticosum . 
Eschscholtzia 
californica 
Douglasii . 
Euclidium . 
syriacum 
Euonymus. 
europaeus … 
Euphorbia . 


amygdaloides . 


Chamasyce 
Cyparissias. 
dulcis 
Esula. 
exigua 
Gerardiana 
helioscopia. 
Lathyris . 
palustris. 
Paralias . 
Peplus 
pinifolia 
platyphyllos 
segetalis. 
stricta 
virgata 
Euphorbiaceae 


Faba 
vulgaris. 
Fageae . 
Fagopyrum 
esculentum . 
tataricum 
Fagus 
silvatica. 


EAD NZE R es 

biz. 

675 Falcaria 

664 sioides 

424 vulgaris 

425 Farsetia 

425 incana 

22 Ficaria . ke 

274 ranunculoides. 

274 verna. 

276 Foeniculum 

215 capillaceum 

276 officinale 

213 Fragaria 

tf) collina 

276 elatior 

235 grandiflora 

7615) vesca. 

235 virginiana … 

310 Frangula 

310 Alnus. 

389 Frankenia . 

389 pulverulenta 

304 Frankeniaceae 

401 Fumaria. 

398 capreolata . 

403 densiflora 

399 muralis . 

402 officinalis 

405 parviflora 

400 Fumariaceae … 

404 

406 Galega . 

400 officinalis 

401 Galegeae 

405 Genista . 

403 anglica 

398 elatior 

406 germanica . 

399 pilosa. 

402 sagittalis 

394 tinctoria . 
Genisteae … 

668 Geraniaceae 

668 Geranium … 

4 columbinum 
86 dissectum 
86 lucidum … 
88 molle 
13 phaeum . 
13 pratense 


pusillum. 
pyrenaicum 


Robertianum … 
rotundifolium 


sanguineum 
silvaticum … 
Geum 
intermedium 
montanum … 
rivale . 
urbanum 
Glandulosi 
Glaucium 


corniculatum … 


flavum 
luteum 
Glycyrrhiza 
glabra 
Gypsophila 
muralis … 
paniculata … 


Halianthus 
peploides 
Halimus 


pedunculatus 
portulacoides … 
Halorhagidaceae. 


Hedera . 
Helix . 
Hedysareae 
Hedysarideae . 
Helianthemum 


Chamaecistus . 


guttatum. 
vulgare . 
Helleboreae 
Helleborus. 
foetidus . 
viridis 
Helosciadium . 
inundatum . 
nodiflorum . 
repens 
Heracleum . 
persicum. 


Sphondylium . 


Herniaria … 
ciliata 


539 


blz. 
364 
358 
365 
361 
358 
361 
528 
531 
531 
529 
530 
541 
234 
233 
235 
239 
650 
650 
151 
152 
152 


137 
137 
110 
111 
110 
504 
466 
466 
596 
596 
332 
333 
332 
339 
181 
212 
215 
212 
429 
431 
430 
430 
450 
451 
451 
125 
126 


- BLADWIJZER. — 


glabra 
hirsuta 
Hesperis 
matronalis . 
tricuspidata 
Hibiscus 
Trionum. 
Hippophaes 
rhamnoides. 
Hippuris 
vulgaris 
Holosteum 
umbellatum 
Honkenya . 
peploides 
Humulus 
Lupulus . 
Hydrocaryae . 
Hydrocotyle … 
vulgaris 
Hydrocotyleae 
Hypericaceae . 
Hypericum. 
helodes . 
hirsutum 
humifusum . 
montanum 
perforatum 
pulchrum 


guadrangulum. 


tetrapterum. 


Iberis. 
amara 
umbellata 
Ilex 2 
Aquifolium . 
Illecebreae. 
llecebrum . 
verticillatum 
Impatiens … 
Noli tangere 
parviflora … 
Ísatideae 
Isatis. 
tinctoria. 
Isnardia. 
palustris. 


XIV 


Juglandaceae . 

Juglans . 
regia . 

Jussieueae . 


Kochia . 
hirsuta … 
scoparia. 

Koehleriani 


Lathyrus 
Aphaca … 


heterophyllus … . 


hirsutus . 
latifolius. 
maritimus .… 
montanus 
Niíssolia . 
paluster . 
pratensis 
sativus 
silvester . 
tuberosus 
vernus 
Latiseptae . 
Lavatera 
trimestris 
Lens . 
esculenta 
Lepidineae. 
Lepidium 
apetalum 
campestre .… 
Draba 


graminifolium . 


latifolium 
perfoliatum 
ruderale . 
sativum … 
virginicum … 
Levisticum. 
officinale 
Libanotis 
montana. 
Linaceae 
Linum 
catarcticum. 


usitatissimum … 


Lobularia … 


535, 


BLADWIJZER. — 

blz. 

22 maritima 
Zj, Lomentaceae . 
22 Loranthaceae . 
490 Lotideae 

Lotus 5 
96 angustissimus . 
96 corniculatus 
96 tenuifolius … 
541 uliginosus 
Lunaria . 

676 annua 

678 biennis 

683 Lupinus. 

681 luteus. 

684 Lychnideae 
681 Lychnis. 

685 diurna 

679 flos cuculi . 
681 coronaria 
679 vespertina … 
682 Lythraceae. 
683 Lythrum 

682 hyssopifolia 
684 salicaria . 
244 tomentosum 
354 

354 Malachium. 
675 aquaticum … 
675 Malcolmia . 
245 africana . 
302 maritima. 
306 Malva 

303 Alcea. 

303 althaeoides . 
305 borealis . 
305 Crispa 

304 moschata 
306 neglecta. 
304 nicaeensis … 
305 parviflora 
445 rotundifolia 
445 silvestris. 
443 vulgaris 
443 Malvaceae . 
374 Medicago 
314 arabica .… 
374 echinus … 
375 falcata 

287 hispida 


intertexta 
Lupulina. 
maculata 
media. 
minima 
orbicularis . 
sativa. 


sphaerocarpa . 


Melandryum … 
album 
dubium … 
noctiflorum . 
rubrum 

Melilotus 
albus . 
altissimus 
arvensis . 
coeruleus 
dentatus . 
indicus 
macrorhiza. 
officinalis 
parviflora 
ruthenicus … 
sulcatus . 

Mercurialis 
annua 
perennis . 

Mespilus 
germanica … 

Meur 
inundatum . 

Moehringia 
trinervia . 

Moenchia … 
erecta. 

Montia … 


lamprosperma. 


minor . 
rivularis 
Myagrum .… 
perfoliatum . 
Myosurus … 
minimus 
Myrica . 
cerifera … 
Gale . 
Myricaceae. 
Myriophyllum. 


— BLADWIJZER. — 


blz 


619 
613 
617 
617 
618 
617 
614 
619 
169 
170 
171 
169 
171 
621 
625 
624 
624 
621 
623 
623 
624 


alterniflorum 


proserpinacoides . 


spicatum. 
verticillatum 
Myrrhis 
odorata … 
temula 


Nasturtium . 
amphibium . 


brachycarpum . 
brachystylum . 


officinale. 
palustre . 
silvestre . 
Neslea 
paniculata . 
Nigella . 
arvensis’. 
damascena . 


Nucamentaceae . 


Nuphar . 
luteum 

Nymphaea. 
alba 

Nymphaeaceae 


Obione … 
pedunculata 


portulacoides . 


Oenanthe 
aquatica . 
fistulosa . 
Lachenalii . 


peucedanifolia. 
Pheilandrium . 
pimpinelloides. 


Oenothera . 
biennis 
grandiflora. 
laciniata. 


Lamarckiana .… 


muricata. 
Onobrychis 

sativa. 

viciaefolia . 
Onograceae 
Onogreae … 
Ononis … 


499, 


XVI 


maritima. 
repens 
spinosa … 
Onothera 
Orlaya … 
grandiflora 
Ornithopus. 
compressus. 
perpusillus . 
sativus 
Orobus. 
vernus 
tuberosus 
Orthospermae. 
Oxalidaceae 
Oxalis 
Acetosella 
corniculata . 
stricta. 


Paeonieae 
Papaver. 
Argemone 
dubium .… 
hybridum 
Rhoeas 
somniferum. 
Papaveraceae. 
Papilionaceae. 
Parietaria … 
diffusa 
erecta . 
judaica . 
officinalis 
ramiflora 
Parietarieae 
Parnassia 
palustris . 
Parnassieae 
Paronychioideae. 
Pastinaca .… 
sativa. 
Peplis 
Portula 
Persica . 
vulgaris 
Petroselinum . 
sativum … 
Peucedaneae . 


129124 


— BLADWIJZER. — 


blz. 

610 
609 
609 
498 
453 
453 
656 
656 
657 
657 


Peucedanum … 
carvifolium . 
Chabraei 
officinale 
palustre . 

Phaseolideae . 

Phaseolus . 
multiflorus . 
vulgaris . 

Philadelphoideae 

Philadelphus . 
coronarius . 

Phyllolobae 

Physocarpus … 
opulifolius . 

Pimpinella . 
Anisum … 
dissectifolia 
magna 
nigra. 
Saxifraga 

Pirus. 3 
arbutifolia … 
communis 
Malus. 

Pisum 
sativum … 

Platanaceae 

Platanus 
occidentalis 
orientalis 

Polyenemum 
arvense … 

Polygala 
comosa . 
depressa. 
serpyllacea. 
vulgaris . 

Polygalaceae 

Polygonaceae. 

Polygonum 
amphibium 


angustifolium. 


aviculare 
Bellardii . 
Bistorta . 
Convolvulus 
cuspidatum . 
dubium … 


dumetorum. 
elatum 
Fagopyrum 
genuintm 
hybridum 
Hydropiper. 
Lapathifolium. 
laxiflorum 
laxum 
minus . 

mite 
nodosum 
orientale. 
pallidum 
Persicaria 
pusillum 
rivulare . 
ruderale 
sachalinense 
setosum . 
speciosissimum 
strictum . 
tataricum 
tomentosum 


Pomaceae . 
Pomoideae 


Populus. 
alba 
angulata . 
canadensis . 
canescens 
dilatata . 
hybrida . 
italica 
monilifera 
nigra . 
pyramidalis 
tremula … 


Portulaca … 


oleracea . 


Portulacaceae. 
Potentilia … 


adscendens. 
alba-sterilis 
anserina. 
argentea 5 
cinerea .… 
fragariastrum 
fruticosa 


— BLADWIJZER. — 


hybrida . 
incanescens 
inclinata 
intermedia . 
italica. 
mixta. 
norvegica 
opaca. 
pilosa 
procumbens 
recta . 
reptans … 
rubens. … 
sterilis 
supina 


Tabernaemontani 


Tormentilla 
verna. 
Potentilleae 
Poterieae 
Poterium 
officinale 
Sanguisorba 
Prunus … 
avium. 
Cerasus . 
domestica … 
fruticans . 
insititia … 
Mahaleb. 
Padus 
persica 
petraea … 
serotina . 
spinosa . 
Pulsatilla . 
vulgaris . 


Quercus. 
pedunculata 
Robur 
sessiliflora . 


Radiola . 
linoides . 
Radulae. 
Ranunculaceae 
Ranunculeae . 
Ranunculus 


039 


XVIII 


Beer: 
arvensis . 
auricomus … 
bulbosus. 
Ficaria . 
Flammula 
Lingua 
muricatus 
nemorosus . 
Philonotis . 
polyanthemos 
repens 
reptans . 
sardous . 
sceleratus 
silvaticus 

Raphaneae. 

Raphanistrum. 
Lampsana … 

Raphanus . 
Raphanistrum 
sativus 

Rapistrum . 
perenne . 
rugosum. 

Reseda . 
alba . 
lutea . 

Luteola … 
Resedaceae 
Rhamnaceae . 
Rhamnifolii 
Rhamnus 

catarctica … 

Frangula 
Rhoeae . 

Rhus. f 
Toxicodendron 
typhina . 

Ribes. 
alpinum . 
Grossularia. 
nigrum 
rubrum … 
uva-crispi 

Ribesoideae 

Robinia . n 
Pseudo-Acacia 

Roripa. 


— BLADWIJZER. — 


534, 


blz. 

203 
207 
203 
206 


amphibia 
palustris 
silvestris 
Rosa. 
agrestis . 
Andegavensis 
arvensis . 
canina 
cinnamomea 
dumetorum . 
echinocarpa 
gallica 
multiflora 
pimpinellifolia. 
pomifera 
rubiginosa . 
sepium 
spinosissima … 
tomentosa … 
Rosaceae 
Roseae . 
Rosoideae . 
Rubus 
affinis. 
ammobius … 
argentatus . 
argenteus 
Arrhenii . 
badíus 
Banningii 
Bellardii . 
caesius 
carpinifolius 
chlorothyrsos . 
conspicuus . 
cruentatus . 
discolor . 
egregius . 
eu-rhamnifolius 
ÎiSSUS . 
foliosus . 
fusco-ater 
fuscus 
geniculatus. 
gratus. 
hedycarpus. 
horridus . 
hypoleucos . 
hypomalacus … 


5155 


hystrix 
Idaeus 
infestus … 
innoxius . 
Koehleri . 
lasioclados . 
leucandrus . 


macrophyllus . 


melanoxylon 
Menkei … 
montanus 
nemoralis 
nitidus 
obscurus. 
odoratus. 
opacus 
pallidus . 
plicatus . 
pubescens 
pyramidalis. 
radula 


rhamnifolius . 


rhombifolius 
rosaceus. 
rudis . 
saxatilis . 
scaber 
Schleicheri . 
silvaticus 
spectabilis . 
Sprengelii . 
suberectus . 
sulcatus . 
tereticaulis . 
teretiusculus 
thyrsiflorus 
thyrsoideus. 
ulmifolius 
vestitus … 
villicaulis 
viridis 

_ vulgaris . 


Rumex . 


abortivus 
Acetosa … . 
Acetosella . 
acutus 
aquaticus 
conglomeratus 


— BLADWIJZER. — 


blz. 


555 
543 
546 
557 
555 


conspersus . 
crispus … 
domesticus . 


Hippolapathum … 
Hydrolapathum 
laevigatus … 
leptanthes … 


maritimus 
maximus 
obtusifolius. 
paluster. 
pratensis 
purpureus … 
sanguineus. 
scutatus . 
silvester. 
Steinii 
Ruta . 


graveolens . 


Rutaceae 


Sagina … 
apetala … 
maritima 
nodosa .… 
procumbens 
stricta 
subulata . 

Salicaceae . 

Salicornia . 
herbacea 
radicans . 

Salicornieae 

Salix. 
acuminata … 
alba .… 
ambigua. 
amygdalina 
aquatica. 
aurita. 
babylonica . 
Caprea . 
capreola. 
cinerea … 
cuspidata 


daphnoides. 


depressa. 
discolor . 
fragilis 


XX 


grandifolia . 
incana 
Kochiana 
livida. 
mollissima - 
multinervis . 
nigricans 
pentandra 
phylicaefolia 
Pontederana 
purpurea. 
Reichardtii. 
repens 
rubra . 
Russeliana … 
Seringeana 
Smithiana 
Trevirani 
undulata. 
viminalis 
viridis 
Zedlitziana. 
Salsola . 
Kali 
Sanguisorba 
minor . 
officinalis 
Sanicula 
europaea 
Saniculeae . 
Santalaceae 
Sapindaceae .… 
Saponaria . 
officinalis 
Vaccaria 
Sarcolobae 
Sarothamnus . 
scoparius 
vulgaris . 
Saxifraga 
granulata 
Hirculus . 
hypnoides . 
tridactylites 
Saxifragaceae. 
Saxifrageae 
Saxifragoideae 
Scandineae 
Scandix. 


— BLADWIJZER. — 


blz. 


Pecten veneris 


Schoberia … 
fruticosa. 
maritima 

Scleranthus 
annuus 
perennis . 


Scleranthoideae . 


Sedum 
acre 
album. 
annuum … 
Boloniense . 
Cepaea 
dasyphyllum 
elegans … 


oppositifolum . 
purpurascens . 


purpureum… 
reflexum . 
rupestre . 
sexangulare 
Telephium 
Selinum 
carvifolia 
Sempervivum 
tectorum 
Senebiera . 
Coronopus . 
didyma . 
Seselineae 
Silaus 
flavescens 
pratensis 
Silene 
Armeria . 
conica 
dichotoma . 
gallica 
inflata $ 
muscipula . 
noctiflora … 
nutans 
Otites 
pendula . 
venosa 
vulgaris . 
Silenoideae 
Siliculosae 


1225 


12e 


Siliquosae 
Silvatici. 
Sinapis . 
alba 
arvensis . 
Cheiranthus 
dissecta . 
juncea 
pubescens … 
Sisymbrieae 
Sisymbrium 
Alliaria . 
altissimum … 
Columnae 
lrio 
Loeselii . 
officinale 
orientale 
pannonicum 
Sophia 
Thalianum . 
Wolgense 
Sium. kilaat, 
angustifolium. 
Bulbocastanum 
latifolium 
repens 
verticillatum 
Smyrneae . 
Smyrnium . 
Olusastrum. 
rotundifolium … 
Sorbus . 
aucuparia 
Soria. 
syriaca 
Spergula 
arvensis . 
Morisonii 
vernalis . 
Sperguleae. 
Spergularia 
marginata 
media 
rubra. 
salina. 
segetalis. 
Spinacia 
oleracea. 


— BLADWIJZER. — 


534, 


blz. 


244 
538 
281 
282 
282 
281 
283 
278 
283 
244 
266 
al 
267 
268 
269 
268 
267 
268 
267 
270 
270 
270 
436 
436 
433 
436 
429 
433 
419 
464 
464 
465 
591 
591 
310 
310 
129 
130 
131 
131 
121 
131 
135 
133 
132 
185 
132 
109 
109 


Spinacieae. 
Spiraeca . 
Aruncus. 
Douglasii 
Filipendula. 
opulifolia . 
salicifolia 
tomentosa … 
Ulmaria. 
Spiraeoideae . 
Spirolobae. 
Sprengeliani . 
Stellaria. 
Dilleniana . 
glauca 
graminea 
Holostea. 
media. 
nemorum 
uliginosa. 
Stenophragma 
Thalianum . 
Suaeda . 
fruticosa. 
maritima 
Suberecti 
Subularia … 
aquatica. 
Subularieae 


Teesdalia . … 
nudicaulis … 
Telephieae. 
Tellima. 5 
grandiflora . 
Terebinthaceae … 
Tetragonolobus . 
siliquosus 
Thalictrum. 
aquilegifolium. 
flavum 
minus. 
Morisonii 
Thesium 
humifusum 
Thlaspi . 
alpestre . 
arvense . 
perfoliatum . 


534, 


534, 


XXII 


Thlaspideae 


Thymelaeaceae … 


Thysselinum … 
palustre 
BIMA ater 
grandifolia. 
intermedia . 
parvifolia … 
platyphyllus 
ulmifolia. 
vulgaris 

Tiliaceae 
Tillaea . 
muscosa 
Torilis 
Anthriscus . 
helvetica. 
infesta 
microcarpa . 
nodosa 
Tormentilla 
erecta. 
reptans … 
Trapa 
natans 
Trifolieae 
Trifolium 
agrarium. 


alexandrinum … 
angustifolium . 


arvense . 
aureum … 
campestre 
diffusum . 
elegans … 
flliforme . 
fragiferum … 
glomeratum 
gracile 
hybridum 
incarnatum . 
lappaceum . 
maritimum … 
medium . 
minus. 


ochroleucum … 


pratense 
procumbens 
reclinatum . 


— BLADWIJZER. — 


644, 


643, 


blz. 

245 
52 
447 
A47 
343 
344 
345 
345 
344 
345 
345 
342 
470 
470 
455 
456 
457 
457 
457 
456 
568 
568 
569 
503 
503 
596 
625 
643 
636 
638 
630 
643 
643 
634 
640 
645 
638 
642 
630 
640 


repens 
resupinatum 
scabrum. 
stellatum 
striatum . 
subterraneum … 
supinum. 
tomentosum 
vesiculosum 
Trigonella . 
coerulea. 
gladiata . 
ornithopodioides 
orthoceras … 
Tunica . 
prolifera. 
Turgenia 
latifolia … 
Turritis . 
glabra 


Wlex:: 
europaeus . 
Ulmaceae . 
Ulmaria 7 
filipendula . 
palustris. 
Ulmarieae . 
Ulmus 
campestris . 
effusa. 
montana 
scabra 
suberosa 
Umbelliferae … 
Urereae . 
Urtica 
dioica 
pilulifera 
urens . 
Urticaceae . 


Vaccaria 
parviflora 
Vestiti … 
Vicia. B 
angustifolia. 
Cracca 
faba 


EET 


— BLADWIJZER. — XXIII 


blz. blz. 
eender a 004 POLEN ne verd oe En A 
BE, Oet. 0 tn OI4 WulBA' 5 an ore A A0 
PE 0 Mirabilis: * nt 
ee ee. DO ve odorafa 
BNNOIES ..«- . . . DI palustris. ss 
Ef petsieitolia ; …… 
AS... «1610 SUvalicd. 
BNSENSIS- … … . . … … ‘GD8 STAGNTND On 
MCA. 0. 00 KEBIGE nn 
BEEEEtia … … . . . 671, 674 BINARZEBAE io ae ven orn 
MEULASCENS …. . . …. … GT KRS sn en 
Be 0, 208 BRE Se ie Ber Ane A 
BEN « . - . -669 CE EN EER 
Rendha . . - . . - … 606 MER se ae oen OT 
SEASPELMNA -— . . …— . …„004 MEMBER AE nn on ee ee Ik 
EN Od ed WOT 
DE a en (900 NANO el ZR 
A OMEN Je on Ten ADE 
BEONE 0 oe ol 320 
TE mee VAN en ERE AET 
On EN | 


PGO EE A Ee 


TWEEZAADLOBBIGEN. 


ONDERKLASSE 1. 


OEEROERSRE EL Al See 


BLOEMEN MET LOSBLADIGE BLOEMKROON 
OF ZONDER BLOEMKROON,. 


Familie 22. Cupuliferae Rich. Napjesdragenden. 


Eenhuizige heesters of boomen. Bloemen met of zonder bloemdek, 
althans de mannelijke in katjes, soms ook de vrouwelijke. Meeldraden 
vaak voor de bloemdekbladen of -slippen staand. Vruchtbeginsel onder- 
standig met 2-6 vereenigde vruchtbladen, met meestal 2-6 stempels. leder 
hokje bevat 1-2 eitjes. Vrucht een eenzadige (zelden 2-zadige) noot. Zaden 
zonder kiemwit. 

Bladen verspreid, of in 2 rijen staand, alleen des zomers groen, voorzien 
van steunbladen. 

Biologische opmerkingen. De bloemen van alle Cupuliterae worden door 
den wind bestoven, behalve bij Castanea, waar meer insectenbezoek is 
waargenomen, hoewel ook in de bloemen van deze geen honig is te vinden. 

Terwijl de groepen der Betuleae en Coryleae bloeien voor de bladen zich 
ontwikkeld hebben, is dit niet het geval bij de Fageae, doch bij de laatste 
bevinden zich de vrouwe- 
lijke bloemen aan de bui- a 
tenzijde van de bladerkroon Ee 
en de mannelijke katjes 
hangen (behalve bij Casta- 
nea) aan zoo lange stelen, 


i 
) 
ook aan de buitenzijde, BEN 
5 5 ZONA 
dat het uitstrooien door den OAN 
wind wel verzekerd is. Die D ASP IND 
katjes hebben minder bloe- 1 (ISN NN ND 
men dan bij de eerste 2 / SAR ed 
NEN 


ë \ € (A 
zooveel kracht waaiende N 


groepen, doch de niet met \ 
winden tijdens den bloeitijd 


verzekeren toch het over- 
brengen voldoende. Fig. 1 
Mycorrhizen (zwamwor- a, top van een beukenwortel met dicht er tegen aan- 


Bh) Behalve hijjels cen acel wendden wanetnem eneen 
en berk, waar deze maar is in de buitenste cellen gedrongen. Sterk vergroot. 
sporadisch voorkomen, vindt 

men bij alle geslachten dezer familie regelmatig de wortelharen dezer 
planten omsponnen door de draden van een schimmelmycelium, waarvan 
de sporen in den bodem aanwezig zijn, soms ook het mycelium zelf. Dat 
mycelium vormt om de wortels een viltachtig weefsel en de draden er van 
dringen ook in de schorscellen. Men spreekt hier van exotrophe mycor- 
rhizen (uitwendige zwamwortels) in tegenstelling met de endotrophe (b.v. bij 
de familie der Ericaceae). Het maakt werkelijk bij deze planten vaak den 
indruk, alsof die myceliumdraden de wortelharen vertegenwoordigen. 


4 — CUPULIFERAE — FAMILIE 22. 


De beteekenis der mycorrhizen is nog niet geheel zeker. Zeer waar- 
schijnlijk profiteert de plant er van, al schijnt het ook niet juist, wat men 
wel heeft gemeend, dat de plant van het eiwit in die draden aanwezig, 
zou leven, terwijl de schimmelplant dat eiwit zou bereiden uit den in den 
bodem aanwezigen humus. Evenmin schijnt de meening juist te zijn, dat 
de mycorrhizen de rol van de wortelharen zouden overnemen, dus voor 
de opneming van water en zouten uit den bodem zouden zorgen, die dan 
door de plant zouden worden overgenomen. Toch schijnt het wel vast te 
staan, dat de Cupuliferae zonder die mycorrhizen niet kunnen leven. 


Voorkomen der Cupuliferae. Terwijl de geslachten Fagus, Quercus, 
Carpinus en Corylus en ook Betula verrucosa wel niet gelijkwaardig zijn, 
wat de keuze van den bodem betreft, schuwen alle toch een voortdurend 
vochtigen grond. De Alnussoorten en Betula pubescens zijn echter echte 
hygrophyten en zoeken dus vochtige plaatsen. 


Overzicht der groepen der Cupulíiferae. 


A. Mannelijke en vrouwelijke bloemen in bijschermpjes van 3 bloemen, waarvan vaak 
l of 2 niet ontwikkeld zijn (soms zijn van de 3, de 2 zijbloemen niet ontwikkeld, soms 
de middelste bloem niet). Bijschermpjes in de oksels van de schutbladen. De bij- 
schermpjes der mannelijke bloemen tot hangende katjes vereenigd, die der vrouwelijke 
ook in katjes, die echter soms den vorm van bladknoppen hebben. Meeldraden meest 
4, vaak bijna tot aan den voet gespleten. Vrouwelijke bloemen met duidelijken of bijna 
niet aanwezigen zoom (bloemdek) met 1-2-hokkig vruchtbeginsel (ieder hokje met 1 
eitje) en 2 draadvormige stempels. 

a. Schutbladen der mannelijke bloemen 3 bloemen dragend, deze bloemen met een 
bloemdek. Helmknopjes zonder haarbundeltjes. Vrouwelijk bloemdek geheel met 
het vruchtbeginsel vergroeid, zonder duidelijken vrijen zoom. Zaadlobben bij de 
ontkieming boven den grond komend. Mannelijke en vrouwelijke bloemen in 
cylindrische, dichte katjes. Vruchten zonder omhulsel. Bladen verspreid. 

Groep Betuleae Döll. 
Gesl. Betula, Alnus. 

b. Schutbladen der mannelijke bloemen 1 bloem dragend, deze zonder bloemdek. 
Helmknoppen aan den top met een haarbundeltje. Meeldraden tot aan den voet 
2-deelig. Vruchtbeginsel met een getanden rand (bloemdek). Vruchten door een 
groen omhulsel omgeven. Bladen meest in 2 rijen . . Groep Coryleae Meisner. 

Gesl. Corylus, Carpinus. 

B. Mannelijke bloemen in hangende katjes, iedere bloem met 4-8-spletig bloemdek en 
4-12 of meer meeldraden. Vrouwelijke bloemen alleenstaand of tot5 bijeen, bestaande 
uit een 3-8-hokkig vruchtbeginsel (ieder hokje met 2 eitjes) en evenveel stijlen. Op het 
vruchtbeginsel is een 5-10-tandigen bloemdekzoom aanwezig. De vrouwelijke bloemen 
zijn samen door een omwindsel omgeven, dat later ook om de meest 1-zadige noot 
zin EEE Groep Fageae Döll. 

Gesl. Fagus, Castanea, Quercus. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Cupuliferae. 


A. Vrouwelijke bloemen in katjes, die echter soms den vorm van bladknoppen hebben. 

a. Mannelijke bloemen in rolronde, vrouwelijke in losse of knopvormige bloeiwijzen. 
Helmknopjes aan den top met een haarbosje. Vruchten met omhulsel. 

aa. Mannelijke bijschermpjes l-bloemig, uit een bloem en 2 schutblaadjes be- 

staand. Vrouwelijke bloeiwijzen op bladknoppen gelijkend. Het schutblad 

en de 2 schutblaadjes van iedere vrouwelijke bloem vergroeien tot een beker- 

vormig, onregelmatig ingesneden omhulsel om de vrucht . Corylus biz. 10. 

bb. Mannelijke bijschermpjes 1-3-bloemig, zonder schutblaadjes. Vrouwelijke 

katjes verlengd, vrij los. Het schutblad en de 2 schutblaadjes van iedere 

vrouwelijke bloem vergroeien tot een 3-lobbig, de vrucht alleen van buiten 

bedekkendsomhulselea se een Carpin ssbiennien 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE — 5 


b. Mannelijke en vrouwelijke bloemen in rolronde of langwerpige katjes. Helm- 
knopjes kaal. Vruchten zonder omhulsel. 
aa. Vrucht tweevleugelig. Schutbladen der vrouwelijke bloemen met de schut- 
blaadjes tot een 3-lobbige schub vergroeid, die met de vrucht afvalt. 
Betula blz. 5. 
bb. Vrucht niet of onduidelijk gevleugeld. Vrouwelijke katjes in den vruchttoestand 
houtig wordend, op een dennekegeltje gelijkend. Schutbladen der bijschermpjes 
met de schutblaadjes der bloemen vergroeid, blijvend. . . . Almus blz. 8, 
B. Vrouwelijke bloemen alleenstaand of 2-5 bijeen, door een zich later vergrootend beker- 
vormig omwindsel geheel of ten deele omgeven. 
a. Omwindsel met 2-5 bloemen, ten slotte na vruchtrijpheid met 4 spleten open- 
springend, stekelig. Bladen in 2 rijen. 
aa. Mannelijke katjes kort en dik. Bloemdek der mannelijke bloemen 5-6-lobbig. 
Meeldraden 8-20. Bloemdek der vrouwelijke bloemen met 6-tandigen zoom. 
Stempels 3. Vrucht driekantig, eenzadig. Zaadlobben bij de ontkieming 
boven den grond komend Mer 1 dn Fagus blz. 13. 
bb. Mannelijke katjes cylindrisch. Mannelijke bloemen met 5-6-spletig bloemdek. 
Meeldraden 8-20 (meest 12). Bloemdek der vrouwelijke bloemen met 5-9- 
spletigen zoom. Stempels meest 6. Vrucht rondachtig, 1-2-zadig. Zaad- 
lobben bij de ontkieming onder den grond blijvend. . . Castanea biz. 15. 
b. Omwindsel 1 bloem omhullend, tenslotte als een napje, dat uit schubachtige 
blaadjes bestaat, het onderste deel der vrucht omgevend. Mannelijke katjes 
draadvormig, afgebroken. Mannelijke bloemen met 4-8-slippig bloemdek en 4-8 
meeldraden. Vruchtbeginsel 3-4-hokkig. Vrucht l-zadig. Bladen verspreid. Zaad- 
lobben bij de ontkieming onder den grond blijvend . . . . . Quercus blz. 16. 


1. Bétula Trn.') Berk. 


Eenhuizige boomen of heesters. Mannelijke bloemen in katjes. Aan de 
spil vindt men schutbladen, in wier oksels de bloemen in een bijschermpje 
staan, dat bestaat uit een middenbloem en 2 zijbloemen, zonder schut- 
blaadjes. ledere bloem heeft een 4-bladig bloemdek, waarvan het voorste 
bloemdekblad veel grooter is dan de achterste, die vaak weinig ontwikkeld 
zijn en 2 meeldraden (aan de middenbloem vaak 3, aan de zijbloemen 
zelden 3), die soms tot aan den voet 2-deelig zijn (zoodat er schijnbaar 4 
of 6 zijn, echter met l-hokkige helmknopjes). 

Vrouwelijke bloemen in katjes. Aan de spil vindt men schutbladen, in 
wier oksels de vrouwelijke bloemen in bijschermpjes staan nl. een midden- 
bloem (soms weinig ontwikkeld) en 2 zijbloemen. De laatste hebben ieder 
een schutblaadje, dat met het schutblad tot een 3-lobbige of 3-spletige 
schub vergroeit, die met de vrucht afvalt. In de oksels dier schubben ont- 
staan dus 3 (of 2) nootjes, die gevleugeld zijn. Zij zijn ontstaan uit even- 
veel vruchtbeginsels, wier purperkleurige stempels niet buiten de schutbladen 
uitsteken. 

De mannelijke katjes zijn eind- en okselstandig, zij zijn reeds in den 
herfst ontwikkeld, doch openen zich eerst na het ontplooien der bladen in 
het voorjaar. De vrouwelijke zitten aan den top van korte takjes, zij staan 
onder de mannelijke, zijn in den winter door knopschubben omsloten en 
openen zich te gelijk met het ontplooien der bladen. Zoowel de mannelijke 
als de vrouwelijke katjes zijn cylindrisch, de eerste hangend, de vrouwelijke 
staan rechtop of hangen ook. 

De knoppen zijn zittend. De bladen getand of gekarteld met vroeg 
afvallende steunbladen. 


1) van betu, de keltische naam voor berk. 


Se 


6 — CUPULIFERAE — FAMILIE 22. 


Biologische bijzonderheden. De kroon is vrij los en sterk vertakt, de 
takken zijn min of meer hangend en worden dus ook gemakkelijk door 
den wind heen en weer gezwiept. De bladen van den berk zijn evenzeer 
beschut tegen de kracht van den wind, doordat de bladstelen zoo lang en 
elastisch zijn en zij dus met den wind mee kunnen fladderen. 

Die bewegelijkheid der bladschijven maakt in verband met de scherpe 
zaagtanden, dat de bladen na regen spoedig weer droog zijn. 

De berk heeft windbloemen en deze zijn proterogynisch. 

De mannelijke katjes zijn in den winter gesloten gebleven, doordat de 
schutbladen, waaronder de mannelijke bloemen staan, dicht aaneengesloten 
bleven, doch ín het voorjaar verlengt zich de spil, waardoor die schut- 
bladen verder uiteen komen en wordt tevens buigzaam, zoodat de wind 
haar gemakkelijk heen en weer kan bewegen. Daardoor kunnen de meel- 
draden er onder gemakkelijk hun stuifmeel ontlasten. Iser geen wind, dan 
valt dit op het onderliggende iets uitgeholde schutblad en blijft daar liggen 
tot er wind komt en het in kleine wolkjes wordt weggedreven en dus ook 
op de stempels der vrouwelijke bloemen kan komen. (Zie verder over 
windbloemen in de inleiding). 

De vrucht is tweevleugelig; door die vleugels wordt zij gemakkelijk 
door den wind verspreid. 

De berk is een boom, die veel licht noodig heeft, wat trouwens de open 
kroon reeds bewijst (bij dichten stand sterven er dan ook vele). Hij is 
eenigszins xerophytisch gebouwd, doch groeit toch op allerlei gronden, 
zelfs op veengrond. 

Gebruik. Het berkenhout is geelachtig en hard. Het is taai en wordt 
daarom door meubelmakers en draaiers gebruikt. Het is zeer aan trekken 
onderhevig en rot licht en is daardoor voor vele doeleinden onbruikbaar. 
Uit den bast wordt een teer gestookt, die bij de bereiding van juchtleder 
dienst doet. De berk wordt ook wel als hakhout gekweekt (zie eik). 


Tabel tot het determineeren der soorten van Betula. 


verl an A. Bladen meest kaal, 3-hoekig-ruitvormig, met afgeronde 
wf Á zijhoeken, de onderrand rechtlijnig. Vleugel dubbel zoo 
| Gs breed als de vrucht . . . . . . B. verrucosa blz. 6. 
rf B. Bladen meest in de hoeken der aderen gebaard, eirond 
Ar 4 of ruitvormig-eirond, met afgeronde zijhoeken, de onder- 

\ oet rand gebogen. Vleugel even breed als de vrucht. 


B. pubescens blz. 7. 
B. verrucósa!) Ehrh. Ruwe berk. (B. alba®) L.). 
(Fie) 2). 

A De ruwe berk is een boom met een slanken stam 

en sierlijk vertakte kroon. De fijne, bij oudere 

Et boomen vaak lang neerhangende takken, werken 

ee encoe mede tot het fraaie uiterlijk. De witte schors, die 

Fis. 2. telken jare in perkamentachtige lagen loslaat, welke 

d door bruinachtige (met de schorswratjes of lenticellen 

overeenkomende) dwarsstrepen verbonden zijn, is op oudere stammen niet 

blijvend, doch maakt plaats voor een gescheurde groengrijze, eindelijk zwart 

wordende schors, die zich van onderen af op den boom uitbreidt en ein- 
delijk ook op de hoofdtakken overgaat. De jonge takken zijn roodbruin. 


NT Ne 


Ka \ \ 


1) verrucosa = wrattig %) alba = wit. 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE — 7 


De takken en de volwassen bladen zijn meestal onbehaard. De bladen 
zijn driehoekig-ruitvormig, met niet afgeronde zijhoeken, spits of toegespitst, 
dubbel gezaagd, de onderrand is rechtlijnig. Zij hebben dunne stelen. 

De schutbladen der mannelijke bloemen zijn sterk gewimperd (fig. 2). De 
vrouwelijke katjes zijn langgesteeld en hangen ten slotte, even als de 
langere mannelijke. De zijlobben der schutbladen zijn naar buiten gekromd 
(fig. 2). De vruchtvleugel is dubbel zoo breed als de vrucht en half 
ovaal. h. 6—18 M. April, Mei. 


Biologische bijzonderheden. Aan de bovenzijde der bladen vindt men 
soms scherp begrensde plekken, waarop viltige woekeringen voorkomen, 
veroorzaakt door galmijten (Phytoptussoorten). Het vilt is eerst karmijn- 
rood, doch wordt later violet. De mijten, die het veroorzaken, leggen 
hunne eieren in de haarvormige cellen en de jongen leven van stoffen uit 
die cellen (vroeger hield men deze woekeringen voor zwamvormingen). 

Op den berk komt soms een heksenbezem (zie inleiding) voor. Deze 
wordt door een zwam (Exoascus turgidus) veroorzaakt. 

Ook zijn de vruchten van den berk soms misvormd, opgezwollen door 
een galmug (Cecidomyia Betulae). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Het eigenlijke vaderland van 
den berk is N.O.-Europa, waar hij groote wouden 
vormt. Hij komt echter in geheel Europa tot op 
65°’ N.B. voor. Bij ons is hij in boschrijke streken, 
op heidevelden en in de duinen algemeen. 

In Duitschland verwondt men in het voorjaar 
wel de berkenstammen. Uit de wonde loopt dan 
een vrij groote hoeveelheid suikerhoudend sap. 
dat na gisting berkenwijn wordt. 


B. pubêscens!) Ehrh. Zachte berk. (B. alba L. 
ten deele). (Fig. 3). 4 

Deze heester of boom ziet er vrij wel uit als 
B. verrucosa, doch de takken staan doorgaans Bell 
stijf uit. De jonge takken en bladen zijn echter Fig. 3. 
meestal behaard en de volwassen bladen zijn 
meest nog in de hoeken der aderen gebaard. De bladen zijn eirond tot 
ruitvormig-eirond, met afgeronde zijhoeken, zij zijn dubbel gezaagd, de 
onderrand is gekromd, zij zijn meest spits of toegespitst. 

De mannelijke katjes staan gewoonlijk 2 à 3 bijeen, zij zijn rijker aan 
bloemen en meer ineengedrongen dan bij B. verrucosa. De schutbladen zijn 
groengeel met roodbruine toppen. De vrouwelijke katjes zijn korter, zij 
hebben lange stelen, doch staan vaak rechtop en hangen eerst in den 
vruchttoestand. De zijlobben der schutbladen staan meer uitgespreid of zijn 
teruggebogen (fig. 3). De vruchtvleugel is even breed als de vrucht, half 
omgekeerd eirond (fig. 3). th. 0,9—18 M. April, Mei. 

Deze soort wordt minder hoog dan de gewone berk. De schors blijft 
langer wit en gaat alleen beneden aan den stam in de gescheurde grijze over. 


Voorkomen in Europa en Nederland. In M. en N.-Europa komt hij voor. 
Bij ons is hij op moerassige plaatsen vrij algemeen en vaak aangeplant. 


1) pubescens == zachtharig. 


8 — CUPULIFERAE — FAMILIE 22. 


hes A lus Erm: 95 EIS. 


Eenhuizige boomen of heesters. Mannelijke bloemen in katjes. Aan de 
spil vindt men schutbladen, s, in wier oksels de bloemen in bijschermpjes 
staan, bestaande uit een middenbloem met 2 schutblaadjes v‚v en 2 zijbloemen 
ieder met tweeschutblaadjes v'‚v’ waarvan het eene zeer weinig ontwikkeld is. 
De schutblaadjes zijn grootendeels 
met het schutblad vergroeid. ledere 
bloem bestaat uit een 4-spletig 
bloemdek, waarvan de voorste 
slippen iets grooter zijn en 4 onge- 
deelde meeldraden, tegenover die 
Eiger slippen staand, met 2-deelige helm- 


Mannelijk bijschermpje, in 1 van onderen, in 2 3 hokjes. . 2 
en sud riddelse bei 4 Vrouwelijke bloemen aen 
bloem, vv’ schutblaadjes der zijbloemen, de ge-: katjes. Aan de spil vindt men ook 
ed, weder schutbladen, in wier oksels 
de vrouwelijke bloemen in 2-bloemige (de middenbloem is onontwikkeld) 
bijschermpjes staan. Wel zijn van de middenbloem de 2 schutblaadjes 
aanwezig en een van ieder der zijbloemen. Zij vergroeien met het schut- 
blad tot een 5-lobbige, houtige, schildvormige schub. De purperkleurige 
stempels steken buiten de schutbladen uit. 

De mannelijke katjes zijn langwerpig, zij staan eerst rechtop, doch gaan 
later hangen, zij zijn eind- en okselstandig. De vrouwelijke katjes zijn 
eirond, blijven rechtop staan, staan vaak in zijstandige trosjes, lager dan 
de mannelijke, zij zijn ook reeds in den herfst aanwezig. In den vrucht- 
toestand gelijken ze wat op dennekegeltjes. Zij zijn eerst groen en worden 
later roodachtig zwart. De vruchtjes zijn samengedrukt, nauwelijks ge- 
vleugeld. 

De knoppen zijn gesteeld, zij zijn omgeven door de steunblaadjes van 
het eerste paar bladen. Ontwikkelt zich dit blad, dan vallen de steun- 
blaadjes af en het verdere deel van den knop is weer in de steunblaadjes 
van het tweede blad gehuld, enz. 

De jongere takken zijn driekantig. De bladen zijn langer of korter ge- 
steeld, getand of gekarteld. De bladstand is Ws. 


Biologische bijzonderheden. De wijze, waarop zich de mannelijke katjes 
in het voorjaar gedragen in verband met de windbestuiving, is geheel als 
bij Betula, behoudens dat hier de bloemen bloeien, vóór de bladen zich 
ontwikkeld hebben. 

Soms vindt men aan de plant ook wel tweeslachtige bloemen, wat 
trouwens ook bij Betula wel het geval is. 

Aan de wortels van den els komen vaak zoog. mycodomatiën voor, d. w. z. 
koraalachtige, uit korte, dicht opeengedrongen worteltakjes bestaande 
knollen van de grootte van een noot of nog grooter. Zij ontstaan door 
zwammen (Schinzia Alni), die in de wortels dringen en in het inwendige 


!) Van ‘t keltische al: dichtbij en lan: oever der rivier, dus naar de groeiplaats aan den 
oever van water of van ‘t grieksche glinos, dat in alinos en in alnus is veranderd. Glinos 
hangt waarschijnlijk samen met glia: kleverigheid en zou dan slaan op de kleverigheid 
der bladen. 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE — 9 


der cellen kluwens vormen. Zij blijven jaren achtereen leven en groeien ieder 
jaar door. Welke beteekenis zij hebben, is nog onzeker. Wel heeft men ge- 
meend, dat de plant van de schimmel profiteert door haar eiwit te gebruiken. 

Op de takken vindt men soms een heksenbezem (zie inleiding), veroor- 
zaakt door Taphrinasoorten. 

Op de bladen treft men wel eens gallen aan. Soms zijn deze bolrond 
en komen in grooten getale op de bovenvlakte voor. Zij zijn door een 
galmijt (Phytoptus laevis) veroorzaakt, en zijn hol met een ingang van 
onderen, die met haren bezet is. Ook komen zoog. omwallingsgallen voor. 
Ook hier is een holte, die echter anders ontstaat dan bij de vorige. Waar 
een ei is gelegd, begint de omgeving daaromheen als een wal op te groeien 
en zij groeit zoolang door, tot de woning van het diertje koepelvormig is 
overwelfd. Hier is het een galmug, Cecidomyia Alni, die dit veroorzaakt. 

Door een schimmel, Exoascus altinorguus, gaan schutbladen der vrouwe- 
lijke katjes tot purperkleurige, spatelvormige, veelvuldig gekromde slippen 
uitgroeien. 

Gebruik. Het hout is week, licht splijtbaar, doch wel vast. Het blijft 
onder water lang goed en wordt daarom voor pompbuizen, paalwerk voor 
bruggen enz. gebruikt. Ook wordt het wel als brandhout aangewend. Er 
wordt ook wel kool uit gemaakt, die geschikt is voor het maken van 
buskruit. Evenals de berk wordt de els als hakhout (zie eik) aangeplant. 


Tabel tot het determineeren der 
soorten van Alnus. 


A. Zijstandige katjes der vrouwelijke trosjes ge- 
steeld. Bladen rondachtig of rondachtig omge- 
keerd eirond, meest afgeknot, van onderen 
bleeker groen, in de hoeken der nerven ge- 
baard, overigens kaal . . A. glutinosa blz. 9. 

B. Zijstandige katjes der vrouwelijke trosjes kort 
gesteeld of bijna zittend. Bladen eirond-ellip- 
tisch, meest spits, van onderen blauwgroen, 
meest kortbehaard . . . . A. ineana blz. 10. 


A. glutinósa!) Gaertn. Zwarte els. (Fig. 5.) 

Deze heester of boom heeft een bruin- 
roode schors, die op lateren leeftijd scheurt 
en zwartachtig wordt. De jonge takken 
zijn glad, de knoppen glad, opgezwollen, 
stomp. De takken zijn uitstaand en bros. 

De bladen zijn gesteeld, rondachtig of 
rondachtig-omgekeerd eirond, meest afge- 
knot of zelfs uitgerand, aan den voet wig- 
vormig, oppervlakkig golvend ingesneden is. 5. 
en fijn getand, van boven donkergroen, van _a, een jong, b een bloeiend manne- 
Onderen bleeker, ín de hoeken der nerven lie enn beenie ai wrouweli 
gebaard, overigens kaal, mede jeugd katje; g vrouwelijk bloemhoopie ; h 
kleverig. Schutbladen (schubben) der katjes et on re doa 
bruinachtig purper. ee 

Mannelijke katjes 3-6 bijeen. Vruchtkegels vrij lang gesteeld. bh. 3-24 M. 
Maart, April. 


Alnus glutinosa. 


1) glutinosa —= kleverig. 


10 — CUPULIFERAE — FAMILIE 22. 


Als de boom afgehouwen wordt, loopt hij niet aan de wortels, maar 
aan den voet van den stam uit. 


Biologische bijzonderheden. De jonge, kleverige bladen hebben nog geen 
haarbundeltje in de hoeken der nerven, deze ontstaan eerst later. Zij 
heeten domatiën en zijn bewoond door mijten (zie over de vermoedelijke 
beteekenis dezer domatiën bij Tilia). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De els is op vochtige plaatsen 
in geheel Europa algemeen. Ook bij ons is hij aan waterkanten en moeras- 
sige plaatsen algemeen, o. a. voor het broekland zeer karakteristiek. 


A. incána!) D. C. Grauwe els. (Fig. 6.) 

Deze heester of boom heeft een aschgrauwe schors. De jonge takken 
en knoppen zijn behaard, de eerste staan rechtop. 

De bladen zijn gesteeld, eirond-elliptisch, meest 
spits ot kort toegespitst, aan den voet meest afge- 
rond, meest dubbel gezaagd, van onderen blauw- 
groen, meest kort wit of grijs behaard, ten slotte 
vaak, behalve de aderen, tamelijk kaal. 

Schutbladen der mannelijke katjes iets lichter 
dan bij A. glutinosa. Mannelijke katjes 2-4 bijeen. 
Vruchtkegels niet of kort gesteeld (fig. 6). Vruchten 
plat, met een breeden, doorschijnenden rand (fig. 6). 
bh. 6-24 M. April, Mei, iets vroeger dan de vorige. 

Als de stam afgehouwen wordt, loopt de boom 
aan de wortels uit en is dus voor hakhout zeer 
geschikt. 


Nt 
Alnus incana 


Fig. 6. 

Biologische bijzonderheden. Het kort behaard 
zijn der bladen maakt dat vocht, dat er van onderen op komt, niet 
uitvloeit, zoodat de huidmondjes, welke daar zitten, niet verstopt raken 
door water, hetgeen uitstekend is op de plaatsen, waar deze els staat. 


Voorkomen in Europa en Nederland. Ook deze elzensoort komt in geheel 
Europa op vochtige plaatsen voor. Bij ons is hij op moerassige plaatsen 
zeldzaam en waarschijnlijk overal aangeplant. 


3. Córylus*) Trn. Hazelaar. 


Hiervan komt slechts eene soort voor. 

C. Avellâna®) L. Hazelaar. (Fig. 7). 

Dit is een eenhuizige heester met grijze takken, de jongere van deze zijn 
evenals de bladstelen klierachtig ruw behaard. De bladen staan in 2 rijen, 
zijn kortgesteeld, rondachtig- tot langwerpig-omgekeerd eirond, met hart- 
vormigen voet, toegespitst, zwak hoekig gelobd, dubbel gezaagd, van onderen 
bleeker groen en kort behaard. 

De bloemen komen lang vóór de bladen. De mannelijke bloemen staan 
in dichte, cylindrische katjes, aan den top van jonge takjes 2 à 3 bijeen 


1) incana == grijsgrauw. 
2) Van ‘tgrieksche korynè: knots of bloemtakje, naar de bloeiwijzen. 
5) Avellana = Avella's. 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE — 11 


(fig. 7) en zijn in den herfst reeds aanwezig. Aan de spil vindt men schut- 
bladen, in wier oksel één mannelijke bloem staat. Deze heeft 2 schut- 
blaadjes, die grootendeels met het schutblad vergroeid zijn. De schutbladen 
zijn omgekeerd eirond, loopen wigvormig toe en zijn aan de rugzijde zacht 
behaard (fig. 7). ledere bloem bestaat uit 4 meeldraden, schijnbaar 8, 
doordat iedere meeldraad in 2en is gedeeld (fig. 7). 
ledere helmknop is dus l-hokkig en heeft een kuifje 
aan den top. 

De vrouwelijke bloemen zitten in bloeiwijzen, #- 4%) 
die den vorm van bladknoppen hebben, doch van & 
deze te onderscheiden zijn, doordien de bloedroode . 
stempels er tijdens den bloeitijd uit te voorschijn 
komen. Zulk een knop bestaat uit verscheiden 
schubben, in de oksels der onderste zitten geen 
bloemen, in de oksels der bovenste echter een 
bijschermpje, dat door het niet ontwikkeld zijn der 
middenbloem slechts 2-bloemig is. leder bloempje 
heeft 2 schutblaadjes, die met het schutblad der 
bloeiwijze (de schub van straks) vergroeid zijn en 
bestaat verder uit een vruchtbeginsel, dat een vrijen, iets getanden rand 
bezit (het bloemdek) met 2 draadvormige, purperkleurige stempels. Het 
vruchtbeginsel is 2-hokkig, ieder hokje met 1 eitje. 

De vrucht is een meest eenzadige noot met harden wand. Het schutblad 
groeit met de schutblaadjes samen tot een groen, bekervormig, onregel- 
matig ingesneden omwindsel om de vrucht (de hazelnoot) (fig. 7). De zaden 
bezitten geen kiemwit, bij de ontkieming blijven de zaadlobben onder den 
grond. t. 18-36 dM. Febr—April. 


Biologische bijzonderheden. Aan de onderziide der bladen treft men 
domatiën aan, haarbundeltjes in de hoeken der zijnerven, die als woon- 
plaats voor mijten dienen (zie Tilia). Ook leven deze wel op plaatsen, 
die gevormd worden door de versmolten randen der hoofd- en zijnerven. 

De bloemen zijn bij Corylus echte windbloemen (zie Betula en ook de 
inleiding). Zij schijnen soms proterogynisch, maar soms ook proterandrisch 
te zijn. Soms bedraagt het verschil tusschen het oogenblik dat de meel- 
draden hun stuifmeel vrijlaten en dat, op hetwelk de stempels het kunnen 
ontvangen wel 8 dagen, waardoor natuurlijk de kruisbestuiving op ver- 
schillende heesters zeer in de hand wordt gewerkt. 

Vaak gebeurt het, dat knoppen niet uitloopen, maar overigens slechts 
weinig zijn gezwollen. De galmijt, Phytoptus avellanae, is daarvan de 
oorzaak. 

Soms vallen de vruchten ook vroeg af, doordat larven van den hazel- 
nootsnuitkever er zich in ontwikkelen. Men vindt deze soms ook in de 
rijpe hazelnoten. 


Corylus Avellana 


Fig. 7. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In geheel Europa komt deze 
heester vaak als onderhout in bosschen voor. Ook bij ons is hij als onder- 
hout, langs boschranden en tusschen heesters algemeen. Ook wordt hij veel 
gekweekt om de vruchten (de hazelnoten). 


12 —- CUPULIFERAE — FAMILIE 22. 


4. Carpínus !) Trn. Haagbeuk. 


Hiervan komt ook slechts ééne soort voor. 

C. Bétulus®) L,. Haagbeuk. (Fig. 8). 

De naam haagbeuk slaat op de oppervlakkige gelijkenis, die deze boom 
of heester met den beuk heeft, vooral doordat de schors ook glad is en 
het blad tevens veel er op gelijkt. Het is echter langwerpiger, duidelijk 
gezaagd, en de zijnerven zijn bijna zoo sterk ontwikkeld als in een iepen- 
blad (fig. 8). De schors is grijsachtig, de boom of heester is dicht vertakt, 
de jonge takken en bladstelen zijn donzig behaard. 

De bladen zitten in 2 rijen, zijn langwerpig-eirond, toegespitst, met 
scheeven voet, afgerond, zeldzamer hartvormig, 
dubbel gezaagd, van onderen op de nerven niet 
sterk, doch donzig behaard, kort gesteeld. Bij het 
verwelken worden ze vaalgeel (in tegenstelling met 
de bladen van den echten beuk, die roodbruin 
worden). De wijze, waarop de bladen in den knop 
zijn opgevouwen, is dezelfde als bij den beuk. 

De haagbeuk is weder eenhuizig. De bloemen 
komen te gelijk met de bladen, de mannelijke zijn 
okselstandig, de vrouwelijke staan eindelings. De 
mannelijke bloemen staan in cylindrische katjes 
(fig. 8). Aan de spil vindt men schutbladen, in 
wier oksels meest slechts een bloem staat, die 
bestaat uit 4-12 meeldraden (schijnbaar 8-24, door 
dat ieder tot aan den voet in 2en gedeeld is) (fig. 8). ledere helmknop is 
l-hokkig en heeft een kuifje aan den top. Soms zijn ook de 2 zijbloemen 
van het bijschermpje ontwikkeld. 

De vrouwelijke bloemen staan boven de mannelijke, in verlengde, meer 
losse katjes. Ook hier bestaat de spil weer uit schubben, in wier oksels 
bijschermpjes zitten, wier topbloem niet ontwikkeld is, terwijl er 2 zijbloemen * 
zijn, ieder bestaande uit een vruchtbeginsel, dat een iets getanden rand 
draagt (het bloemdek), met 2 draadvormige, bleekroode stempels. Iedere 
bloem heeft 2 schutblaadjes, die tegen den vruchttijd vergroeien met het 
schutblad van het bijschermpje tot een 3-spletig, de vrucht alleen aan de 
buitenzijde omgevend omwindsel, dat veel langer dan de vrucht is (fig. 8). 
Van dit omwindselblad is de middelste lob veel langer dan de zijlobben. 
Het vruchtbeginsel is 2-hokkig met 1 eitje in ieder hokje, doch de vrucht 
is weder een eenzadige noot, die overlangs geribd is, een vrij harden wand 
bezit en nog gekroond is door bovengenoemden getanden rand. 

De zaden bezitten geen kiemwit, bij de ontkieming komen de zaadlobben 
boven den grond. tb. 06-12 M. Midden Mei. 


Biologische bijzonderheden. Op den boom komt een heksenbezem (zie 
inleiding) voor, veroorzaakt door Exoascus Carpini. 

De bloemen zijn windbloemen (zie hierover Betula en de inleiding). 

Op de bladen komen vaak zoog. plooigallen voor. In het bladmoes zijn 


rpinus Betulus 


Fig. 8. 


!) van ’tgrieksche carphos: alles wat droog is, hier om de droge vruchten. 
2) Betulus —= berk. 


FAMILIE 22. == CURUEIKERAE NN 13 


dan diepe plooien, die aan de bovenzijde een nauwe spleet hebben en naar 
onderen uitsteken. Die geulen volgen gewoonlijk de richting der nerven 
en zijn met haren bezet. Zij worden door galmijten (Phytoptussoorten) 
veroorzaakt. 

Gebruik. Het hout is zeer hard en wordt daarom voor tanden van kam- 
raderen, houtschroeven enz. gebruikt. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De haagbeuk is vooral in 
Midden-Europa algemeen. Bij ons komt hij in bosschen voor en ook aan- 
gekweekt om heggen te vormen, waarvoor hij zeer geschikt is door de 
sterke vertakking. 


5. Fágus') Trn. Beuk. 


F. silvática®) L. Beuk. (Fig. 9). 

De beuk is een boom met een vrij gladde, grauwe schors, een ver 
uitgespreide kroon met afstaande takken (de jon- 
gere zijn meer roodbruin). De knoppen zijn zeer 
langwerpig, met dakpansgewijze liggende, donkere, 
harde knopschubben. De bladen staan in 2 rijen, 
zijn kort gesteeld, glanzend, eirond, wat spits 
zwakbochtig getand, donzig gewimperd, doch 
overigens kaal, van onderen bleekgroen. 

De plant is eenhuizig. De mannelijke bloemen 
staan in langgesteelde, hangende bol-eironde katjes, 
die uit de oksels der onderste bladen der jonge 
takken ontspringen en komen dus tegelijk met de 
bladen (tig. 9.) De bloemen hebben een klokvor- 
mig, sterk behaard, roodachtig bruin, 5-6-lobbig Fagus silvatica 
bloemdek met 8-12 meeldraden, wier helmbindsel Fig. 9. 
boven de helmhokjes uitsteekt (fig. 9). De vrouwelijke bloemen staan rechtop 
en staan alleen of in een gering aantal (meest 2) bij elkaar op een korten 
steel. Zij komen uit de oksels der hoogere bladen der jonge takjes en 
verschijnen dus ook tegelijk met de bladen (fig. 9). ledere bloem bestaat 
uit een 3-hokkig, onderstandig vruchtbeginsel (ieder hokje met 2 eitjes) 
met een 6-tandigen bloemdekzoom en 3 draadvormige stijlen en stempels. 

Om de 1 of meer bloemen van de bloeiwijze zit een omwindsel, dat 
uitgroeit tot een stekelig, houtig, eirond vruchtomhulsel, dat bij rijpheid 
zich met 4 kleppen opent (tig. 9) en de driekantige, glimmend bruine, 
l-zadige nootjes met harde schil (tig. 9), die van binnen behaard is, vrij- 
laat. Meestal zitten er 2 in het omhulsel. 

Men komt er bij oppervlakkige beschouwing licht toe om de vrucht voor 
een 4-kleppige doosvrucht te houden en de driekante deelen er in, de 
eigenlijke vruchten, voor de zaden. De ontwikkeling bewijst het echter 
anders. t. 24-30 M. Mei. 


Biologische bijzonderheden. In het voorjaar worden de knoppen losser 
en het eerst komen de vliezige steunbladen er uit (die de jonge bladen nog 
beschuttend omhullen), doch al spoedig ook de bladen. Merkwaardig is de 


as 


1) Van ’tgrieksche fagô: ik eet, om de eetbare vruchten. *) silvatica = bosch-. 


14 ee CUPULIEERAE Tr FAMILIE 22. 


wijze, waarop de bladen in den knop beschut liggen. Eerstens is ieder 
blad om de middennerf omgevouwen en verder zijn van iedere helft alleen 
de zijnerven te zien, daar het groene bladmoes tusschen die nerven diepe 
plooien vormt, die als de bladen van een waaier opeen liggen. Het maakt 
bij het opengaan den indruk, alsof de geheele bladmassa zijdeachtig be- 
haard is, doch het blijken bij nader onderzoek alleen de uitstekende deelen, 
de nerven en de zijranden te zijn, die de haarbekleeding bezitten. Deze 
beschut in de knoppen de bladen tegen koude en in het begin van het 
uitloopen dezelfde deelen tegen de felle zonnestralen. Eerst als de opper- 
huid voldoende dikte heeft gekregen, ontplooien zij zich geheel en nu 
vallen de steunblaadjes en valt de haarbekleeding der nerven af. 

Op den beuk komt soms ook weder een heksenbezem voor, doch de 
schimmel, die hem veroorzaakt, is nog onbekend. 

Op de bovenvlakte der bladen is de meest bekende gal, de roode, 
eironde, toegespitste, die veroorzaakt wordt door een galmug, Hormomyia 
Fagi. Deze gal is circa 8 mM lang en 5 mM dik en behoort tot de 
buidelgallen. In het begin van Maart legt de 4-5 mM lange galmug hare 
eieren aan een beukenknop. De kleine, roode larfjes gaan in de kroppen, 
waar zij alleen bij de zijnerven der bladen kunnen komen en zich daar 
vastzetten in het bladmoes vlak bij deze. Door den prikkel van hen uit- 
gaande, ontwikkelt zich dan de gal en de larve leeft in het inwendige. 
De buitenlaag van de gal is zeer hard en dient tot beschutting, de binnenste 
laag, die de larvenkamer omgeeft, is teer en wordt door de larve als voedsel 
gebruikt. Is de gal geheel ontwikkeld, dan snoert zich haar voet al meer 
en meer samen en eindelijk valt zij van het blad op den bodem. De larve 
is nu volwassen, verpopt zich er in en komt in het volgend voorjaar als 
volwassen insect er uit. 

Domatiën (zie Tilia) treft men hier in den vorm van behaarde nerven- 
hoeken wel eens, doch niet constant aan. 

Galmijten veroorzaken wel omrollingen van den bladrand. 

De beuk heeft windbloemen (zie inleiding), die proterogynisch zijn, de 
vrouwelijke bloemen zijn wel eenige dagen vóór de man-_ 
nelijke geschikt om stuifmeel af te geven, hetgeen de 
kruisbestuiving van den eenen boom op den anderen in 
de hand werkt. 

Het gestekeld zijn van het omhulsel om de vruchten 
dient om deze, vóór zij rijp zijn, te beschermen tegen 
dieren, die ze zouden willen opeten. 

Merkwaardig is dat bij de ontkieming de in het zaad 
als een waaier in de lengte opgevouwen zaadlobben 
(fig. 10c) zich door een vrij kleine spleet uit de noot naar 
buiten weten te werken en dan als groene, breed ovale 
bladen boven den grond komen (tig. 104). 

Evenals de meeste loofboomen is de beuk mesophyt. 
Verder zijn zijne bladen geschikt om in vrij zwak licht 

Fig. 10. te assimileeren. Daardoor wordt de sterke bebladering 
Ontkieming van van den boom duidelijk en daarvan is weer het gevolg, 
rien dat er op den bodem in een beukenbosch weinig licht 
valt, zoodat er weinig onderhout groeit en evenzeer weinig kruidachtige 
planten. Hiertoe werkt trouwens ook mede de groote hoeveelheid afge 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE — 15 


vallen bladen, die er lang liggen, omdat zij zoo langzaam verrotten door 
de groote hoeveelheid looistof, die zij bevatten. 

Gebruik. Het beukenhout is in stoom en warm water zeer buigzaam. 
Het wordt dan ook door wagenmakers en voor de bekende Weener meu- 
belen gebruikt. Als bouwhout is het ongeschikt, omdat het zoo slecht 
kan tegen afwisseling van droogte en vocht. Als brandhout is het uitstekend. 

De noten bevatten vrij wat olie, die er wel uit wordt geperst, ook 
worden ze als varkensvoer gebruikt. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De beukenboom komt in Midden- 
Europa tot 56'/,° N.B. voor, doch niet in het Noordoostelijk deel. Bij ons 
wordt hij veel in oude bosschen aangetroffen, doch is meest aangeplant 
en ook wel verwilderd. 


6. Castánea!) Trn. Tamme kastanie. 
] 


Hiertoe behoort slechts eene soort. 

C. sativa?) Mill. Tamme kastanje. (C. vulgaris?) Lmk.) (Fig. 11.) 

Deze boom heeft een gescheurde, grauwe schors en uitstaande, zwart- 
achtig grauwe takken. 

De bladen zijn ten deele 2-rijig geplaatst, ten deele verspreid, zij zijn 
langwerpig-lancetvormig, kortgesteeld, kort toe- 
gespitst, lang toegespitst getand, iets lederachtig, 
onbehaard, van boven donkergroen, glanzend, 
van onderen bleekgroen (fig. 11). 

De plant is eenhuizig. De mannelijke bloemen 
staan in rechtopstaande (verschil met de andere 
Cupuliterae), spichtige, tot 20 cM lange katjes, 
die zitten in de oksels der bladen en na deze 
verschijnen (fig. 11). Aan de spil zitten de 
bloemen in kleine kluwens bijeen. Vaak zitten 
aan den voet van de spil ook vrouwelijke bloe- 
men. De mannelijke bloemen hebben een 5-6- 
spletig, geelachtig bloemdek en 8-20 (meest 12) Se en 
meeldraden, wier helmbindsel boven de hokjes Fig. 11. 
uitsteekt (fig. 11.) 

De vrouwelijke bloemen zitten òf aan den voet der mannelijke (zie boven) 
òf aarachtig aan bijzondere stelen. ledere vrouwelijke bloem bestaat uit 
een 5-9-slippig, bovenstandig bloemdek en een 5-8- (meest 6-)hokkig vrucht- 
beginsel met evenveel stijlen en 2 eitjes in ieder hokje. Steeds zijn de 
3 of meer bloemen samen door een omwindsel, uit vele schutbladen be- 
staand, omsloten en dit wordt bij de vruchtvorming een stekelig omhulsel 
om de vruchten, dat met 4 kleppen openspringt (als bij den beuk). Aan- 
gezien van al de eitjes uit een vruchtbeginsel slechts een (soms 2) tot zaad 


1) Volgens sommigen van Kastana, een stad in Thessalië, waar vele mooie kastanje- 
boomen groeiden, volgens anderen was het omgekeerd en dan is de afleiding van Castanea - 
onbekend. 

2) sativa — gekweekt. 

2) vulgaris — gewoon. 


15 — CUPULIFERAE — FAMILIE 22. 


ontwikkelen, is iedere vrucht l-hokkig en meestal eenzadig, een noot met 
een bruine lederachtige schil, die van binnen fluweelachtig behaard is 
(fig. 11). Het stekelige omhulsel, dat verscheiden (meest 3) vruchtjes bevat, 
maakt, als bij den beuk, den indruk van den vruchtwand te zijn en de 
bruine deelen er in van zaden, doch de ontwikkeling leert, dat het niet 
zoo is. (Bij de wilde kastanje is werkelijk de stekelige schil de vrucht- 
wand en zijn de bruine deelen er in de zaden). 

Bij de ontkieming blijven de 2 vleezige, met elkaar vergroeide zaad- 
lobben onder den grond. h. 15-30 M. Juni. 


Biologische bijzonderheden. Het rechtopstaan der mannelijke katjes en 
het niet poedervormige stuifmeel wijst er al op, dat de plant geen wind- 
bloemen heeft en het welriekend zijn der bloemen, zoowel als het geel 
gekleurd zijn van bloemdek en helmknopjes wijzen nog meer er op, dat 
hier insectenbestuiving zal plaats hebben, welke ook werkelijk is waarge- 
nomen. Stuitmeel verzamelende bijen, vliegensoorten en kleine kevers 
komen er heen om stuifmeel te halen. 

De vrouwelijke bloemen vallen niet op, zij zijn groen, doch zij worden 
ook bezocht, daar zij in de nabijheid der mannelijke staan. De bouw van 
deze wijst er ook op, dat zij niet voor windbestuiving zijn ingericht, want 
de stijlen zijn stijf, hebben een gladde oppervlakte en de stempels zijn 
iets kleverig. 


Gebruik. De boom wordt om de eetbare zaden gekweekt. Het hout 
gelijkt veel op eikenhout en wordt b.v. gebruikt voor duigen om wijnvaten. 
Ook kan de boom als hakhout zeer geschikt aangeplant worden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De boom is afkomstig uit Zuid- 
Europa. Bij ons is hij alleen aangeplant en misschien soms verwilderd 
waargenomen. Hij schijnt kalkgrond te vermijden. 


AesOnereus LNE 


Eenhuizige boomen. De mannelijke bloemen zitten in dunne, losse, 
hangende, afgebroken katjes in de oksels der bovenste knopschubben. 
ledere bloem heeft een 4-8-slippig, meest gewimperd bloemdek met 4-8 
meeldraden, wier helmknopjes op dunne helmdraden staan, terwijl het 
helmbindsel niet boven de hokjes uitsteekt. 

De vrouwelijke bloemen zitten 2, 3 of meer bijeen op rechtopstaande 
stelen in de oksels der bladen en bestaan uit een 3-4-hokkig vruchtbeginsel 
(ieder hokje met 2 eitjes), waarop een bloemdek met 5-10 zeer korte tanden 
is ingeplant, met 3-4 aan den voet vergroeide stijlen. ledere bloem is door 
een krans van schutbladen, een omwindsel, omgeven, dat, terwijl het 
vruchtbeginsel uitgroeit tot een eenhokkige, eenzadige noot met houtigen 
wand, zich ontwikkelt tot het zoog. napje, dat de vrucht alleen aan den 
voet omgeeft. 

De bloemen verschijnen tegelijk met de bladen. 

Het zijn boomen met gescheurde schors en verspreid (2) staande, 


1 Van het keltisch quer: fraai en cuex: boom omdat de eik een der fraaiste boomen is, 
volgens anderen van ’tgrieksche karkos, door verandering van letter uit kartos: kracht ont- 
staan, omdat de eik als zinnebeeld van kracht wordt beschouwd. 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE. — 17 


meest bochtige bladen, die in den herfst verdrogen, maar eerst in de lente 
afvallen. 

Biologische bijzonderheden. De knoppen zijn hier stomp kegelvormig en 
bedekt door vele bruine, dakpansgewijs staande knopschubben. De knoppen 
zwellen eerst in Mei op, stooten de er omheen 
zittende verdroogde bladen af en ontluiken dan. 
De bladen zitten in den knop vrijwel als bij den 
beuk, want ook hier liggen eerst de groene blad- 
moesdeelen naar binnen gebogen tusschen de 
zijnerven, die als de stelen van een waaier naast 
elkaar liggen. 

Op de bladen wordt vaak honigdauw waarge- 
nomen, die door bladluizen wordt veroorzaakt Fig. 12. 
(zie Tilia). Ook domatiën treft men aan (zie Tilia), Domatiën bij Quercus Robur. 
doch als zoodanig dienen ombuigingen van de 
bladschijf aan den voet van het blad (fig. 12). Tal van soorten galwespen 
(wel circa 100) veroorzaken gallen. 


Galvorming. Vroeger meende men dat de steek van de legboor der 
vrouwelijke galwesp als een prikkel werkte op het plantendeel, waardoor 
een sterkere toevloeiing van sappen naar dat deel plaats had, waardoor 
de gal gevormd werd. Daarvan is men echter geheel teruggekomen. Niet 
alleen toch, dat de eieren vaak alleen aan de oppervlakte van het planten- 
deel worden vastgekleefd, zonder dat er dus gestoken wordt, maar ook is 
gebleken, dat, als het eitje of de larve tijdig weggenomen wordt, de gal- 
ontwikkeling niet begint of niet voortgaat. Het is dan ook zeker geworden, 
dat het de uit het ei gekomen larve is, die een waarschijnlijk vloeibare 
stof uitscheidt, die als prikkel op het plantendeel werkt en de gal veroor- 
zaakt. Merkwaardig is het, dat tevens gebleken is, dat het door den 
parasiet voor het eierleggen gebruikte plantendeel voor den prikkel gevoelig 
moet zijn en daardoor wordt het duidelijk, dat de bepaalde gallen alleen 
op bepaalde plantendeelen voorkomen en dat, als de eieren op andere 
deelen worden gelegd, geen gallen ontstaan. 

De meeste gallensoorten op den eik worden door galwespen veroorzaakt. 
Bij vele dezer heeft een zoog. generatiewisseling plaats. In den zomer 
vliegt een generatie, die uit mannetjes en wijfjes bestaat, uit en de laatste 
leggen na de paring eieren. Uit deze ontwikkelt zich dan een nieuwe 
generatie, die in vorm en levenswijze zeer verschilt van de vorige, meestal 
in den winter of het vroege voorjaar tot ontwikkeling komt en alleen uit 
wijfjes bestaat. Deze leggen zonder paring (parthenogenetisch) eieren, 
waaruit weer de zomervorm ontstaat. 

ledere generatie veroorzaakt verschillend gevormde gallen op verschil- 
lende deelen der planten. Wij zullen de eerste als geslachtelijke van de 
tweede, de ongeslachtelijke generatie onderscheiden. 

Aangezien men vroeger het bestaan dezer generatiewisseling niet kende 
en men dus niet wist, dat de geslachtelijke en de ongeslachtelijke generatie 
iets met elkaar te maken hadden, maar toch wel de verschillende vormen 
van gallen kende, zoo is het duidelijk, dat men die beide generaties voor 
verschillende soorten hield, ja soms zelfs tot verschillende geslachten 
bracht. Zij hadden dus ook verschillende namen en deze zijn, hoewel het 
eigenlijk niet juist is, behouden gebleven en zullen hier opgegeven 


Heukers, Flora. 2 


18 — CUPULIFERAE. — FAMILIE 22. 


worden, de geslachtelijke generatie met het toevoegsel G, de ongeslachte- 
lijke met O er achter. 

Merkwaardig is het nog, dat vele soorten, waarbij alleen een onge- 
slachtelijke vorm voorkomt, totnogtoe niet anders dan op den eik zijn 
waargenomen, terwijl die vormen, welke alleen een geslachtelijke generatie 
hebben, juist nooit op den eik zijn aangetroffen. De vormen met geslach- 
telijke en ongeslachtelijke generatie leven waarschijnlijk alle op den 
eikeboom. 

Hieronder zullen eenige der mieest bekende vormen genoemd worden, 
doch zij, die zich met het determineeren der gallen (zoocecidiën) wenschen 
bezig te houden, zij het werkje van Dr. D. H. R. von Schlechtendal, Die 
Gallbildungen (Zoocecidien) der deutschen Gefässpflanzen, aanbevolen. 


Gallen. De meest bekende gal is wel die van Dryophanta folii (fig. 13a), 
de bolronde, bleekgroene, vaak roodachtige, 
gladde of geknobbelde gal van 1-2 cM mid- 
dellijn aan de onderzijde der eikenbladen op 
de zijnerven. Deze gal heeft inwendig een 
kamer, waarin de larve leeft. De wesp over- 
wintert in de gal op de afgevallen bladen of 
vliegt uit tusschen September en December. 
Dit is de ongeslachtelijke generatie, die ín 
adventiefknoppen aan den stam van oude 
eiken eieren legt, en daaruit ontstaat de 
zomervorm Dryophanta Taschenbergi (G), die 

Fig. 13. kleine, eerst roode, later violette, kort fluweel- 
planta Tomi; DD. ingiventuis;cNeuo- achtig behaarde gallen van 2-3 mM grootte 
enne doet ontstaan, waaruit in Mei de wespen te 
g Dryophanta divisa; h_D. disticha. voorschijn komen. De wijfjes van deze 

leggen na de paring de eieren aan de nerven 
van de ondervlakte der jonge eikenbladen enz. 

Kleiner, hoogstens van 10 mM middellijn, bleeker, harder en vaak met’ 
roode strepen is de gal van Dryophanta longiventris (tig. 136), waaruit 
ook in November of December de ongeslachtelijke generatie voortkomt, die 
aan slapende knoppen eieren legt en grijsgroene, lange, witte behaarde 
gallen doet ontstaan, waaruit in Mei of Juni de Dryophanta similis (G) 
ontstaat. 

Ook bolvormige, doch 5-6 mM groote gallen veroorzaakt Dryophanta 
divisa (O) (fig. 139) op de middennerf en de zijnerven aan de onderzijde. 
Deze gallen zijn hard, glanzend, geelachtig of rood, eenkamerig. De wesp 
komt in October of November er uit. De in Mei ontstaande geslachtelijke 
generatie heet Dryophanta verrucosa. 

Verder Dryophanta disticha (O) (fg. 13h), die op de onderzijde der 
bladen 2-5 mM hooge geel- of bruinachtige, afgeknot-kegelvormige of bijna 
rolronde gallen veroorzaakt, die van boven ingedrukt zijn en door een 
horizontaal schot in 2 kamers zijn gedeeld, terwijl de larve in de onderste 
dezer leeft. De wesp komt in October of November uit. De geslachtelijke 
generatie is onbekend. 

Neuroterus lenticularis (O) (tg. 13d) veroorzaakt lensvormig-cirkelvormige 
bleeke gallen van 3-6 mM middellijn, die aan den rand vlak zijn en in het 
midden verhoogd en met korte roodbruine haren bedekt zijn, meest aan 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE, — 19 


de onderzijde der bladen. De wesp vliegt in Maart. De geslachtelijke 
generatie ontstaat uit gallen, waarvoor de eieren in knoppen gelegd worden. 
De gallen zijn bolvormig, 4-8 mM groot, zitten aan de onderzijde in het 
bladmoes, soms ook aan de mannelijke katjes, zijn zeer week en sappig. 
Die geslachtelijke generatie heet Neuroterus baccarum. 

Neuroterus numismalis (O) (fig. 13c) veroorzaakt circa 2 mM groote, 
roode gallen, die den vorm van hemdenknoopjes hebben, met een ring- 
vormigen, bruin behaarden, verheven rand, waarvan er soms meer 
dan 100 op de onderzijde van een blad zitten. De G. heet Neuroterus 
vesicatrix. 

Andricus curvator (G) veroorzaakt een gal van 4-5 mM grootte, aan den 
bladrand naast de nerf. Deze is dunwandig met 
een groote, holle ruimte, waarin Òf vrij òf even 
vastgehecht een kleine niervormige binnengal 
is, waarin de larve leeft. De gal komt aan 
weerszijden van het blad halfbolvormig te voor- 
schijn en is in Mei rijp. De O. is Andricus 
collaris. 

Biorrhiza terminalis (G) (fig. 14). De door 
deze veroorzaakte gal is bleek, sponsachtig, 
veelkamerig, herinnert aan een aardappelknol, 
doch is aan de zonzijde rood gekleurd en wordt 
later droog. Zij zit op de plaats, waar een 
knop zat, die zich dan niet ontwikkelt. In Juni ED 
of Juli komen de galwespen er uit. De O. _ rikentak Ends 
(Biorrhiza aptera) komt tusschen November en en er 
Februari uit gallen, die aan de dunnere wortels gaten, waaruit de galwespen ge- 
zitten, sappig zijn en de grootte van een erwt en overlansech ROD 
of kers hebben (fig. 15). Deze generatie is 
ongevleugeld, terwijl de wijfjes der G. korte vleugels bezitten. 

Andricus globuli (O) (fig. 13e) veroorzaakt een 2-6 mM groote, bolronde 
gal, die half in den knop zit, omgeven door de knopschubben. 
De daaruit komende ongeslachtelijke generatie legt eieren 
in een knop, waaruit wel een bladdragende tak loopt, 
maar aan den top of vlak daarbij ontstaat een knotsvor- 
mige, uit verkorte leden bestaande, doch meest normale 
bladen dragende, tot 2 cM lange en 1 cM dikke, groene, 
koolraapachtige opzwelling, waarin een houtige binnengal 
zit. Daaruit komt in April van het volgend voorjaar de 


Fig. 15. 
. E NS Gallen van Bi- 
G. Andricus inflator, waarvan de wijfjes nu weer hunne __ orrhizaaptera aan 


5 3 eikenwortels. 
eieren in knoppen leggen. 


Andricus solitarius (O) (ig. 13f). De door deze veroorzaakte gallen 
ontstaan uit knoppen, zijn spil- of kegelvormig, 3-16 mM lang, eerst groen, 
later roodbruin en bezitten aan den voet sporen van knopschubben. De 
G. is onbekend. 

Andricus fecundatrix (O) (fig. 16) doet de knoppen in een gal veranderen, 
die door vele knopschubben is omgeven en wel wat van een hopbel heeft. 
In het midden bevindt zich de eikelvormige, harde, eigenlijke gal, die als 
zij rijp is, uit de schubben valt. Als G. behoort hierbij Andricus pilosus, 
die in Mei aan de mannelijke katjes van den eik, 2 mM groote, spits 


25 


20 — CUPULIFERAE. — FAMILIE 22. 


eironde, behaarde gallen (fig. 17) doet ontstaan, die eerst groen zijn en 
later lichtbruin worden. 
Cyníps Kollari (O). De gallen door deze wesp veroorzaakt, beginnen 
zich reeds voor den winter te ontwikkelen en zijn in het voorjaar rijp, zij 
zitten op de plaats van een knop 
| of er vlak naast (de knop ontwik- 
ak kelt zich dan vaak niet) en vormen 
aan den tak tot 28 mM groote bol- 
ronde gallen, die veel op die van 
Dryophanta folii gelijken (fig. 18). 
Zij zijn glad, bruingeel, zijn een- 
kamerig. Zij blijven nog lang, 
nadat de bewoner ze heeft verla- 
ten, aan de takken zitten. De 


Fie. 1. galwesp is circa 5 mM groot. Een 
Gallen van QG. bestaat bij deze niet. 
Andricus pilo- . ; 

En sus aan een Het'"is zeker merkwaardig, dat 
jn WE mannelijk er ook soorten galwespen zijn, die 
Gallen van Andricus eikenkatje. 

fecundatrix. tot het geslacht Synergus behooren, 


de zoog. inquilinen, die in de eiken- 
gallen hare eieren leggen en deze van vorm en grootte doen veranderen. 
Geschiedt dit in kleine gallen, dan sterft gewoonlijk de eigenlijke bewoner, 
in grootere blijft deze meestal leven, doch kunnen door deze inquilinen een- 
kamerige gallen in veelkamerige veranderen. Ook 
sluipwespen uit de familie der Chaldididae leven 
op of in galwesplarven. 

Dat niet alleen galwespen, doch ook galmuggen 
gallen aan den eik kunnen veroorzaken, blijkt 
daaruit, dat Diplosis dryobia in het voorjaar vaak 
eenige bladlobben doet omvouwen, welke omvou- 
wingen dan geel of rood gevlekt zijn en onder 

Fig. 18. deze leven de galmuglarven. 
Gallen van Cynips Kollari. In het hout van den eik treft men soms de 
larve van het vliegend hert, Lucanus cervus aan, 
die 5 jaar noodig heeft, om volwassen te worden, ook wel de larve 
van de eikenboktor (Cerambyrx heros). Op de bladen leven vele rupsen- 
soorten. 

De bloemen van den eik zijn echte windbloemen (zie Betula en de 
inleiding). Zij zijn vaak proterogynisch. 

De eik heeft meer behoefte aan licht dan de beuk, trouwens het gebla- 
derte is ook lang zoo dicht niet, waartoe de bladstand °/ ook meewerkt. 
Er is dan ook meestal in een eikenbosch vrij wat onderhout onder de boomen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Quercus. 


A. Bladen kaal. Steel niet langer dan de halve breedte van den bladvoet. Vrouwelijke 
schinadrsgesterlde snie, Cera en ende dee en Oe OTE 2 


B. Bladen van onderen kort behaard. Steel langer dan de halve breedte van den blad- 
voet. Vrouwelijke schijnaren zittend . . . . … … … … … … Q. sessiliflora blz. 21. 


FAMILIE 22. — CUPULIFERAE. — 21 


Q. Róbur!) Lt. Eik. (Q. pedunculata?) Ehrh.) (Fig. 19 en 20). 

Deze boom heeft uitgespreide takken, de jonge zijn buigzaam en glad. 
De bladen zijn meest langwerpig-omgekeerd eirond, vinlobbig met afge- 
stompte lobben, kaal, aan den voet meest afgeknot of iets hartvormig, met 
een steel niet langer dan de halve breedte van den bladvoet. 

De vrouwelijke bloeiwijzen zijn los, gesteeld (de steel meest langer dan 
de bladsteel). 

De vruchten zijn hangend, aan een steel, die langer is dan de bladsteel, 
zij zijn langwerpig, kort gespitst. h. 18-52 M. 
Midden Mei. 

Gebruik. Het hout is hard en sterk en wordt 
tegenwoordig weer veel voor meubelen gebruikt. 
Veel wordt de eik als akkermaalshout aange- 
plant, d.i. alle 6 of 
7 jaren worden de 
uitgeschoten _tak- 
ken afgehakt en 
geschild. De schors 
wordt om het looi- 
zuurgehalte voor 
het leerlooien ge- 
bruikt (ook de gal- 
appels en de napjes 
bevatten van deze ) 

stof) en het geschil- me 
ge de hout is talhout kN R 


Quercus Robur. 


a deel van een mannelijk katje; 
b vrouwelijke bloem, bij c_door- en wordt als brand- Fig. 20. 


gesneden; d vruchtnapje. 


stof gebruikt. 
De vruchten, de eikels, dienen als varkensvoedsel en worden ook geroost 
als surrogaat voor koffie gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In geheel Europa komt de eik 
voor, over een veel meer uitgebreid gebied dan de 
beuk, b.v. ook in het Noorden en in Rusland. Hij 
is ook bij ons algemeen, doch zeker voor het 
grootste gedeelte aangeplant. 


Q. sessiliflóra %) Smith. Wintereik. (Q. Robur L. var. 6.) 
(Fig. 21.) 

Bij dezen boom zijn de jeugdige takken bros en soms iets 
behaard. 

De bladen zijn meest omgekeerd eirond, vinlobbig met 
afgeronde stompe lobben, aan den voet meest versmald, van 
onderen (vaak alleen op de aderen) meest verspreid kort be- 
haard, de steel is langer dan de halve breedte van den 
bladvoet. 

De vrouwelijke bloeiwijzen zijn gedrongen, zittend of de 
steel is niet langer dan de bladsteel. î 

De vruchten zijn bijna zittend en de steel is in allen Fig. 21. 
gevalle hoogstens zoo lang als de bladsteel, zij zijn ellip- 
tisch met een kort spitsje. h. 18-30 M. Einde Mei, dus een paar weken later dan Q. Robur. 


Quercus sessiliflora 


1) Robur beteekent bij Virgilius een harde houtsoort, ín ’t bijzonder eikenhout. 
2) pedunculata — gesteeld. 
:) sessiliflora — ongesteeldbloemig. 


22 — JUGLANDACEAE. — FAMILIE 23. 


Biologische bijzonderheden. Cynips caput medusae veroorzaakt in het bijzonder aan 
dezen boom een gal (fig. 22). De galwesp 
legt nl. hare eieren aan de zijde der om- 
windselblaadjes, die het vruchtbeginsel om- 
geven en later het napje vormen. De gal 
zit ter zijde aan den beker en is rondom 
met een grootte hoeveelheid in alle richtingen 
doorelkaar gevlochten, stijve en spitse franje 
bezet. In den herfst valt de gal af en daar- 
uit komt de wesp. Eene geslachtelijke gene- 
ratie ís híer niet. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
boom komt meer in Midden-Europa voor dan 
de vorige. Bij ons is hij zeer zeldzaam aan- 
getroffen en waarschijnlijk alleen aangeplant. 


Familie 23. Juglandaceae D.C. 
Okkernootachtigen. 


Fig. 22. 
Gal van Cynips Caput medusae op het napje Eenhuizige, houtige gewassen. Man- 


van de vrucht van Quercus sessiliflora. 


nelijke bloemen in katjes. ledere bloem 
heeft een 3-6-deelig bloemdek, dat 
met het schutblaadje vergroeid is en 10-36 meeldraden. De vrouwelijke 
bloemen zitten eenige bij elkaar in een korte armbloemige aar of in losse 
hangende katjes. Die bloemen bestaan uit een 4-(3-5)tandig, afvallend 
bloemdek, dat als een zoom op het vruchtbeginsel zit, dat uit 2 vrucht- 
bladen bestaat en waarin een bodemstandig, recht eitje zit. De vrucht is 
een noot. Zaden zonder kiemwit. 

Bladen verspreid, gevind, aromatisch riekend, des zomers groen. 

Hiertoe behoort slechts een inlandsch geslacht. 


L. Júglans *) L. > 


Hiervan komt maar eene soort voor. 

5. régia®) L. Noteboom. (Fig. 23). 

Boomen met een zwartgrauwe schors en in de jeugd bruine takken. De 
boom laat zijne knoppen eerst laat ontluiken, hij ziet dan eerst bruinrood, 
doch later wordt de kroon geheel groen. 

De bladen zijn sterk riekend, langgesteeld, oneven gevind, met 5-9 (meest 7) 
blaadjes. De laatste zijn langwerpig of langwerpig-eirond, spits of toege- 
spitst, bijna gaafrandig, onbehaard, alleen van onderen in de oksels der 
aderen gebaard. Zij zijn zeer kort gesteeld en hebben een afgeronden voet. 

De mannelijke bloemen zitten in katjes met een vleezige spil, waaraan 
de bloemen in hoopjes zitten. De katjes zitten in de oksels van de lid- 
teekens der afgevallen bladen (fig. 23). Iedere bloem heeft een 5-6-deelig 
bloemdek, dat met het schutblaadje vergroeid is, en 14-36 meeldraden (fig. 23). 


') Van ’t Latijnsche Ju (verkorting van Jupiter) en glans: eikel, dus goddelijke eikel, om 
de vele nuttige eigenschappen van den boom. 
2) regia = koninklijk. 


FAMILIE 24. — MYRICACEAE. — 23 


De vrouwelijke bloemen zitten eenige bijeen aan den top van bijzondere 
takjes van hetzelfde jaar. Het schutblad is met de beide schutblaadjes en 
het 4-tandige bloemdek tot een omhulsel vergroeid. Daarbinnen zit er ook 
mede vergroeid een vruchtbeginsel met 2 lancetvormige, vleezige, terugge- 
kromde stempels, terwijl de stijl bijna ontbreekt. 

De vrucht is een noot, waarvan de harde 
wand tweekleppig is (fig. 23). Deze vormt tus- 
schenschotten naar binnen, waardoor het zaad 
een vreemden vorm krijgt. De noot is geheel 
omgeven door het vleezig geworden omhulsel 
De geheele schijnvrucht is bolrond of langwer- 
pig-bolrond, glad en groen met witte puntjes. 
bh. 12-24 M. Mei. 

Biologische bijzonderheden. De noteboom heeft 
windbloemen (zie over de wijze, waarop zich 
de katjes strekken en de verspreiding van het 
stuifmeel bij Betula en in de inleiding). De eene 
boom is proterogynisch, de andere proterandrisch 
en wel met een verschil van 8 dagen. Daar- 
door wordt echter uitstekend voor kruisbestuiving van den eenen boom op 
den anderen gezorgd, want de bestuiving der stempels der proterogynische 
bloemen geschiedt door het stuifmeel der proterandrische en omgekeerd. 

Zoolang de vrucht nog onrijp is, is zij omgeven door een zeer wrang- 
smakend, vleezig omhulsel, dat zeer rijk aan looizuur is. Is echter de 
vrucht rijp, dan splijt dit onregelmatig, wordt zwart, schrompelt ineen en 
laat van de noot los. Nu komen vlaamsche gaaien en andere vogels om 
de noten open te breken en de zaden op te eten, waarbij zij er op andere 
plaatsen laten vallen en zoo voor de verspreiding zorgen. 

Vaak vindt men aan de onderzijde der bladen wel een dozijn wit- of 
bruinviltige verdiepingen. Dat zijn viltgallen, die door een galmijt worden 
veroorzaakt 


Juglans regia à 


Fig. 3. 


Gebruik. Behalve om de vruchten wordt de noteboom ook gekweekt 
om het hout, dat door meubelmakers veel wordt gebruikt. 


Volksnamen. De vrucht draagt beh. den naam noot, ook op verscheidene 
plaatsen den naam okkernoot, op andere walnoot en in sommige streken 
van Zeeland heet zij telnoot. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De noteboom is oorspronkelijk 
niet inlandsch, doch afkomstig uit Perzië en N. Griekenland en is vandaar 
in Italië ingevoerd. Uit dit land is hij verspreid door geheel Europa. Bij 
ons is hij alleen aangeplant. 


Familie 24. Myricaceae Rich. Gagelachtigen. 


Meestal tweehuizige, houtige gewassen. Bloemen naakt, dus zonder 
bloemdek, vaak aan den voet met schutbladen, zonder zoog. discus (zie 
Salicaceae). Vruchtbeginsel uit 2 samengegroeide vruchtbladen bestaand 


24 — MYRICACEAE. — FAMILIE 24. 


met 1 bodemstandig, recht eitje. Vrucht een steenvrucht zonder sap, vaak 
was uitscheidend. 

Bladen verspreid, enkelvoudig. Bloemen in katjes. 

Hiertoe behoort slechts een geslacht. 


1. MyTrica') L. Gagel. 


Heesters, die meestal 2-huizig, doch soms wel l-huizig zijn (soms zijn 
wel 2-slachtige bloemen gevonden). 

De mannelijke bloemen zitten in schuins rechtopstaande, cylindrische katjes. 
De bloemen hebben geen bloemdek, meest 4 meeldraden, die vrij of iets 
vergroeid aan den voet zijn en die op de katjesschub (het schutblad) zijn 
ingeplant. 

De vrouwelijke bloemen zitten in rechtopstaande, korte, cylindrische 
katjes. ledere bloem heeft 2-4 schutblaadjes (bloemdekblaadjes ?) met een 
vruchtbeginsel met korten stijl en draadvormige, purperkleurige stempels 
en zit ook in den oksel van een katjesschub (schutblad). 

De katjes zijn eind- en okselstandig en verschijnen meest vóór de bladen. 


Tabel tot het determineeren der soorten 
van Myriíica. 


A. Bladen langwerpig-omgekeerd eirond tot omgekeerd 
lancetvormig. Katjes vóór de bladen verschijnend. 
Vrucht met balsemkliertjes . . . . M. Gale blz. 24. 

B. Bladen langwerpig-lancetvormig, vóór de katjes ver- 
schijnend. Vrucht wrattig, als met was overtrokken. 

M. cerifera blz. 25. 


M. Gale?) L. Gagel. (Fig. 24.) 

Deze heester heeft een sterk vertakten stengel 
en donkerbruine, dicht bebladerde takken. 

De bladen zijn langwerpig-omgekeerd eirond 

Myrica Gale tot omgekeerd lancetvormig, spits of iets stomp, 

Fig. 24. met stekelpunt, zij zijn in een vrij korten steel 

versmald, naar boven met grove zaagtanden, 

eenigszins stijf, van boven donkergroen, dof, van onderen bleeker en 

dunviltig. Zij zijn met vele goudgele glanzige puntjes, die sterk riekende 
balsemkliertjes zijn, bezet. 

De mannelijke katjes zijn tot 1*/2 cM lang, zij staan eindelings en zijde- 
lings. De schubben zijn bruin met witachtigen rand, breed spiesvormig 
en zijn ook met balsemkliertjes bezet. De vrouwelijke katjes zijn 5-6 mM 
lang, roodachtig, de schubben zijn eirond, toegespitst en dragen ook 
balsemkliertjes. 

De vruchtbloeiwijze gelijkt op een klein dennekegeltje. De vruchten zijn 
iets afgeplat, wigvormig en loopen naar boven in 3 hoorntjes uit, die 
gevormd worden door de 2 schutblaadjes en door den stijlvoet (fig. 24). 
Ook zij zijn met balsemkliertjes bezet. ft. 6-15 dM. April, Mei. 


t) Van ’t grieksche myron: welriekende zalf, naar den sterken aromatischen geur der 
planten. 

2) Naar den Franschen naam galé, waaraan de Vlaamsche, reeds bij Dodonaeus voor- 
komende naam gagel verwant is. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 25 


Biologische bijzonderheden. Deze heester is door zijn sterk aromatischen 
geur goed beschut tegen het opvreten door dieren. 

De bloemen zijn windbloemen (ook hier valt het poedervormige stuifmeel 
bij windstilte op de uitgeholde lagere schubben en waait later weg). Ook 
is hier weder het verschijnen der bloemen vóór de bladen voor de bestui- 
ving van belang, zelfs zijn ze reeds bijna verwelkt, als de bladen komen. 

De planten zijn proterandrisch. 

Gebruik. Vroeger gebruikte men de vruchten wel in plaats van hop voor 
de bierbrouwerij. 

Volksnamen. Behalve de naam gagel, die in vele streken in gebruik 
is, worden ook de namen pos, possem, post, posselbos in het Oostelijk 
deel van Gelderland en Overijsel gebruikt. Ook wordt de heester in die 
streken en in Oostelijk Drente wel vlooienkruid genoemd en in het Oosten 
van Drente ook Drentsche thee. Eindelijk in Twente ook wel luiskruid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De heester is op moerassige 
plaatsen in West- en Noord-Europa algemeen. Bij ons is hij ook op 
moerassige heiden en broekland zeer algemeen. Hij is een echte hygrophyt. 


M. cerifera !) L. Wasgagel. 

Deze heester komt veel met den vorigen overeen, doch onderscheidt er zich van doordat 
de bladen grooter, meer wigvormig, lichtgroen zijn en zij voor de bloemen komen. Verder 
staan er veelal eenige mannelijke katjes bij elkaar (bij M. Gale staat ieder afzonderlijk) en 
bezitten de bloemen er in 4-8 meeldraden. De vrouwelijke katjes vormen later bijna bol- 
ronde, zwarte, doch met witte was als overtrokken vruchten. f. 6-15 dM. April, Mei. 

Voorkomen. De heester is inheemsch in N.-Amerika van Canada tot Carolina en is bij 
ons gekweekt en verwilderd. Zij is bij Vorden en op de Empesche en Tondensche heide 
vrij veel aangetroffen. 


Familie 25. Salicaceae Rich. Wilgachtigen. 


Tweehuizige, houtige planten. Bloemen zonder bloemdek, met een 
uitgroeiing van den bloembodem, de zoog. discus. Deze bestaat uit 1 of 
2 klieren of een bekervormig lichaam. De bloemen zijn tot katjes vereenigd 
en zitten aan de toppen van korte zijtakjes, die soms ook eenige bladen 
dragen. ledere bloem staat in den oksel van een schutblad (katjesschub). 

De mannelijke bloemen bestaan uit 2-30 meeldraden, die meestal vrij 
zijn, doch soms ook vergroeid en wier helmknopjes naar buiten openspringen. 

De vrouwelijke bloemen bestaan uit een eenhokkig vruchtbeginsel, dat 
uit 2 vergroeide vruchtbladen, soms ook uit 3 of 4, is ontstaan, met een 
ongedeelden, vaak zeer korten stijl en evenveel stempels als vruchtbladen. 
In het vruchtbeginsel bevinden zich aan den voet vele omgekeerde eitjes 
naast de naden. 

De vrucht is een 2- (zelden 3- of 4-) kleppige doosvrucht met vele kleine 
zaden met een haarkuif van lange, zachte, witte haren aan den voet, 
zonder kiemwit. 

Heesters of boomen met alleen des zomers groene, verspreide, enkel 
voudige, niet ingesneden bladen met steunbladen. 


1) cerifera — wasdragend. 


he 
e)) 


— SALICACEAE: FAMILIE 25. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Salicaceae. 


A. Discus tot enkele, de bloem niet rondom omgevende klieren gereduceerd. Aantal 
klieren 1 (achter staand) of 2 (1 voor, l achterstaand). Schutbladen gaafrandig. Meel- 


dradens2tomVrichte2 kleppie NES ali ZA 
B. Discus een bekervormige schijf vormend. Schutbladen ingesneden of gescheurd. Meel- 
draden 8-30. Vrucht meest 2-, zeldzamer 3-4-kleppig . . . . . . Populus blz. 42. 


Salix ©) Brace Welie: 


Boomen of heesters. Knoppen alle zijstandig, met slechts 1 knopschub, 
die uit twee vergroeid is en die als een mutsje den knop omgeeft. Bladen 
meest kortgesteeld, meest gezaagd met verdikte punten der zaagtanden, 
met meest vroeg afvallende steunblaadjes. 

Katjes met gave, vaak gewimperde schutbladen (schubben), rechtopstaand 
of iets overhangend, cylindrisch of eirond, vóór, tegelijk met of na de 
bladen komend. Zij zijn kortgesteeld of zittend, aan den voet met eenige 
schubben, soms ook met eenige bladen. De bloemen bezitten 1 of 2 honig- 
klieren. Is er een, dan is die achter geplaatst, zijn er 2, dan zit er een 
voor, een achter. 

De mannelijke bloemen hebben 2—15 meeldraden, meest 2—5. Deze 
zijn meest vrij, zelden vergroeid. 

De vrouwelijke bloemen hebben een stamper met 2 stempels, die gaat 
of 2-spletig zijn. 

Biologische bijzonderheden. Bij verschillende wilgensoorten is de blad- 
stand verschillend, zoo b.v. bij S. Capraea °/5, bij S. 
pentandra ?%/s, bij S. incana 5/13, dus bij de le staan de 
bladen in 5 rijen, bij de 2e in 8, bij de 3e in 13 rijen 
langs de takken en daar de takken dichtbebladerd zijn, 
zou er gevaar. kunnen bestaan voor beschaduwing der 
bladen door die van naastliggende rijen, vooral in het 
laatste geval. Nu blijkt echter, dat in de gevallen, 
waarin de bladrijen zoo dicht opeenstaan, de bladen 
veel smaller zijn dan in de andere. Zoo is de blad- 
vorm bij de genoemde soorten resp. elliptisch, lancet- 
vormig, lijnvormig en is daardoor het gevaar voor 
beschaduwing geheel voorkomen. 

De bladen hebben meestal een neergebogen, spitsen 

f top. Daardoor zullen waterdroppels, die er op zijn 
Wilgenroosjes, veroor- 
zaakt door een galmug. gekomen, snel naar den top loopen en daar afvallen, 

zoodat de bladen spoedig weer droog zijn. Ook is 
meestal de onderzijde viltig behaard, zoodat dauwdroppels deze niet 
kunnen bevochtigen en de huidmondjes verstoppen, wat van groot belang 
is, vooral bij planten, die in een omgeving staan, waar zich het vocht 
spoedig condenseert. 

De meest bekende galvormingen aan wilgen zijn de zoogen. wilgenroosjes 
(fg. 25), die veroorzaakt worden door een galmug, Cecidomyia rosaria. De 
takken blijven dan kort, de talrijke bladen blijven dicht opeenstaan, 


Fig. 25. 


1) Van 't Keltische sal: dicht bij, lis: water, dus slaande op den groei aan het water 
van vele soorten of van ’t latijnsche salire: snel groeien, om den snellen groei. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. 27 


zoodat zij tot 8 cM middellijn hebbende rosetten vormen. De bladen ver- 
krijgen ook niet hun gewonen vorm, zij blijven korter en ronder en de 
binnenste zijn slechts schubben. Inwendig in de gal leeft de larve. 

Ook is een bekende gal op wilgenbladen die, welke veroorzaakt wordt 
door een bladwesp, Nematus gallarum (fig. 265). De 
gal is bijna bolrond, glad, rood, geel of groen. De Ss 
larve verlaat, als zij volwassen is, de gal, laat zich aan _\ 
een draad neer en verpopt zich in een cocon in den 
bodem (verschil met galwespen). Een andere meer lang- 
werpige gal wordt veroorzaakt door Nematus vesicator, 
(fig. 264) terwijl eindelijk nog een bladwesp, Crypto- 
campus medullarius, houtige, onregelmatige, eironde gallen, 
die zoo groot als noten zijn, aan jonge takken doet 
ontstaan. Deze zijn veelkamerig. 

Verder moeten nog vermeld worden de vervormingen, 


Fig. 26. 
die de katjes der wilgen soms ondergaan door een Garten op wilgen, a door 
bladluis, Aphis amenticola. De spil dier katjes verdikt Nematus vesicator, bdoor 


gallarum. 
zich en in de plaats van bloemen komt een roset van 


vleezige bladvormingen te voorschijn. Ook komen hier soorten galmijten 
(Phytoptus) in voor. 

Merkwaardig is ten slotte nog dat op Salix amygdalina een galmug, 
Cecidomyia heterobia, aan de katjes opzwelling der meeldraden en ver- 
breeding van het onderste deel er van veroorzaakt; terwijl de schutbladen 
zich tot schubben verbreeden, waarachter witte wol zit. Dezelfde galmug 
doet ook aan de toppen van jonge takken van dezelfde plant bladrosetten, 
die iets lang witwollig behaard zijn, ontstaan. 

In het hout der wilgen leeft vaak de rups van Trypanus cossus, de 
wilgenhoutrups, die minstens 2 jaar noodig heeft, om volwassen te worden. 
Ook de larve van Aromia moschata, de rozenbok, leeft in wilgenhout. 

De katjes van den wilg zijn, in tegenstelling met de meeste andere 
katjes, voor insectenbestuiving ingericht. Dit blijkt uit den bouw zoowel 
van die katjes, als van de bloemen. De eerste toch hangen niet, 
hebben geen bewegelijke spil, de bloemen vallen sterk op, vooral de 
mannelijke, door de kleur der helmknopjes, zij bezitten honigkliertjes en 
rieken naar honig. Vooral bijen komen dan ook naar die bloemen en 
bewerken de kruisbestuiving. 

De wolharen aan de zaden dienen om deze door den wind te doen ver- 
spreiden. De vruchten springen niet in eens, doch geleidelijk open, zoodat 
de zaden ook geleidelijk na elkaar vrijkomen, hetgeen in verband met de 
verschillende kracht en richting van den wind op achtereenvolgende dagen 
ook de regelmatige verspreiding in de hand werkt. Ook halen vele vogels 
de zaden weg uit de doozen, om de haren voor den nestbouw te gebruiken 
en brengen de zaden zelf op andere plaatsen over. Eindelijk werken de 
haren mede om de zaden op de plaats, waar zij ontkiemen, vast te leggen. 


Afwijkingen van den normalen bouw der bloemen. Vooral in de bloemen 
komen nog al eens afwijkingen voor van den gewonen bouw, want niet 
alleen neemt men vaak wijzigingen waar in het aantal meeldraden en stam- 
pers, maar ook komen in de katjes tusschen de mannelijke bloemen vaak 
vrouwelijke voor en omgekeerd, zelfs wel 2-slachtige. 


Gebruik en voorkomen. De meeste wilgensoorten groeien op vochtige 


28 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


plaatsen, sommige echter ook op hoogen, drogen zandgrond b.v. in de 
duinen. In het algemeen groeien ze snel en zijn zeer taai van leven. 
Vooral is merkwaardig de gemakkelijkheid, waarmede ze toevallige knoppen 
vormen. Daarop berust dan ook het gebruik, om den stam een paar meter 
boven den grond af te kappen, want dan onstaan op den stomp verscheiden 
nieuwe loten, die na 2 à 4 jaar afgehakt worden, waarna zich hetzelfde 
herhaalt. Het hout van de zoog. knotwilgen verrot op den duur, zoodat 
de stam geheel hol wordt en bovendien vaak nog scheurt. Toch blijft de 
boom leven. 

Meestal is het Salix alba, die zoo behandeld wordt. De afgehakte loten 
dienen als rijshout. Behalve deze is ook S. fragilis meestal een boom 
(deze heeft zeer brosse takken en van onderen lichtgroene bladen, terwijl 
die bij S. alba daar witviltig zijn). 

S. viminalis is meestal een struik (bladen zeer smal en van onderen 
zilverwit) en wordt aan waterkanten vooral aangeplant, omdat de takken zoo 
lang en buigzaam zijn en daarom zoo geschikt zijn voor de mandenmakerij. 

De treurwilg wordt als sierboom aangeplant. 


Volksnamen. Behalve wilg worden de soorten van het geslacht Salix 
ook wel werf in het Oosten van Overijsel en Gelderland, wedde in het 
Oosten van Gelderland, wie, wiehe en weihe in Limburg genoemd, terwijl 
in Zuid-Beveland van wisschen gesproken wordt. 


Bastaardvormen. Merkwaardig is bij het geslacht Salix het groot aantal 
bastaardvormen, dat daar optreedt. Er zijn bijna geen 2 soorten, waar- 
tusschen. ook geen bastaarden voorkomen, die nu eens meer op den eenen 
grondvorm gelijken, dan weer meer op den anderen. In de volgende tabel 
zijn alleen de soorten opgegeven. 


Voorkomen der Salixsoorten. De meeste Salixsoorten zijn echte hygro- 
phyten en zelfs verkiezen Salix pentandra, S. aurita en S. repens meer 
de veengronden. Van Salix repens moet echter vermeld worden, dat 
daarvan ook vormen op de droogste duingronden voorkomen. Salix Caprea 
zoekt meer een bodem, die niet steeds vochtig is. 


Opmerkingen. Voor de volgende beschrijvingen zijn de bladen van nor- 
male zomertakken gebruikt, niet de vaak afwijkende van de heristtakken 
of van de snel uitloopende zoog. waterloten. Aan de laatste zijn de steun- 
bladen echter vaak beter te zien. 

De stelen der vruchtbeginsels worden na den bloeitijd aanzienlijk langer, 
vandaar dat men het voor de onderscheiding van vele soorten zoo belang- 
rijke kenmerk van de verhouding in lengte van steel en klier tijdens den 
vollen bloeitijd dient na te gaan. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Salix. 


A. Katjesschubben cenkleurig, geelgroen. Mannelijke bloemen met een voorste en een 
achterste klier. Achterste klier breed, soms gespleten, afgeknot, de voorste smaller, 
afgeknot. Vruchtbeginsel gesteeld, ‘kaal. Stijl kort. Stempels dik, zijwaarts afstaand, 
geel. Kleppen aan de opengesprongen vrucht sikkelvormig teruggeslagen. Meeldraden 
2-12, vrij. Helmknopjes na hetstuiven geel. Katjes tegelijk met de bladen verschijnend, 
aan langere bebladerde takken (stelen). Bladen bij het verwelken lichter of donkerder 
bruin wordend. Bladstelen van boven met klieren, die zich soms tot oortjes ontwik- 
kelen. Zijnerven der bladen van boven weinig uitstekend. Rechtopstaande heesters 
en boomen. Takken slank, meest kaal. 


he 
© 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. 


a. Katjesschubben voor de rijpheid der vrucht afvallend. 
aa. Vrouwelijke bloemen ook met een voorste, onregelmatig gevormde, vaak 
verborgen en een achterste, breede, soms gespleten, afgeknotte klier. Takken 
met gladde, glanzende schors, licht afbrekend. Bladen kaal, van boven 
glanzend, eerst kleverig, bij het drogen zwart wordend. 

a. Bladen eirond-elliptisch (B:L =l:2'/, à 3/2), dicht klierachtig gezaagd. 
Steunbladen langwerpig-eirond, klierachtig getand. Bladen der katjes- 
stelen dicht, klierachtig getand. Katjesschubben bijna kaal of aan den 
voet dicht behaard. Meeldraden 5-12 . . . . . S. pentandra blz. 31. 

f. Bladen langwerpig-laneetvormig (B:L==1:4à6). Bladen der katjesstelen 
gaafrandig. Katjesschubben dicht behaard. Meeldraden meest 2. Steel 
van het vruchtbeginsel 2 à 3 maal zoo lang als de achterste klier. 

S. fragilis blz. 31. 

bb. Vrouwelijke bloemen met een achterste klier. Takken met gladde schors, 
niet licht afbrekend, taai, buigzaam. Bladen althans in het begin dicht 
zijdeachtig behaard, niet kleverig, van boven weinig glanzend. Bladsteel 
weinig klierachtig. Meeldraden 2, vrij. Bladen langwerpig-lancetvormig, 
eerst zijdeachtig behaard, van onderen blauwgroen. Katjesschubben op den 

rug kaal, aan voet en rand behaard. Steel van het vruchtbeginsel korter dan 
dewachtenstenkliersmm St albaablz.s32: 

b. Katjesschubben tot de rijpheid ‘der vrucht blijvend. 
aa. Katjesschubben aan den voet behaard. Vrouwelijke bloemen met slechts 

een achterste klier. Meeldraden 2 of 3. Takken niet licht afbrekend, slank, 
taai, buigzaam, met gladde, bij oudere exemplaren afschilferende schors. 

Bladen kaal, soms in het begin zijdeachtig behaard, niet kleverig, van boven 

glanzig. 

a. Bladen lancetvormig (B:L-=4:5!/» à 7), van onderen grijsgroen, dof. 
Steunbladen scheef langwerpig-lancet- of sikkelvormig. Steel van het 
vruchtbeginsel korter dan de achterste klier. . . S. babylonica blz. 34. 

Pp. Bladen langwerpig tot lancetvormig (B:L=1:3 à 8). Schors bij oude 
exemplaren grijs. Steunbladen half hartvormig. Katjes dun, losbloemig. 
Meeldraden 3. Steel van het vruchtbeginsel 3-5 maal zoo lang als de 
achtensterklienmnn 3 ; te Srramygdalina, blz33. 


B. Katjesschubben blijvend, tweekleurig (alleen bij s. incana niet), aan den voet licht, 
aan den top zwart of roestkleurig. Bloemen alle met slechts een achterste klier. Meel- 
draden 2. Bladstelen zonder klieren. 

a. Meeldraden ten deele of geheel vergroeid. 
aa. Meeldraden alleen beneden vergroeid. Meest rechtopstaande heesters, zelden 
boomen. Takken rechtopstaand, bros. Bladen smal, van onderen met kort, 
wit vilt bedekt. Katjes kort voor of bijna tegelijk met de bladen verschij- 
nend, zittend of kort gesteeld, slank. Katjesschubben geel, alleen die der 
mannelijke bloemen van boven bruin of roodachtig. Stempels dun, boog- 
vormig. Kleppen der openspringende vrucht slakkenhuisvormig teruggebogen. 
Helmknoppen na het stuiven geel. Bladen lijn-lancet- tot lijnvormig, 
(B:L=1:6 à 12). Katjesschubben kaal of aan den rand gewimperd. Vrucht- 
beginsel gesteeld. Steel kaal. Stijl tamelijk lang, dun . S. ineana blz. 36. 
bb. Meeldraden tot aan den. top vergroeid. Rechtopstaande heesters. Takken 
slank, taai. Bladen dikwijls tegenoverstaand, bij het verwelken zwart wordend. 
Katjes vóór de bladen verschijnend, zittend, dun, dichtbloemig, aan den 
voet door kleine blaadjes gesteund. Klier zeer kort. Vruchtbeginsel kort, 
zittend of bijna zittend. Stempels kort, geel of roodachtig, zittend of bijna 
zittend. Kleppen der opengesprongen vrucht nauwelijks rugwaarts omge- 
slagen of alleen aan den top een weinig sikkelvormig. Helmknoppen 
roodachtig, zelden geel, na het stuiven zwartachtig. Bladen omgekeerd 
lancet- tot lijn-lancetvormig (B:L=1:5à8), later kaal, van onderen blauw- 
groen, dof aan weerszijden met weinig uitstekende aderen (bij het drogen 
komen deze wel sterk te voorschijn). Vruchtbeginsel witviltig. Stijl meest 
geheel ontbrekend of zeer kort. . .…. . . « . … … S. purpurea blz. 35. 
b. Meeldraden vrij. 
aa. Klieren der bloemen zeer verlengd, smal, afgeknot. Vruchtbeginsel kortge- 
steeld. Steel korter dan de achterste klier. Stijl lang, geel. Stempels zeer 


30 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


lang, geel, boogvormig. Kleppen bij de opengesprongen vrucht sikkel- 

vormig teruggeslagen. Helmhokjes na het stuiven geel. Katjes vóór de 

bloemen verschijnend, zittend of bijna zittend, aan den voet door kleine, 
schubachtige blaadjes gesteund. Bladen bij het verweiken bruin wordend, 
van boven dof, met verdiepte zijnerven. Rechtopstaande, hooge heesters. 

Takken slank, taai, eerst viltig met groene binnenzijde van de schors. Bladen 

smal lancetvormig (B:L=1:10), van onderen glanzend. Steunbladen smal 

lancetvormiets Esta co sere van a mien Weda dee se ie, iS Viminalishb ls 

bb. Steel van het vruchtbeginsel langer dan de afgeknotte klier. Stam afstaand- 
en kort vertakt. Stijl kort of ontbrekend. Kleppen der opengesprongen vrucht 
aan den top slakkenhuisvormig omgerold. 

a. Rechtopstaande heesters of boomen. Bladen met van boven verdiept, 
van onderen uitstekend adernet, bij het verwelken bruin wordend. Katjes 
vóór de bladen verschijnend, zittend of kortgesteeld, aan den voet door 
kleine blaadjes gesteund. Vruchtbeginsel viltig. Stempels dik, langwerpig 
of eirond, geel. Helmknopjes na het stuiven vuilgeel. 
aa. Een- en 2-jarige takken en knoppen grijs- of zwartviltig. Bladen 

eerst dofgrijs-viltig. Stijl meest even lang als de stempels. Bladen 
langwerpig of omgekeerd eirond-lancetvormig (B:L=1:2à3), later 
van boven vuilgroen, dof. > 5 5 - Sicinereanblzmas: 
pp. Een- en 2-jarige takken en knoppen kaal of zwak kortbehaard. 
Bladen eerst zijdeglanzend-witviltig. Stijl zeer kort, meest geheel 
ontbrekend. 
A. Bladen rondachtig-eirond (B:L=1:1à23), later van boven kaal. 
S. Caprea blz. 37. 
AA. Bladen rondachtig-omgekeerd eirond, of langwerpig-omgekeerd 
eirond (B:L=l:15à2), met korten geplooiden teruggekromden 
top of spits, van boven vuilgroen met korte haartjes hier en 
daapobkaalnsntn deedeetee AUELL AND IZA EN 

p. Kleine heesters met onderaardschen stam. Takken boogvormig opstij- 
gend. Bladen met aan weerszijden zwak te voorschijn tredend adernet, 
bij het verwelken zwart wordend. Katjes vóór of tegelijk met de bladen 
verschijnend, kort of langer gesteeld. Steel met kleine bladen bezet. 
Stempels kort, meest purper. Kleppen bij de opengesprongen vrucht aan 
den top slakkenhuisvormig opgerold. Bladen klein, rondachtig-eirond 
tot langwerpig-lijnvormig (B:L=1:14à10), van onderen zijdeachtig be- 
haard, van boven vuilgroen. Steunbladen elliptisch of smal lancetvormig. 
Katjes zeer kort gesteeld. Vruchtbeginsel gesteeld, grijsviltig, de steel 
2-3 maal zoo lang als de klier. … … … - … … … … S: Fepensnblensn 


Opmerkingen omtrent de bastaardvormen. 


De Pentandrabastaarden hebben aromatisch riekende bladen, wier bovenvlakte sterk 
glanzend is, terwijl de bladstelen en bladranden sterk klierachtig zijn. In de mannelijke 
katjes komen vaak bloemen voor met minder dan 5 meeldraden. 

De Fragilisbastaarden hebben lang toegespitste bladen. 

De Amygdalinabastaarden hebben een langgesteeld vruchtbeginsel ín de vrouwelijke 
bloemen, terwijl in de mannelijke katjes ook bloemen met 3 meeldraden zijn. De schors 
bij oudere exemplaren schilfert ten deele af. 

De Albabastaarden hebben zijdeachtig behaarde bladen en het vruchtbeginsel is kortgesteeld. 

De Purpureabastaarden hebben naar beneden wigvormig versinalde bladen, die alleen 
naar boven scherp gezaagd zijn. Het vruchtbeginsel is sterk verkort, evenals ook de steel 
er van, de stijl en de stempels. De meeldraden zijn ten deele vergroeid. 

De Viminalisbastaarden hebben sterk verlengde bladen, die van onderen zijdeachtig 
behaard zijn. In de bloemen is de klier lang en smal, de stijl lang en dun, de stempels 
zijn lang, draadvormig. ‚ 

Omtrent de Cinerea-, Caprea- en Auritabastaarden valt op te merken, dat de onderlinge 
bastaarden dezer drie alleen naar den vorm der bladen en den vorm en stand der stempels 
zijn te bepalen, terwijl bij bastaardvorming met andere soorten naas: den vorm en de be- 
kleeding der bladen vooral de lange steel van het vruchtbeginsel en de korte stijl opvalt. 

De Repensbastaarden zijn meestal gemakkelijk aan den lagen groei en aan de vrij kleine 
bladen, die meest zijdeachtig behaard zijn, te herkennen. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 31 


S. pentándra!) L. Laurierwilg (fig. 27). 

Deze heester (zelden een boom) heeft donkerroodbruine, kale, gladde, 
glanzende takken. De bladen zijn eirond-elliptisch (1:2!2 à 34/2), kort 
toegespitst, dicht klierachtig gezaagd, van boven sterk glanzend, van 
onderen dofgroen, later zijn zij dik en lederachtig. De steunbladen zijn 
klein en vallen spoedig af, zij zijn langwerpig-eirond en klierachtig. De 
bladstelen dragen naar boven vele klieren. De bladen van de stelen der 
katjes zijn dicht klierachtig getand. 

De bloemen komen voor de bladen. De mannelijke katjes zijn dik cylin- 
drisch (1 :2à5) en dichtbloemig, de vrouwelijke zijn iets dunner (1 : 3 à6) en 
losbloemiger. De katjesschubben zijn bijna kaal 
of aan den voet lang behaard. Bij de manne- bedel zl 
lijke bloem is de achterste klier breed eirond, IN ZAP 
“soms gespleten, afgeknot, de voorste klier zl, 
smaller en afgeknot. Bij de vrouwelijke is de 
achterste klier eirond, soms gespleten, afgeknot 
en omvat den steel van het vruchtbeginsel, de 
voorste klier is daar onregelmatig, breed en 
kort of bestaat uit smalle zijdelingsche tanden 
en is soms nauwelijks zichtbaar. 

In de mannelijke bloemen zijn 5-12 meeldra- 
den, die voor de onderste helft dicht behaard Ke | 
zijn, in de vrouwelijke is een eirond-kegelvor- Salix pentiaded 
mig, priemvormig vruchtbeginsel, waarvan de BE 27 
steel even lang als of weinig langer is dan de 
achterste klier. De stijl is kort, aan den top gedeeld met gedeelde stempels. 

De doosvrucht is kort gesteeld, ‘kaal en uit een eironden voet versmald 
en bevat lang behaarde zaden. 

Deze soort is door de donkergroene, groote, glanzige bladen een der 
fraaiste soorten en riekt sterk, vooral als de bladen pas zijn uitgekomen, 
door de vele klieren aan de bladen. th. 1,5-12 M. Einde Mei, Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt in Midden- en 
Noord-Europa in vochtige bosschen en in moeras- 
sige streken voor en wordt ook bij ons op der- 
gelijke plaatsen, doch zeldzaam aangetroffen. 

S. frágilis2?) L. Kraakwilg (fig. 28). 

Deze soort is meestal een boom, waarvan de 
jonge takken geel of bruin, glanzend en kaal zijn. 

De bladen zijn langwerpig-lancetvormig (1 : 446), 
lang toegespitst, in de onderste helft het breedst, 
grof klierachtig gezaagd, van boven glanzig, 
van onderen dof en meest blauwgroen, aan den 


top gaafrandig. De steunbladen zijn half hart- Ks 
of niervormig, grof gezaagd. De bladstelen Sage 
zijn naar boven weinig klierachtig. De bladen En 


van de stelen der katjes zijn gaafrandig of met 
weinig zaagtanden, kaal, de het eerst verschijnende onderste zijn aan den 
rand lang zijdeachtig behaard. 


t) pentandra = vijfhelmig. 2) fragilis — bros. 


32 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


De katjes zijn cylindrisch, de mannelijke korter (1:3à5) dan de vrouwe- 
lijke (1:446), zij zijn dicht-, doch later losbloemig. De katjesschubben 
zijn lang behaard. Bij de mannelijke bloemen is de achterste klier lang- 
werpig, afgeknot, de voorste smaller, ook afgeknot, bij de vrouwelijke is 
de achterste klier bijna vierkant, soms gedeeld en zij omgeeft den steel 
van het vruchtbeginsel aan den voet, de voorste klier is onregelmatig, 
klein en smal, soms nauwelijks zichtbaar. 

In de mannelijke bloemen zijn 2, soms 3 of 4, aan den voet dicht be- 
haarde meeldraden. In de vrouwelijke is het vruchtbeginsel eirond-kegel- 
vormig, aan den top priemvormig en zijn steel is 2 à 3 maal zoolang als 
de achterste klier. De stijl is kort, dik, aan den top gedeeld, de stempels 
zijn aan den top uitgerand of gedeeld. 

De doosvrucht is uit een eironden voet lancetvormig, kaal en gesteeld. 

De deelen der plant worden bij het drogen licht zwartachtig. 

De takken breken gemakkelijk aan den voet af, vandaar de naam fragilis 
voor de soort. h, 6-20 M. Einde April, begin Mei. 

De variëteit 5. decipiens®) Hoffm. heeft de schors der takjes ledergeel, 
terwijl de knoppen zwartbruin zijn en de onderste bladen der takjes breed 
omgekeerd eirond en zeer stomp zijn. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De Salix fragilis komt in Midden- 
en Noord-Europa aan waterkanten voor. Bij ons komt hij veel langs oevers 
en wegen voor, meest aangeplant. De bovengenoemde variëteit is bij 
Nijmegen (Ooische waard, Hatert, Ubbergen) en op Zuid-Beveland gevonden. 

Volksnamen. De naam kat of kattenhout 
wordt voor deze wilgensoort wel gebruikt. 

Een bastaard van S. pentandra en S. fragilis is S. cus- 
pidáta®) C. F. Schultz. Van deze is bij ons alleen een 
vrouwelijk exemplaar aan de Spanjaardsbrug bij Leiden 
gevonden. De bladen van de stelen der katjes zijn hier 
meest klierachtig gezaagd, doch soms ook gaafrandig. 
De volwassen bladen zijn spits of toegespitst, aan de rug- 
zijde netvormig geaderd en zijn als die van S. fragilis, 
onbehaard, de boveneinden der stelen hebben echter ver- 
scheidene klieren. De steunbladen zijn als bij S. fragilis, 
de takken zijn bruin. 

De mannelijke katjes zijn door het groot aantal meel- 
draden veel dikker dan die bij S. fragilis en vallen daar- 
door reeds van verre op. 

S. âlba®) L. Schietwilg. (fig. 29). 

Deze soort is meestal een boom, zelden een heester, met bruine of gele 
kale takken. De bladen zijn langwerpig-lancetvormig (1:5à6), in de 
bovenste helft het breedst, toegespitst, dicht klein klierachtig gezaagd. Zij 
zijn eerst aan weerszijden dicht zijdeachtig behaard, doch worden ten slotte 
van boven vaak kaal, terwijl de beharing van onderen ook wel dunner wordt, 
zij zijn daar bleek- of blauwgroen (in de jeugd gelijken ze veel op de 
jeugdige bladen van S. fragilis). De steunbladen zijn lancetvormig. De 
bladen van de stelen der katjes zijn gezaagd of gaafrandig met eene be- 
haring als bij de gewone bladen. 

De katjes zijn lang cylindrisch (de mannelijke 1:5 à 6, de vrouwelijke 
1:5 à 7), losbloemig. De katjesschubben zijn aan de rugzijde kaal, aan 


!) decipiens—=bedriegend. *) cuspidata=gespitst. 2) alba —= wit. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 33 


den voet en den rand kortbehaard (de katjes zien er bijna onbehaard uit). 
De achterste klier is breed, langwerpig, afgeknot, de voorste der mannelijke 
bloemen is kleiner, smaller en ook afgeknot. In de mannelijke bloemen 
vindt men 2, voor de onderste helft dichtbehaarde meeldraden, in de 
vrouwelijke bloemen een kortgesteeld vruchtbeginsel, waarvan de steel 
korter is dan de achterste klier en door den voet van deze iets omvat wordt. 
Het vruchtbeginsel is uit een eironden voet kort kegelvormig, heeft een 
zeer korten, vaak gedeelden stijl met langwerpige, gedeelde of uitgerande 
stempels, die evenals de stijl zelf, geel zijn. bh. 6—21 M. April, Mei. 

De var. 4. coerúlea *) Koch heeft donkerder bruine takken en ten slotte 
onbehaarde bladen, de var. 7. vitellina ®) Koch heeft gele of roodgele takken 
en bijna citroengele honigschubben. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in geheel 
Europa op vochtige plaatsen voor en is bij ons algemeen aan waterkanten 
en aan wegen. Zij wordt veel aangeplant, vooral ook om later als knot- 
wilg te dienen. 

De var. £. coerulea is gevonden bij Koudekerke en op Zuid-Beveland, 
de var. 7. vitellina bij Arnhem, Leiden, Ubbergen en op Zuid-Beveland. 


Volksnamen. Behalve de namen schiet- of schotwilg, worden voor 
deze wilgensoort nog tal van andere namen gebruikt. Zoo b.v. knotwilg 
(voor de afgeknotte exemplaren), kopwilg, tronk en tronkboom enz. 

De bastaard van Salix fragilis en Salix alba is S. 
Russetiana®) Sm. Hierbij zijn de jongere bladen, dus 
ook de bovenste der jonge takjes tegen den herfst nog 
zijdeachtig behaard en de zaagtanden zijn meest kleiner 
dan bij S. fragilis. De steunbladen zijn meer toegespitst. 
Hij is gevonden op Zuid-Beveland, bij Zwolle, Overveen, 
Kampen en Leiden. 

S. amygdalina®) L. Amandelwilg. (Fig. 30.) 

Deze soort is meestal een heester, zelden een 
boom, met geelgroene of bruine takken, die 
kaal, doch in het begin iets behaard zijn. De 
schors is bij oude exemplaren grauw, schilfert 
des winters af, waardoor de daaronder liggende 
kaneelkleurige laag zichtbaar wordt (hierdoor is 
de soort gemakkelijk kenbaar). 

De bladen zijn langwerpig tot lancetvormig (1:3à8), spits of lang toe- 
gespitst, tot aan den top dicht klierachtig gezaagd, kaal of soms in het 
begin zijdeachtig behaard, van boven donkergroen, glanzend, van onderen 
bleek- of blauwgroen. De bladstelen zijn van boven klierachtig. De steun- 
bladen zijn nier- of half hartvormig, gezaagd. De bladen van de stelen der 
katjes zijn gezaagd. 

De aren zijn dun, cylindrisch (1:4à12), meest los-bloemig. Het komt 
nog al eens voor, dat mannelijke en vrouwelijke bloemen in hetzelfde katje 
worden aangetroffen. De achterste klier is kort, langwerpig, afgeknot, 
de voorste der mannelijke bloemen is kleiner en smaller. 

In de mannelijke bloemen zijn 3, aan den voet dichtbehaarde meeldra- 


Fig. 30. 


1) coerulea — blauw. 2) vitellina — dooiergeel. 3) Russeliana — Russel'’s. 
) amygdalina —= amandelachtig. 


HEUKELsS, Flora. 3 


34 OO ALICACEAE Nm FAMILIE 25 


den, in de vrouwelijke bloemen een uit een eironden voet kegelvormig, 
kort, stomp vruchtbeginsel, wiens steel 3-5 maal zoo lang is als de achterste 
klier en door deze aan den voet iets omvat wordt. De stijl is kort of 
ontbreekt geheel, de stempels zijn kort, dik en uitgerand. b. 1,54 M. 
April, Mei, soms in Juli of later weer. 

Vormen zijn a. discolor t) W. et Grab., waarbij de bladen van onderen 
blauw-groen zijn en £. cóncolor®) W. et Grab., waarbij de bladen van 
onderen groen zijn. 

Gebruik. Ook van dezen wilg worden de jonge takken veel als vlecht- 
materiaal gebruikt. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze wilgensoort komt in ge- 
heel Europa op vochtige plaatsen voor en is ook bij ons langs rivieroevers 
en slooten algemeen. 

Een bastaard van S. amygdalina met S. alba is S. unduláta ®) Ehrh. 
Deze wordt vaak verwisseld met den bastaard van S. viminalis en S. amyg- 
dalina. Let men er echter op, dat bij S. undulata de vruchtbeginsels nooit 
behaard zijn en de katjesschubben aan den top 
donker gekleurd, dus tweekleurig zijn, dan is 
verwisseling van beide uitgesloten. 

De schors is bij S. undulata geel-groenachtig, 
aan jongere takken olijfgroen. 

Van S. amygdalina is zij niet alleen door den 
meest gegolfden bladrand te onderscheiden, doch 
eerder door de fijne beharing der jonge bladen, 
door de langgebaarde katjesschubben en de lan- 
gere stijlen. Ook zijn de stelen der katjes veel 
langer dan bij S. amygdalina en zijn de vrou- 
welijke met geheel ontwikkelde bladen bezet. 

Deze bastaard komt bij ons vrij menigvuldig voor. 

Fig. 31. S. babylónica®) L. Treurwilg. (Fig. 31). 

Deze wilgensoort is boomvormig, met geelgroene tot bruine takken. 

De bladen zijn lancetvormig (1:5'/z à7), lang toegespitst, gezaagd, kaal, 
soms iets zijdeachtig behaard, glanzend, van onderen grijsgroen, dof en 
worden bij het verwelken bruin. De steunbladen zijn scheef langwerpig- 
lancet- of sikkelvormig. De bladen van de stelen der katjes zijn gezaagd. 

De katjes zijn dun cylindrisch (de mannelijke 1:2à6, de vrouwelijke 
1:4à8). De achterste klier is kort, breed, ovaal, afgeknot, de voorste 
der mannelijke bloemen is smaller. 

In de mannelijke bloemen zijn 2 aan den voet behaarde meeldraden, in 
de vrouwelijke is het vruchtbeginsel kortgesteeld, bijna zittend. De steel 
is korter dan de achterste klier en wordt door deze. aan den voet omvat. 
Het vruchtbeginsel is uit een eironden voet kegelvormig, de stijl ontbreekt 
bijna, de stempels zijn dik en uitgerand. bh. 3—6 M. April, Mei. 

Voorkomen in Nederland en gebruik. Deze boom komt in het wild voor 
in den Kaukasus, Perzië, China en Japan. Bij ons vindt men hem aange 
plant in parken en op kerkhoven (om de hangende takken is hij een sym- 


*) discolor =tweekleurig. 2) concolor = eenkleurig. 3) undulata = golvend. 
*) babylonica = Babylonische. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 35 


bool van rouw), doch alleen vrouwelijke exemplaren. Men beweert, dat 
alle exemplaren in Europa afkomstig zijn van een takje, dat in een mand 
gevlochten was en door den Engelschen dichter Pope in het begin der 
18e eeuw werd geplant. 

S. purpúrea'!) L. Bittere wilg. (Fig. 32). 

Deze heester of boom heeft taaie, dunne, buigzame, glanzende takken, 
die geelachtig of rood zijn aangeloopen. De binnenschors is des zomers 
citroengeel. De knoppen zijn kaal. 

‚De bladen zijn omgekeerd lancet- tot lijn-lancetvormig (1 :5 à8), beneden 
langzaam, boven snel versmald, in het bovenste 
deel het breedst, spits, naar boven klein en 
scherp gezaagd, beneden gaafrandig, eerst min 
of meer roestkleurig wollig, later kaal of zelden 
van onderen zijdeachtig behaard, van boven 
donker-, soms iets blauwachtig-groen, weinig 
glanzend, van onderen groen of blauwgroen, 
dof, aan weerszijden met weinig, doch bij het 
drogen scherp te voorschijn tredend adernet. 
Steunbladen ontbreken meest, doch zoo zij er 
zijn, zijn ze langwerpig-lancetvormig. 

De katjes verschijnen vóór de bladen, zijn 
zittend, de mannelijke zijn cylindrisch (1 : 3%» à 4), Salix purpurea 
de vrouwelijke lang cylindrisch (1:448), soms Fig. 32. 
iets gekromd, dichtbloemig. De katjesschubben 
zijn van boven donkerrood tot zwart, aan weerszijden behaard. De klier 
is kort, eirond. 

In de mannelijke bloemen zitten 2 tot den top vergroeide en aan den 
voet dichtbehaarde meeldraden, in de vrouwelijke een klein, kort, eirond 
of uit eironden voet kegelvormig, stomp, witviltig vruchtbeginsel. De stijl 
ontbreekt meest geheel of is zeer kort. De stempels zijn klein, eirond of 
rondachtig, soms uitgerand, geel of soms roodachtig. 2. 9 dM—3 M. April. 

Bij de var. £. sericea ®) Koch zijn de jongere 
bladen dicht zijdeachtig behaard, doch die be- 
haring verdwijnt later. 

Voorkomen in Europa en in Nederland en ge- 
bruik. De Salix purpurea komt in Midden- en 
Zuid-Europa aan waterkanten voor en is ook bij 
ons op dergelijke plaatsen vrij algemeen, evenals 
de var. bovengenoemd. De takken er van wor- 
den ook als vlecht- en bindmateriaal gebruikt. 

S. viminális3) L. Bindwilg. (Fig. 33). 

Deze soort is meestal een hooge heester, zel- 
den een boom. De takken zijn slank, grijs- of 
geelgroen, eerst kort dichtbehaard, later kaal. 
De binnenschors is groen. 

De bladen zijn smal lancetvormig (1:10), lang toegespitst, bijna gaaf- 
randig, aan den rand iets omgerold, van boven dofgroen, verspreid van 
kleine haartjes voorzien, van onderen dicht wit zijdeachtig behaard (de 


1) purpurea— purper. ?) sericea — zijdeachtig, 3) viminalis — roedevormig. 


36 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


haartjes liggen in de richting der zijnerven) met iets uitstekend adernet. 
De steunbladen zijn smal lancetvormig. 

De mannelijke katjes zijn langwerpig (1:243), de vrouwelijke later 
cylindrisch (1:2à4), dichtbloemig. De katjesschubben zijn aan weerszijden 
lang behaard en lang gebaard. De klieren zijn lang, smal lijnvormig, 
afgeknot, naar boven iets gekromd. 

De mannelijke bloemen hebben kale meeldraden, in de vrouwelijke is 
het vruchtbeginsel uit eironden voet kegelvormig, spits, dicht aanliggend 
zijdeachtig behaard, zeer kortgesteeld (de steel is veel korter dan de klier). 
De stijl is lang, dun en geel, de stempels zijn lang, draadvormig, zeer 
zelden gespleten. th. 1,5—4 M. Maart, April (iets later dan S. Caprea). 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze wilgensoort komt in 
geheel Europa aan waterkanten en in laaggelegen bosschen voor, bij ons 
is zij ook algemeen en wordt vaak aangeplant, omdat hare takken zooveel 
voor de mandenmakerij gebruikt worden. 

Volksnamen. Behalve de naam bindwilg, worden voor deze soort ook 
de namen katwilg, rijshout, teenhout, twijghout en griendhout in verschil- 
lende streken gebruikt. 


Een bastaard van S. viminalis en S. purpurea is S. rubra‘) Huds. Bij deze zijn de bla- 
den verlengd-lancetvormig N toegespitst, verwijderd flauw getand met iets omgerolden rand. 
Zij zijn eerst fijn zijdeachtig behaard doch ten slotte van boven kaal en dof. De steun- 
bladen zijn lijnvormig. . 

De katjesschubben zijn spatelvormig, lang en dicht behaard, sterk gewimperd, naar boven 
steeds zwart- of bruinachtig. In de mannelijke bloemen zijn de meeldraden tot de helft 
vergroeid, in de vrouwelijke is het vruchtbeginsel steeds zittend en verder grijs zijdeachtig 
viltig. De stijl en stempels zijn langwerpig-lijnvormig. De katjes zijn zeer kortgesteeld 
met viltige steeltjes en aan den voet door 3 of 4 bladen omgeven. De mannelijke katjes 
zijn eirond-langwerpig, de vrouwelijke zijn kleiner, minder dik. 

De doosvrucht is eirond, door de fijne beharing witgrauw. 

Deze bastaardvorm is aan de Maas tusschen Heumen en Overasselt gevonden. 

Een bastaard van S. viminalis en S. amygdalina is 
S. Treviráni®) Spr. Hierbij zijn de bladen lancetvormig, 
van boven glanzend, zacht behaard, van onderen dof en 
lichtgroen met eironde, spitse steunbladen. 

De katjes ontwikkelen zich tegelijk met de bladen en 
zijn cylindrisch. 

De katjesschubben zijn roestgeel en vuilwit behaard. 
In de vrouwelijke bloemen is het vruchtbeginsel meest wat 
donzig behaard. 

Tijdens den bloeitijd is deze bastaard gemakkelijk van 
S. viminalis te onderscheiden door de slappere, mannelijke 
katjes en door de zeer behaarde vrouwelijke katjes (door 
de lange haren der katjesschubben). Als de plant bebla- 
derd is, is zij te herkennen aan het in de jeugd doffe en 
geelachtige vilt van de ondervlakte der bladen en later 
daaraan, dat die ondervlakte kaal of bijna kaal is. 

Deze bastaard is alleen bij Rotterdam aangetroffen. 

S. incana®) Schrk. Grijze wilg. (Fig. 34). 

Deze wilg is een rechtopstaande heester, zelden boomachtig, met lange rechtopstaande, 
schijnbaar gegaffelde, brosse takken. De jonge takken zijn grauw-behaard, de oudere 
worden kaal, zijn geel of roodbruin en iets glanzend. 

De bladen zijn lijn-lancetvormig tot lijnvormig (1:6 à 12), toegespitst, met omgerolden 
rand, ongelijk fijn klierachtig gezaagd of iets gegolfd. Zij zijn eerst aan weerszijden wit- 
viltig, doch worden van boven later bijna kaal en vuil donkergroen met verdiepte nerven 
en worden bij het verwelken bruin. De steunbladen ontbreken meest. 


) rubra=rood. *) Trevirani — Treviranus. % incana= grijsgrauw. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 37 


De katjes worden aan den voet door kleine blaadjes gesteund, zijn slank, cylindrisch 
(de mannelijke 1:2 à 4, de vrouwelijke 1:5 à 6) en gekromd. De katjesschubben zijn kaal 
of hebben een gewimperden rand. De klier is kort, bijna niervormig. 

In de mannelijke bloemen zijn de meeldraden aan den voet behaard. In de vrouwelijke 
is het vruchtbeginsel gesteeld met een steel 2—3 maal langer dan de klier, smal kegel- 
vormig, bijna cylindrisch, stomp en kaal. De stijl ís tamelijk lang en dun, de stempels 
zijn bijna zoo lang als de stijl, draadvormig en rechtopstaand. 

De wilg gelijkt op S. viminalis, doch de takken zijn niet grauw, doch meest roodbruin. 
Ook zijn er geen steunblaadjes aanwezig en komen de katjes bij dezen later dan bij S. 
viminalis. Ook zijn de mannelijke katjes niet eirond, de vrouwelijke altijd gekromd. De 
bladen worden niet zoo lang als bij S. viminalis, doch behouden evenals bij dezen het 
grijswitte overtreksel aan de ondervlakte. fb. 2—10 M. April. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De S. incana komt in Midden- en Zuid-Europa 
aan rivieroevers en aan bergstroomen voor. Bij ons is zij alleen aangeplant. ('s Graven- 
hage, Zierikzee). 

S. Cáprea') L. Waterwilg. (Fig. 35). 

Deze wilg heet waterwilg, omdat zij zooveel aan waterkanten voorkomt. 

Hij is meestal een heester met korte, zeer dikke takken, doch ook vaak 
een boom. De jonge takken zijn bruin, behaard, 
de oudere zijn kaal, bruin of groenachtig. De 
knopschubben zijn bruin en kaal. 

De bladen zijn rondachtig-eirond, met hart- 
vormigen of omgekeerd hartvormigen voet tot 
langwerpig-lancetvormig, met wigvormig ver- 
smalden voet (l:1 à 242). Zij zijn spits, bijna 
gaafrandig of onregelmatig gekarteld, in de jeugd 
meest zijdeachtig viltig, later van boven kaal, 
zuiver groen, iets glanzend, van onderen blauw- 
grijs, lichtgrijs behaard of losviltig, later kaler 
wordend. De steunbladen zijn niervormig met 
een wigvormigen voet en getand. 

De katjes zijn bijna zittend of geheel onge- 
steeld, groot, voor het opengaan zeer wollig, de mannelijke zijn eirond 
(l:1 à 1!2), de vrouwelijke langwerpig-eirond, dichtbloemig, later lang- 
werpig-cylindrisch (1 : 2 à 21/2), losbloemig. De katjesschubben zijn van 
boven zwartachtig, lang behaard. De klier is meest aan weerszijden ver- 
breed, bijna vierkant, afgeknot. 

In de mannelijke bloemen zijn de meeldraden kaal, in de vrouwelijke is 
het vruchtbeginsel zeer langgesteeld (de steel 4—6 maal zoo lang als de 
klier) en uit eironden voet kegelvormig, later uit verdikten voet priemvormig 
verlengd, licht grijsviltig. De stijl is afwezig of zeer klein, de stempels 
zijn langwerpig, uitgerand, rechtopstaand , meest dicht tegen elkaar liggend, 
geel. bh. 3—9 M. Maart, April. 


Biologische bijzonderheden. Op de bladen van S. Caprea (ook wel op 
die van S. cinerea en S. aurita) ontstaan door een galmug (Hormomyia 
Capreae) gallen, die in tegenstelling met de meeste gallen, die geheel ge- 
sloten zijn, aan weerszijden der bladvlakte half bolvormig uitsteken, bruin- 
geel zijn en beneden een cirkelvormige opening hebben. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze wilg komt in geheel, doch 
vooral in Midden-Europa voor langs oevers en slooten en ook als onderhout 
in bosschen en is ook bij ons algemeen. 


1) Caprea = geit. 


38 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


‚Volksnamen. Behalve waterwilg, wordt deze wilgensoort ook tweebast, 
werfhout, wervel genoemd. 

De bastaard van S. Caprea en S. purpurea is S. discolor") Host. Bij dezen zijn de takken 
olijfgroen of groenachtig, ten laatste geheel kaal. De bladen zijn langwerpig, langwerpig- 
lancetvormig of eirond-langwerpig, met wigvormigen voet, naar boven iets gezaagd, meest 
overal even breed. Zij zijn later kaal, van boven glanzend, van onderen bleek of blauw- 
groen. De stempels staan meest rechtop en liggen dicht tegen elkaar. 

Hij is bij Soestdijk en Nederhorst den Berg gevonden. 

De bastaard van S. Caprea en S. viminalis is S. Smithiana?) Willd., waarbij de takken 
purperbruin zijn en de bladen omgekeerd eirond-lancetvormig, langwerpig-lancetvormig of 
breed-lancetvormig zijn, terwijl zij van boven donkergroen en van onderen in de jeugd wit, 
doch glanzend viltig zijn. 

Deze bastaard is bij Utrecht, Zwake, Rotterdam en Oudenbosch gevonden. Hij wordt 
door sommigen voor een smalbladigen vorm van S. acuminata Sm. gehouden. 

S. cinérea®) L. Grauwe wilg. (Fig. 36). 

Deze wilg heeft dikke takken. De oudere van deze zijn ruw, bruinachtig 
of grauw. De knopschubben zijn grijsbruin, grijs- of zwartviltig. 

De bladen zijn langwerpig of omgekeerd eirond, in de bovenste helft 
het breedst (1:2à3), spits of kort toegespitst, 
met boogvormig loopenden rand, onregelmatig 
gezaagd of gekarteld. Zij zijn eerst aan weers- 
zijden door korte, grauwe, doffe haren viltig, 
later worden zij van boven vuilgroen, dof, als met 
korte haren bestrooid of kaal, van onderen min 
of meer grauw, lichter of donker grauwviltig, 
later kaal wordend. De steunbladen zijn half 
hart- of niervormig. 

De katjes zijn zittend of later kortgesteeld, 
aan den voet door behaarde bladen omgeven, 
voor het opengaan dik grijsviltig. De manne- 
lijke zijn eirond tot langwerpig (1 : 1 à 2!/2), dicht- 
bloemig, de vrouwelijke echter langwerpig, later 
cylindrisch (1: 1 à4), eerst dicht-, later losbloemig. De katjesschubben zijn 
naar boven zwart, aan weerszijden grauw of zwartachtig, lang behaard. 
De klier is langwerpig, afgeknot. 

In de mannelijke bloemen zijn de meeldraden lang, beneden behaard. 
In de vrouwelijke is het vruchtbeginsel lang gesteeld (de ‘steel is 3—5 maal 
zoo lang als de klier), uit eironden voet kegelvormig, later uit verdikten 
voet priemvormig verlengd, lichtgrijsviltig, zelden bijna kaal. De stijl is 
kort; de stempels zijn omstreeks zoo lang als de stijl, langwerpig, uitge- 
rand of gedeeld, rechtop-afstaand. 

Om verwarring met S. Caprea te voorkomen, zij opgemerkt dat de bladen 
beneden en boven niet zoo langharig zijn als bij S. Caprea, ook ligt de 
grootste breedte dichter bij den top. De katjesschubben zijn aan den top 
bruin, langharig gewimperd, de katjes zijn bijna de helft kleiner dan die 
van S. Caprea, doch lijken er anders wel op. h. 6 dM—2 M. Maart, 
April (iets later dan S. viminalis). 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze wilg komt door geheel 


Europa voor op vochtige plaatsen en is bij ons ook vrij mensen 
aangetroffen. 


Fig. 36. 


1) discolor =tweekleurig. °) Smithiana —= Smith's. %) cinerea — aschgrauw. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 39 


Een bastaard van S. cinerea en S. purpurea is S. Pontederána Koch. Bij dezen zijn de 
takken in de jeugd fluweelachtig viltig. De bladen zijn omgekeerd eirond-lancetvormig, 
klein gezaagd, van boven donkergroen, ten slotte kaal, van onderen zeegroen, verspreid 
zachtbehaard. De steunbladen zijn half hartvormig. De meeldraden zijn vergroeid. Het 
vruchtbeginsel is gesteeld met een steel even lang als de honigklier en een vrij lange stijl 
met eironde, uitgerande stempels. De doosvrucht is eirond-lancetvormig, viltig. Deze 
bastaard is tusschen Overasselt en Malden en bij Boxmeer aangetroffen. 

Een bastaard van S. cinerea en S. viminalis is S. acumináta') Sm. (S. Zedlitziána Kern.). 
Bij dezen zijn de takken in de jeugd flüweelachtig grijsviltig. De bladen zijn van onderen 
zijdeharig viltig, met nier- half hartvormige, toegespitste steunbladen. 

De stijl is korter dan de draadvormige, meest 2-lobbige stempels. Overigens komt deze 
vorm met S. viminalis overeen, doch voor het uitloopen der bladen lijkt hij veel op S. cinerea 
door de kleur der takken en de katjes, doch de bladen zijn heel anders. Zij gelijken op 
die van S. viminalis, doch zijn van onderen blauwachtig-groen, dof viltig en niet fraai 
zijdeglanzend als bij S. viminalis. Ook blijven de bladen bij S. viminalis over een grooten 
afstand even breed, terwijl hier de breedte in het midden het grootst is. 

Dit zijn de kenmerken van S. cinerea X viminalis, die trouwens door anderen voor S. 
viminalis X Caprea gehouden wordt. De exemplaren in ons land op Texel, Zuid-Beveland, 
te Bennebroek, Wemeldinge, Utrecht, Overveen, Bentveld en Rotterdam onder den naam 
S. acuminata Sm. verzameld, hebben echter kale knoppen, kale jonge takjes, zeer dunne 
katjes, smalle wigvormige bladen en daarom zou er misschien reden zijn ze te houden 
voor een bastaardvorm van S. aurita en S. viminalis, de S. fruticosa Döll. (zie hierover 
Nederl. Kruidk. Archief 1905, pag. 83 en vlg.) 


S. stipuláris Sm. Deze wilg wordt niet voor een afzonderlijke soort ge- 
houden, maar voor een bastaardvorm, volgens sommigen van S. longifolia 
en S. viminalis, volgens anderen van S. superviminalis en S. cinerea. 

De bladen zijn van onderen viltig en iets glanzend. De steunbladen zijn 
uit een half hartvormigen voet lancetvormig versmald, even lang als de 
bladsteel. Overigens gelijkt hij veel op S. viminalis. 

Deze vorm is in ons land zeldzaam gevonden en wel bijna alleen in 
vrouwelijke exemplaren. Alleen in den Kraling- 
schen plas bij Rotterdam is een mannelijk aan- 
getroffen. 

Een bastaard van S. Caprea en S. cinerea is S. aquática °) 
Sm. (S. Reichardtii Kern.), waarbij de bladen omgekeerd 
eirond of langwerpig-eirond zijn (1:1,5 à 3) met afgeronden 
voet, overigens als S. cinerea. Deze is bij Breda, Kam- 
pen, Harderwijk en misschien ook bij Wageningen gevonden. 

S. aurita3) L. Geoorde wilg. (Fig. 37). 

Deze wilg is een rechtopstaande heester, meest 
met korte en dunne takken. De jongere zijn 
dunviltig, de oudere kaal, bruin of zwartachtig. 
De knopschubben zijn bruin of purper, meest 
met kleine haartjes bestrooid. 

De bladen zijn rondachtig-omgekeerd eirond, 
langwerpig-omgekeerd eirond tot omgekeerd lancetvormig (1:1/,à2), met 
een wigvormigen, soms zwak hartvormigen voet en een afgeronden top, 
doch op dien top zit een korte, meest teruggekromde spits. De bladrand 
is grof en golvend gezaagd of onregelmatig getand, de bladschijf van boven 
vuilgroen met korte haartjes bestrooid of kaal, met sterk rimpelig verdiept 
adernet, van onderen blauwgrijs, meest grijs behaard of viltig, doch later 
kaal wordend, zelden bijna kaal, met sterk te voorschijn tredend adernet. 
De steunbladen zijn sterk ontwikkeld, niervormig, gezaagd, afstaand. 


!) acuminata —=langpuntig. *%) aquatica—= water. *) aurita = geoord. 


40 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


De katjes zijn meest klein, de mannelijke eirond of langwerpig (1 : 1 à 1/2), 
dichtbloemig, de vrouwelijke eirond tot cylindrisch (1: 1/2 à 2), dicht-, later 
losbloemig. De katjesschubben zijn klein, roodachtig geel of lichtbruin, 
aan den top zwartachtig, aan weerszijden meer of minder sterk en lang 
behaard. De klier is klein, langwerpig, afgeknot. 

In de mannelijke bloemen zijn de meeldraden aan den voet behaard, de 
helmknopjes soms roodachtig. In de vrouwelijke is het vruchtbeginsel 
langgesteeld (de steel 2—5 maal zoo lang als de klier), kort, eirond-kegel- 
vormig, stomp, later uit een verdikten voet verlengd, meest dichtgrauw 
viltig, soms dun, doorschijnend behaard. De stijl ontbreekt bijna of ge- 
heel, de stempels zijn zeer kort, eirond, uitgerand of 2-lobbig , knopvormig, 
geel, zelden roodachtig. De katjes hebben bijzonder gekleurde schubben, 
doch gelijken overigens veel op die van S. Caprea, doch in de vrouwelijke 
bloemen is de vrucht soms bijna langer gesteeld dan de schub. t. 6 dM— 
18 M,‚ soms tot 3 M. April, Mei. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze wilg komt in geheel Europa 
op moerassige en vochtige plaatsen voor en is ook bij ons algemeen. 

De bastaard van S. aurita en S. purpurea is S. Kochiána*) Hartig. Bij dezen zijn de 
takken al in de jeugd kaal, slank en roodbruin. De bladen zijn langwerpig-omgekeerd 
eirond of omgekeerd eirond-lancetvormig, klein gezaagd, van boven iets rimpelig, dofgroen 
van onderen blauwgroen, in de jeugd kort zacht behaard, ten slotte kaal of bijna kaal. 

De katjes zijn kort cylindrisch, klein. De doosvrucht is eirond-kegelvormig, kortharig- 
viltig, het steeltje dubbel zoo lang als de honigklier. Deze is misschien bij Groningen 
gevonden (1833). 

De bastaard van S. aurita en S. Caprea is S. capréola®) Kern. Bij dezen zijn de katjes 
en de vruchtbeginsels kleiner dan bij S. Caprea. De ondervlakte der bladen is niet als bij 
S. Caprea viltig, doch slechts dicht aangedrukt behaard. De grootste breedte van het blad 
ligt evenals bij S. aurita in het bovenste derde deel van het blad, doch de bladen zijn 
grooter en onregelmatig getand. Deze bastaard is bij Zwolle, tusschen Overasselt en 
Malden en bij Bergen op Zoom gevonden. 

De bastaard van S. aurita en S. cinerea heet S. multinérvis ®) Döll. Deze 
gelijkt veel op S. aurita, maar de katjes zijn langer cylindrisch, de stijl is 
kort maar duidelijk, de bladen zijn meest lang= 
werpig-omgekeerd eirond, de top en de bekleeding 
zijn meest als bij S. cinerea, doch het adernet 
als bij S. aurita. De takken zijn dun en kaak 
Deze is in ons land zeldzaam aangetroffen. 

Ook is waarschijnlijk een bastaard van S. aurita en S. 
fragilis gevonden tusschen Charlois en Rhoon, die de 
kenmerken van beide soorten vertoont. 

S. répens®) L. Kruipwilg. Fig. 38. 

Deze wilg is een lage heester met onderaard- 
schen stam, kruipend, soms uitgebreide vlakten 
bedekkend. De takken staan rechtop, zijn dun, 
de jonge behaard of viltig, de oudere kaal, 

Fig. 38. bruin of bij zeer oude heesters geel. 

De bladen zijn klein, rondachtig-eirond of smal-elliptisch tot langwerpig- 
lijnvormig (1: 1àl10), spits of met een korte rugwaarts gekromde spits of 
lang toegespitst, aan den rand teruggebogen of vlak, gaafrandig of soms 


1) Kochiana = Koch’s. 2) capreola—= ranken vormend. 
3) multinervis = veelnervig. 4) repens — kruipend. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 41 


met kleine tandjes, eerst aan weerszijden zijdeachtig behaard (de haren 
liggen in de richting der middennerf), later zeldzaam aan weerszijden, 
meest alleen van onderen zijdeachtig behaard of aan weerszijden kaal 
wordend, van boven iets glanzend, dof- of vuilgroen, van onderen bleek- 
of grijsgroen. Steunbladen zijn meest alleen aan de loten aanwezig, zij 
zijn elliptisch of smal lancetvormig. 

De katjes zijn zeer kort of iets langer gesteeld, de mannelijke zijn eirond 
tot kort eylindrisch (1 : l à2), de vrouwelijke bijna bolrond tot langwerpig- 
eirond of langwerpig-cylindrisch (1 : 1 à4), meest dichtbloemig. De katjes- 
schubben zijn naar boven zwartachtig of zwartpurper, aan weerszijden 
behaard. De klier is klein, langwerpig of langwerpig-eirond, afgeknot. 

In de mannelijke bloemen zijn de meeldraden kaal, de knopjes eerst 
roodachtig, daarna geel en na het stuiven zwartachtig. In de vrouwelijke 
bloemen is het vruchtbeginsel gesteeld (de steel is 2-3 maal zoolang als de 
klier), klein, kegelvormig, stomp, later bijna cylindrisch verlengd, grijsviltig 
(zelden kaal), later kaler wordend. De stijl is meest kort of ontbreekt, de 
stempels zijn korter of langer, ongedeeld of meer of minder gespleten, geel 
of roodachtig. bh. 1,5 dM—1 M. April, Mei. 

Men onderscheidt hierbij de volgende vormen: 

a. vulgáris '). Bladen ovaal tot elliptisch-lancetvormig (1 : 1 à 5), met 

omgerolden rand en teruggebogen top. 
|L. lasiocárpa®). Vruchtbeginsel behaard. 
IL. Zeiocárpa®). Vruchtbeginsel geheel of bijna kaal. 
6. fusca*) Sm. Bladen elliptisch of elliptisch-lancetvormig. Plant hooger. 
Lì. lastocárpa. Vruchtbeginsel behaard. 
U. feiocárpa. Vruchtbeginsel geheel of bijna kaal. 

7. argéntea ®) Sm. Bladen aan weerszijden dicht zijdeachtig behaard of 

viltig. 

L. lasiocárpa. Vruchtbeginsel behaard. 

IL. leiocárpa. Vruchtbeginsel geheel of bijna kaal. 

rosmarinifólia®) Koch, niet L. Bladen lijn-lancetvormig (1:5 à 10) 
met vlakken of weinig teruggebogen rand. Vrouwelijke katjes vaak 
bijna bolrond. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. S. repens komt door geheel 
Europa voor en is ook bij ons algemeen op moerassige heide- en zand- 
gronden en in de duinen. 

De vorm rosmarinifolia is alleen van Groningen en Wassenaar bekend. 


Een bastaard van S. aurita en S. repens is S. ambigua) Ehrh. 

Bij dezen zijn de bladen langwerpig of omgekeerd eirond met teruggekromden top, gaaf- 
randig of verwijderd getand, van onderen rimpelig, aangedrukt behaard, ten slotte kaal. 
De bladen zijn grooter dan bij S. repens, doch niet zoo groot en ook minder rimpelig dan 
bij S. aurita. 

De katjes zijn rolrond, met aan den top bruine, geelwit behaarde schubben. De vrouwe- 
lijke katjes zijn tijdens den vruchttijd kortgesteeld. De doosvrucht is viltig. 

Deze is bij ons bij Winterswijk, Doornspijk en Oranjezon (Walcheren) gevonden. 


Nog worden in onze literatuur over de Salixsoorten verschillende soorten 
en bastaarden vermeld, als hier gevonden en wel de volgende: S. phylicae- 
folia L =S. nigricans Sm., op het Singelbolwerk bij Haarlem en de var. 


22 


1) vulgaris — gewoon. *®) lasiocarpa—ruwvruchtig. %) leiocarpa—=gladvruchtig. *) fusca=—= 
bruin. *) argentea — zilverkleurig. ®) rosmarinifolia = rosmarijnbladig. ?) ambigua — twijfel- 
achtig. 


42 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


8. laurina van dezen bij Meerenberg, S. daphnoides Vill., achter Meerenberg, 
S. grandifolia Ser., op Bentveld, S. depressa L. =S. livida Whlinlbg., in 
de binnenduinen bij Bennebroek, S. mollissima Ehrh. =S. amygdalina X 
viminalis op het Schapenduin bij Bloemendaal, op het Middenduin en bij 
Overveen, S. Seringeana Gaud. = S. Caprea Xx incana op Walcheren en 
S. viridis Fr. =S. fragilis x alba bij Apeldoorn. 


2. Pópulus ') Trn. Populier. 


Boomen. Knoppen zij- en eindstandig met vele knopschubben. Bladen 
verspreid, langgesteeld. 

Katjes vóór de bladen verschijnend, cylindrisch, ten slotte hangend, aan 
den voet niet bebladerd. Schutbladen (schubben) der kortgesteelde bloemen 
ingesneden of gescheurd, voor de rijpheid der vrucht afvallend. Vruchten kaal. 

Bloemen met een schijfvormige discus, die scheef is afgeknot. De manne- 
lijke bloemen hebben 8-30 meeldraden, de vrouwelijke een stamper met 
2-8 stempels. De vrucht is een al of niet gesteelde, gladde doosvrucht. 


Biologische bijzonderheden. De opmerkingen bij het geslacht Salix ge- 
maakt over de wijze van openspringen der vruchten en over de zaden gelden 
ook hier. 

De katjes der populieren dragen windbloemen. Wat het strekken van 
de spil der katjes betreft 
en verdere bijzonderheden 
geldt hetzelfde, wat reeds 
bij de Cupuliferae (speciaal 
bij Betula) is vermeld. In 
de bloemen is wel bezoek 
van bijen waargenomen, 
doch deze komen alleen om 
stuifmeel. 

De vrouwelijke bloemen 
van de Populussoorten wor- 
den vaak door een schimmel, 
Exoascus aureus aangetast 
en deze maakt, dat de 
vruchtbeginsels dezer bloe- 
men tot goudgele zaad- 


a Fig. 30. b 
Omwallingsgallen. a. door Pemphigus spirothecaeaan Populus doozen worden, die wel 
nigra; b. door P. bursarius aan P. pyramidalis. driemaal zoo groot als ge- 


woonlijk zijn. Op de aangetaste bladen ontstaan gele vlakke uitstulpingen, 
zoog. mycocecidiën. 

Wat galvormingen betreft, veroorzaken bladluizen (Pemphigussoorten) 
vaak zoog. omwallingsgallen. Vooral zijn merkwaardig die aan de bladstelen, 
veroorzaakt door Pemphigus spirothecae (fig. 39a), waarbij deze spiraal 
vormig gedraaid zijn met een evenzeer schroefvormig gewonden spleet en 
door Pemphigus bursarius (fig. 39b), waarbij de bladstelen bijna bolvormig 
verdikt zijn met eene opening aan de bovenzijde en die meestal van buiten 
een roode kleur hebben. 


bij de meeste soorten. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 43 


Beschadigingen door insecten komen ook voor. De larve van de groote 
populierboktor (Saperda carcharias) en van de kleine (Saperda populnea) 
leeft in populieren. De eerste leeft ook in wilgen, de tweede alleen in 
Populus tremula. De larven leven beide 2 jaren in takken, die daardoor 
knobbels krijgen. 


Groei en gebruik. De populieren groeien snel (vandaar ook de volks- 
naam „gauwgroot”) en hebben, evenals de wilgen, het vermogen om gemak- 
kelijk toevallige knoppen te vormen, zelfs aan de wortels, vooral als de 
hoofdstam is afgehakt. 

Het hout is zeer zacht en wordt voor het maken van klompen en voor 
snijwerk gebruikt. 


Volksnamen. Behalve populier worden de soorten van het geslacht 
Populus ook vaak peppel genoemd. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Populus. 


A. Katjesschubben gewimperd. Meeldraden 8. Schors lang glad blijvend. Takken kort, dik. 
a. Jongere takken en knoppen viltig. Bladen, vooral die der wortelloten, bochtig ge- 
lobd, van onderen dichter of losser sneeuwwit, zelden grijsachtig viltig. Katjes- 
schubben niet of zwak ingesneden . . .. . … P. alba blz. 43. 
b. Knoppen kaal, min of meer kleverig. Bladen ‘bijna cirkelrond, wijd uitstaand 
stomp getand, de hoogere en die der wortelloten ruitvormig, eerst zijdeachtig 
behaard, ten slotte kaal. Katjesschubben handvormig ingesneden. P. tremula blz. 44. 
c. Knoppen en takken dun, grijsviltig. Bladen rondachtig, wijd uitstaand grof getand , 
van onderen dun grijsviltig. Katjesschubben van boven iets ingesneden, dicht- 
behaard . . . . … P. alba X tremula blz. 46. 
B. Meeldraden 12—30. Schors. gescheurd. Knoppen kaal, kleverig. Takken slank, leder- 
geel, glanzend, kaal. Bladen driehoekig of ruitvormig, gekarteld-gezaagd, toegespitst. 
Katjesschubben doorschijnend gerand, kaal (soms aan den rand behaard), van onderen 
groen. Helmknopjes vóór het stuiven purper gekleurd. Stempels geelachtig. 
a. Jongere takken rondachtig, zonder kurkribben. Katjesschubben gescheurd, de 
slipjes draadvormig toegespitst. Vruchtbeginsel eirond, met 2 naden. 
aa. Takken uitgespreid. Bladen EE of wigvormig . . …. P. nigra blz. 46. 
bb. Takken rechtopstaand …. .… „ … P. pyramidalis blz. 47. 
b. Jongere takken door kurkribben ‘kantig. Vruchtbeginsel met 3—4 naden, vaak 
tusschen de naden gegroefd. 
aa. Onderste bladen der takken aan den voet langs den bladsteel afloopend, alle 
met kalen of aanliggend behaarden rand. Stempelslippen bijna zittend, omge- 
rold, aan den voet met opgerichte lobben . . . . . P. canadensis blz. 48. 
bb. Bladen aan den voet afgeknot of iets hart- 
vormig,-aan den rand dicht kort en stijf be- 
haard. Stempelslippen langgesteeld, bijna 
pijlvormig. . . . . P. monilifera blz. 48. 


Zie ook P. angulata blz. 48. 


P. álbat) L. Witte abeel (fig. 40). 

Boomen met een gladde, grauwwitte schors, 
die eerst op lateren leeftijd scheurt. De jongere 
takken, knoppen en bladstelen zijn grijs- of wit- 
viltig. De takken staan uitgespreid en beginnen 
meest vrij laag bij den grond. De kroon is 
vrij los. É ) 

De bladen, vooral die der wortelloten, zijn Populus alba 
handvormig 5-lobbig, aan den voet meest iets Fig. 40. 
aornig, van boven glanzend, donkergroen, van onderen meer of 


1) alba —= wit. 


44 — SALICACEAE. — FAMILIE 25. 


minder sneeuwwit, zeldzamer grijsachtig viltig met blijvend vilt. De vol- 
wassen bladen zijn ovaal of bijna rond, bochtig getand of gekarteld. De 
bladstelen zijn rond, doch naar voren sterk afgeplat, meest niet langer dan 
de halve bladschijf. 

De mannelijke katjes zijn 3-4 cM lang, zeer wollig, de vrouwelijke 6-8 
cM lang en minder wollig. De katjesschubben zijn elliptisch, spitsachtig, 
niet of zwak ingesneden, niet sterk donzig gewimperd, naar voren roest 
kleurig. De mannelijke bloemen hebben 8 meeldraden, de vrouwelijke een 
eirond, spits toeloopend vruchtbeginsel en 2 stempels. t. 18-30 M. April. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze populier komt in Midden- 
en Zuid-Europa voor. Bij ons is hij in boschrijke streken, op heidevelden 
en in de duinen vrij algemeen. Vooral in de duinen is hij nuttig, daar hij 
den noordwestelijken wind goed weerstaan kan, dus tot bescherming der 
duinen meewerkt. 


Volksnamen. Populus alba wordt vaak abeel genoemd, doch ook wel 
beefessche (in het oostelijk deel van Gelderland en Overijsel), witblad, 
witboom, zilverpeppel. 


P. trêmula') L. Ratelpopulier. (Fig. 41). 

Deze boom vertakt zich gewoonlijk eerst hoog aan den stam en heeft 
uitgespreide takken. De schors is grauwgroen en glad, doch wordt later 
zwartachtig, de jongere takken zijn zwak kort- 
behaard of kaal. De knoppen zijn kaal, min of 
meer kleverig. 

De bladen hebben lange bladstelen, langer 
dan de bladschijf, waardoor de spreekwoordelijk 
geworden beweeglijkheid der schijven verklaard 
wordt. De bladen zijn bijna cirkelrond, meestal 
overdwars breeder, zij zijn oppervlakkig stomp 
getand, de hoogere en die der wortelloten zijn 
korter gesteeld, grooter, bijna driehoekig of 
ruitvormig met afgeronde zijhoeken, alle zijn aan 
den voet afgeknot of iets hartvormig, eerst 

an dicht zijdeachtig behaard, later kaal. De blad- 
BL: stelen zijn afgeplat. 

De schutbladen der bloemen zijn handvormig ingesneden, donkerbruin 
doch lang grijs gewimperd, zoodat de afgevallen katjes wat op grijze rupsen 
gelijken. 

De mannelijke bloemen hebben 8 meeldraden, de helmhokjes zijn na het 
stuiven purperkleurig. De vrouwelijke bloemen hebben 4 kruiswijs staande 
purperkleurige stempels, zij staan op een kegelvormig, spits vruchtbeginsel. 
h. 15-24 M. Maart, April. 

De var. £. villósa®) Lang. heeft aan weerszijden aangedrukt behaarde 
bladen en 4-spletige stempels. 


Biologische opmerkingen. Op P. tremula komen nog al gallen voor, 
welke niet op de andere Populussoorten aangetroffen worden; zoo vindt 
men aan de jonge takken, bladstelen en ook wel op de bladnerven ronde 
groene of roode, later bruine, meest veelkamerige gallen, veroorzaakt 


1) tremula —ratelend. *) villosa —= donzig. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — 45 


door een galmug, Diplosis Tremulae. Deze gallen hebben, evenals die op 
Saliv Caprea een uitgang. Ook komen uitstulpingen van de bladschijf naar 
boven voor, die van onderen met bruine haren zijn bekleed, zoog. viltgallen. 
Zij worden door galmijten, Phytoptus-soorten veroorzaakt. Men hield ze 
vroeger voor zwamwoekeringen en wel heette de veroorzakende schimmel 
Erineum populineum. 

De langgesteelde bladen zijn uitstekend gebouwd, om zelfs krachtige 
stormen te weerstaan. De bladschijven blijven dan stijf en vlak uitgespreid 
en werken daardoor niet om de bladstelen te doen knikken, wel worden 
deze sterk gerekt, doch daar zij zeer elastisch zijn, is dat geen bezwaar. 

De bladen der wortelloten staan zoo, dat het opvallende regenwater 
langs den bladsteel moet vloeien. Aan die bladen vindt men op de plaats 
waar de schijf in den steel overgaat, 2 uit de onderste bladtanden ge- 
vormde bruine napvormige deelen. (Fig. 42). Deze staan zoo, dat iedere 
regendroppel, die op de schijf valt, er in terecht moet 
komen. In die napjes liggen dunwandige cellen, die een 
zoetsmakende slijmerige, harsachtige stof afscheiden, 
welke bij droog weer als een vernislaagje de groefjes 
bedekt en de daaronder gelegen cellen behoedt voor te 
groot vochtverlies. Komt er water bij, dan zwelt dit 
laagje op en het vocht er uit wordt door de cellen daar- 
onder liggende, opgezogen en in de onder de napjes 
loopende vaten geleid. 

Is deze verklaring de juiste, dan zou men hier te doen 
hebben met een der zeldzame gevallen, dat bij inlandsche 
planten inrichtingen aanwezig zijn, om door deelen boven 
den grond water op te zuigen. Anderen beschouwen 
echter die napjes als extranuptiale nectariën, als honig- 
kliertjes buiten de bloemen, waarop mieren afkomen, Fig. 42, 
om honig te likken en deze bewijzen dan tegelijk aan ea ee 
de plant een dienst, door b.v. rupsen en goudhaantjes, mSt de 2 napies. © voe! 


: : » van zulk een blad, ver- 
die anders de bladen op zouden eten, te vernielen. groot. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze boom komt in geheel 
Europa en ook in ons land algemeen in bosschen tusschen hakhout voor, 
vooral op zandgrond en is b.v. om zulke gronden vast te leggen, geschikt. 
De var. villosa is vrij zeldzaam. 

Volksnamen. Behalve de naam beefessche, die ook voor deze soort 
gebruikt wordt, worden de namen espe, esp, epse, klaterpeppel, ratel en 
vrouwentongen gebruikt in verschillende streken. 

Sagen in verband met het voortdurend in beweging zijn der bladen. Toen 
Christus aan het kruis hing, de zon zich met wolken omhulde, de mensch 
verschrokken en stil afwachtte, hoe het nooit tot dusverre beleefde, zou 
afloopen, de dieren in hunne holen kropen, bogen ook de boomen hunne 
takken als teeken van rouw. Alleen de ratelpopulier bleef trotsch en hoog- 
moedig staan als wilde hij zeggen: wat gaat mij Uw lijden aan? Wij 
boomen, bloemen en planten zijn toch rein en hebben niet gezondigd. 
Doch de doodsengel nam een zwarte schaal met het bloed van den Heiland 
en goot deze aan den wortel van den boom uit. Toen verstijfde de onge- 
lukkige boom, de bladen gingen hangen en kwamen niet meer tot rust tot 
op dit oogenblik. 


46 — SALICACEAE. — _ FAMILIE 25. 


In Zweden en Schotland leeft de sage, dat het kruis van Christus van het 
hout van dezen boom gemaakt was en dat hij daarom evenmin als de 
eeuwige jood rust kon vinden. In Littauen vertelt men, dat toen Judas 
Jezus Christus had verraden, en hij de gevolgen van zijn verraad zag, hij 
in het bosch liep om zich op te hangen. De boomen waakten echter en 
lieten níet toe, dat zulk een booswicht aan hen zijn plan volvoerde. Alleen 
de ratelpopulier sliep en daaraan hing hij zich op. Toen de boom ont- 
waakte en den verrader aan zich zag hangen, verschrok hij zoo, dat hij 
begon te beven en dit nog doet tot op den huidigen dag. 


P. alba X tremula. (P.canéscens *) Sm., P. hybrida °) M.B.) Abeel (Fig. 43). 

Deze bastaard van P. alba en P. tremula 
is een hooge boom met dikken stam en 
dikke hoofdtakken. De schors is witgrauw 
en blijft lang glad. De jonge takken en de 
knoppen zijn dun grijsviltig. 

De bladen zijn rondachtig, loopen spits 
toe, zijn bochtig getand, met afgeronden 
voet. Zij zijn van onderen dun grijsviltig, 
later kaal. De bladen aan de toppen der 
takken zijn hartvormig-eirond, iets gelobd 
of met geheel gladden rand, met een eiron— 
den of hartvormigen voet. De bladen der 
wortelloten gelijken veel op die van P. alba, 
doch de lobben zijn breeder en korter. 

De mannelijke katjes zijn vaak meer dan 
l dM lang, dik, grauw of roodachtig, be- 
haard De vrouwelijke zijn circa Y, dM 

Ee lang, smal, groenachtig, behaard. De 

Big. 49, katjesschubben zijn wigvormig, naar voren 

A tak met mannelijke, iets hartvormig ingesneden, dicht behaard, 

CER eere Ploemie: met gewimperden rand. De mannelijke 

2 vrouwelijke bloem. bloemen hebben 8 meeldraden, de vrou- 
welijke 4 stempels. 

De boom is van P. alba te onderscheiden door de grootere, van onderen 
grijsachtige bladen, door de langere, groene en niet geelachtige vrouwelijke 
katjes en door de gespleten katjesschubben. b. 20-30 M. April (14 dagen 
vroeger dan P. alba). 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De boom komt in bijna geheel 
Europa voor. Bij ons komt hij aan den duinkant verwilderd voor en ver- 
der hier en daar aangeplant. 

P. nigra®) L. Zwarte populier. (Fig. 44). 

Deze hooge boom heeft een wijd uitstaande, niet dichte kroon en vrij 
rechte takken. De schors is eerst vrij glad en witachtig grauw, later meer 
grauw met vertikale scheuren. De jonge takken zijn geelgroen. De knoppen 
zijn eirond, bruingeel, kaal en zeer kleverig. 

De bladen zijn driehoekig-eirond, min of meer ruitvormig, aan den top 
toegespitst, gezaagd, langer dan de afgeplatte stelen, aan weerszijden 
bijna even groen. De bladvoet is afgeknot of wigvermig, zeldzamer hart- 


i) canescens—=grijsachtig. *%) hybrida—= bastaard. 3) nigra = zwart. 


FAMILIE 25. — SALICACEAE. — AT 


vormig, aan de wortelloten en de jonge takken breeder. Alle bladen zijn 
aan den rand kaal of eerst iets behaard. 

De mannelijke katjes zijn gesteeld, de vrouwelijke ongesteeld. De katjes- 
schubben zijn wigvormig, handvormig in slippen gedeeld, kaal. De manne- 
lijke bloemen hebben 12-30 meeldraden, de 
vrouwelijke een rond vruchtbeginsel met 2 terug- 
geslagen, gele, vleezige stempels. De vrucht is 
eirond-kegelvormig met 4 groeven. h. 15-24 M. 
April. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
boom komt in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij 
ons vindt men hem in bosschen, aan waterkanten 
en in de duinen, meest aangeplant. Hij was 
vroeger bij ons meer algemeen, doch is ten deele 
verdrongen door den veel sneller groeienden 
Canadeeschen populier. Men treft meer mannelijke 
dan vrouwelijke exemplaren aan, de laatste heb- 
ben lichter gekleurde bladen en takken. Soms BIE 
wordt deze populier ook behandeld op de manier der knotwilgen. In het bui- 
tenland groeit op dezen boom ‘vooral vaak de vogellijm (Viscum album), soms 
in bossen van 4 M omvang en 5 cM stamdikte, waarin zelfs vogels nestelen. 

Biologische opmerking. Op P. nigra vindt men soms viltgallen als op 
P. tremula, doch met een zwavelgeel vilt. 


P. pyramidális ') Rozier. (P.itálica ®) Ludw., 
P. dilatata ®) Ait.) Italiaansche populier. 
(fig. 45). 

Deze boom gelijkt in vele opzichten op 
P. nigra, doch is er van te onderscheiden, 
doordat de stam veel slanker ís en duidelijk 
tot aan den top zichtbaar is. De takken 
gaan direct naar boven, zoodat de kroon 
zeer smal ís. 

De bladen zijn ruitvormig, even lang als 
breed of iets meer breed dan lang, toege- 
spitst, gezaagd, langgesteeld, met kalen 
rand. t. 24-30 M. April. 

Voorkomen in Nederland. Deze boom is 
in het Oosten inheemsch en ís bij ons in de 
tweede helft der 18° eeuw uit Italië inge- 
voerd, doch alleen in vrouwelijke exem- 
plaren en wordt langs wegen en.om kerk- 
hoven aangeplant. Hij vormt veel minder 
wortelloten dan P. nigra. Populus pyramidelis. 

. Sedert 40 à 50 jaren vertoont zich bij Fig. 45. 

dezen boom het verschijnsel, dat de boven- A tak met mannelijke bloemen; B tak met 
ied bladen; 1 mannelijke bloem. 

ste takken bij de meeste exemplaren afster- 

ven. Men meent de oorzaak daarvan daarin te moeten zoeken, dat men 


!) pyramidalis — pyramidale. *) italica —ltaliaansche. °% dilatata — verwijd. 


48 me SACICACEAE Ws FAMILIE 25. 


den boom alleen door stekken voortplant, zoodat eigenlijk alle exemplaren 
een enkelen, aan ouderdomszwakte lijdenden boom vormen. 

Sommigen beschouwen P. pyramidalis niet als een soort, doch als een 
vorm van P. nigra. 


P. canadénsis 1) Mchx. Canadapopulier, ook wel Canada. 

De kroon is bij dezen boom minder wijd uitgespreid dan bij P. nigra en 
is dus meer kegelvormig. Vele zijtakken loopen eerst zijwaarts uit, doch 
buigen zich dan naar boven. De jonge takken zijn grijs en rond of hoekig. 
De knoppen zijn kastanjebruin, glad, doch kleverig. De onderste bladen 
der takken loopen aan den voet langs den bladsteel af, bezitten aan de 
aanhechting van den steel soms 2 klieren en hebben alle een kalen of aan- 
liggend behaarden rand. De bladen der wortelloten zijn meer cirkelrond, 
de onderste der takken meer ruit- of deltavormig, toegespitst, sterk getand. 
De bladstelen zijn geel of rood, langer of korter dan de schijf. 

De mannelijke katjes zijn dik, 7-8 cM lang, de vrouwelijke zijn zeer 
lang. De katjesschubben zijn wigvormig, groengeel, in tal van slippen 
gedeeld. De mannelijke bloemen hebben 20-30 purperkleurige meeldraden, 
de vrouwelijke een 6-groevig, bolrond vruchtbeginsel met niervormige, 
2-lobbige stempels, die aan den voet opgericht zijn, doch verder omgerold, 
tegen het vruchtbeginsel liggen. hb. 12-23 M. April. 


Voorkomen in Nederland. Deze boom is afkomstig uit N.-Amerika en 
is bij ons vaak aangeplant, vooral veel in de duinen. 


P. monilifera®) Ait. Amerikaansche populier. (Fig. 46). 

Deze boom wordt als een vorm van P. canadensis beschouwd en onder- 
scheidt zich van dezen doordat de bladen aan den voet afgeknot of iets 
hartvormig zijn en aan de inplanting aan den stee 
meest 2 klieren dragen, Lenn) de randen dicht 
en kort stijf behaard zijn. 

De stempelslippen zijn langgesteeld, opgericht, 
bijna pijlvormig. : 

Deze boom heeft weinig wortelloten en geeft 
vrij wat schaduw. fP. 12-30 M. April. 


Voorkomen. Populus monilifera is afkomstig 
uit N.-Amerika. Bijna alleen mannelijke exem- 
plaren zijn aangevoerd. Bij ons wordt hij alge- 
| Jy meen aangeplant. 


> CI 
SS Ana 


JANS 


Re P. angulâta®) Ait Carolina populier. 

Fig. 46. Deze boom onderscheidt zich van P. canadensis, 

doordat het bloemdek het vruchtbeginsel alleen 

aan den voet omgeeft, terwijl dit bij P. canadensis tot het midden gaat. 
Verder is vooral merkwaardig de sterke kurkvorming aan de takken. 


Voorkomen in Nederland. Ook deze boom is uit N.-Amerika afkomstig 
en wordt bij ons wel aangeplant. 


') canadensis — Canadeesche. *) monilifera — rozenkransdragend. 5) angulata == hoekig. 


FAMILIE 26. — URTICACEAE. —- 49 


Familie 26. Urticaceae Endl. Netelachtigen. 


Kruidachtige of houtige planten, soms met melksap. Bladen tegenover- 
staand of verspreid, met blijvende of afvallende steunbladen. Bloemen 
eenslachtig, zelden veeltelig, meest in dichte, zelden katjesachtige bloei- 
wijzen. Bloemdek meest 4-5-tandig tot 4-5-bladig of niet aanwezig. Meel- 
draden meest 4-5. Vruchtbeginsel meest 1-hokkig, meest met 1 eitje. Vrucht 
nootachtig. 


Overzicht der groepen der Urticaceae. 


A. Kruidachtige gewassen. Bladen tegenoverstaand of verspreid. Steunbladen blijvend of 
afvallend. Bloemen eenslachtig, zelden veeltelig. Vruchtbeginsel met 1 rechtopstaand, 
recht eitje, 1 stijl met knop- of penseelvormigen stempel. Kiem recht, in de as van 
het vleezige kiemwit liggend. 

a. Plant met brandharen. Bloemdek der vrouwelijke bloemen 4-lobbig of 4-deelig. 
Groep Urereae Gaud. 
Gesl. Urtica. 
b. Plant zonder brandharen. Bladen verspreid, gaafrandig. Bloemdek der vrouwe- 
lijke bloemen kroesvormig, aan den rand meest 4-tandig. Groep Parietarieae Wedd. 
Gesl. Parietaria. 

B. Kruidachtige gewassen. Bladen tegenoverstaand of naar boven verspreid, handvormig 
samengesteld of handlobbig, zelden ongedeeld, met vrije of vergroeide, blijvende steun - 
bladen. Planten 2-huizig. Mannelijke bloemen met 5-deelig bloemdek en kortgesteelde 
helmknopjes. Schutbladen der naakte vrouwelijke bloemen het vruchtbeginsel dicht 
omsluitend, ongedeeld. Vruchtbeginsel met 1 hangend, gekromd eitje. Stempels 2, 
draadvormig. Zaden zonder kiemwit. VAL Groep Cannabvideae Engl. 

Gesl. Humulus, Cannabis. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Urticaceae. 


A. Bladen enkelvoudig, ongedeeld. 

a. Planten met brandharen. Bladen tegenoverstaand, meest gezaagd. Planten 1- of 
ZA EER EEE ET EE ET Ae Ee ZL 

b. Planten zonder brandharen. Bladen verspreid, gaafrandig. Planten meest 1-huizig. 

Parietaria blz. 52. 
B. Bladen handvormig samengesteld of gelobd, tegenoverstaand. Planten 2-huizig. 

a. Stengel windend. Bloemdek der mannelijke bloemen 5-bladig of 5-deelig. Meel- 
draden rechtopstaand. Vrouwelijke bloemen in schijnaren, die den vorm van 
dennenkegeltjes hebben. Bloemen 4 bijeen, zonder bloemdek, ieder met een 
schutblad, in den oksel van een schub. Kiem spiraalvormig gewonden. 

Humulus biz. 56. 

b. Stengel rechtopstaand. Bloemdek der mannelijke bloemen 5-deelig. Meeldraden 
hangend. Vrouwelijke bloemen ín bebladerde schijnaren, zonder bloemdek, in een 
scheedevormig schutblad gesloten. Kiem knievormig gebogen. Cannabis blz. 54. 


1. Urtíca') Trn. Brandnetel. 


Planten 1- of 2-huizig. Bloemen groen. Mannelijke bloemen met gelijk- 
matig 4-deelig bloemdek en 4 elastische, in den knop naar binnen gebogen 
meeldraden. Vrouwelijke bloemen met tot aan den voet 4-deelig bloemdek, 
waarvan de 2 binnenste (tegenoverstaande) slippen zich later vergrooten en 
de vrucht omsluiten. De stempel is zittend, penseelvormig. De vrucht is 
samengedrukt, eirond. 

Bladen tegenoverstaand, gesteeld, met vrije steunbladen. Bloemtakken 

ì) Van het latijnsche urere: branden, hetgeen natuurlijk slaat op de brandharen. 

_HEUKELS, Flora. 4 


50 en VRDICACHAE Ne FAMILIE 26. 


tegenoverstaand, aan den voet van okselstandige (vaak onontwikkelde) 
bebladerde takken, tot bijschermen of pluimen vereenigd. 


Biologische bijzonderheden. 

Brandharen (tig. 47). De brandharen, die men bijna steeds bij het 
geslacht Urtica aantreft, zijn eencellige haren, wier opgezwollen voet in 
een weefsel van elastische en buigzame cellen rust. Van het brandhaar 
valt op te merken, dat het aan den top tot een kopje is 
opgezwollen, dat zijwaarts gebogen is. Op de plaats van 
ombuiging is de celwand zeer dun en scheurt dus daar door 
de lichtste aanraking, waardoor het kopje er afbreekt. Dit 
afbreken geschiedt volgens een schuine lijn, zoodat de 
ontstane opening zijwaarts is gekeerd. Tot dit afbreken 
werkt het bros zijn van het bovenste deel van den celwand 
mede. Worden nu de brandharen van boven gedrukt, dan 
gaat het kopje er af, de spits dringt in de huid, die 
de drukking heeft uitgeoefend en in de gemaakte wonde 
dringt een deel van den celinhoud. Deze bestaat behalve 

Fig. 47. uit mierenzuur ook uit een stof, aan de enzymen verwant 

Badnede door en terwijl waarschijnlijk het eerste het gevoel van pijn 

harenbezetstuk teweegbrengt, is het de laatstgenoemde stof, die de dan 

Urtica diese volgende jeukte veroorzaakt. Drukt men van terzijde op 

de brandharen, dan leggen zij zich tegen de bladschijf aan 
en de top breekt niet af. Houdt men nu op met drukken, dan richt zich 
ieder haar weer op. Zoo kan men langs een brandnetel de hand van onderen 
naar boven schuiven, zonder zich te branden, doch bij een beweging van 
boven naar beneden breekt men tal van kopjes af. 

De brandharen beschutten de plant natuurlijk tegen het opvreten door 
zoogdieren. De kortere naar beneden gerichte borstelharen, die tusschen 
de andere staan, dienen meer om slakken van de plant te houden. Som- 
mige rupsen, b.v. die van de kleine aurelia (Vanessa urticae), storen An 
in ’tgeheel niet aan die haren, doch vreten de bladen op. 


Inrichting der bloemen met het oog op de bestuiving. De brandnetels 
hebben windbloemen. Bij het opengaan der mannelijke bloemen komen de 
eerst naar binnen en beneden gekromde meeldraden elastisch uit het bloem- 
dek te voorschijn en de helmknopjes, die ook op dat oogenblik opensprin- 
gen laten het stuifmeel vrij, dat er als een wolkje uitvliegt. De helmdraden 
zijn nl. eerst zoo sterk naar binnen gekromd, dat de helmknopjes in den 
voet der bloem liggen. Als de helmdraden nu gaan groeien. wordt ten 
slotte de naar buiten gerichte spanning zoo groot, dat die den tegenstand 
overwint en een plotselinge strekking volgt. Dit alles gebeurt vroeg in den 
morgen als de eerste zonnestralen de plant treffen. De wolkjes stuifmeel 
vliegen schuin naar boven, het stuifmeel daalt in rustige lucht neer en een 
deel er van komt op de stempels terecht. 


Andere bijzonderheden. De brandnetelstengels zijn zeer stevig door lange, 
onder de opperhuid liggende taaie vezels, die wel tot 77 mM lang zijn. 

De vruchten zijn klein en licht, worden dus gemakkelijk door den wind 
verspreid. 

Aan de stengels, bladen en bloemstelen komen vaak rondachtige, wit- 
groene gallen voor, veroorzaakt door een galmug (Gecidomyia Urticae). 


FAMILIE 26. — URTICACEAE. — 51 


Dit zijn omwallingsgallen, d.w.z. de galholte, waarin de larve leeft, ont- 
staat doordat het weefsel in de omgeving van de plaats, waar een ei aan 
de oppervlakte is vastgehecht, begint uit te groeien en zich als een wal om 
dit deel verheft. Dit gaat voort tot de plaats, waar de larve ligt, over- 
welfd is, doch de randen vergroeien niet geheel. Zijn de galmuggen naar 
buiten gekomen, dan schrompelt het weefsel ineen en ontstaat een gapende 
spleet (zoo is het ook b.v. bij den esch.) 


Gebruik. De straks genoemde bastvezels der plant leveren het netel- 
garen, waaruit vroeger het neteldoek werd geweven en worden tegenwoordig 
ook weer veel gebruikt. 


Volksnamen. Behalve brandnetel wordt de plant ook op verschillende 
plaatsen broeinetel genoemd en noemt men haar op vele plaatsen in Zeeland 
tingel en in Zuid-Holland wel zengel. 


Tabel tot het determineeren van soorten van het geslacht Urtica. 


A. Bloemtakken bijschermachtig, mannelijke en vrouwelijke bloemen dragend, meest korter 
dan de bladstelen. Bladen eirond of elliptisch, ingesneden gezaagd, de tand aan den 
top niet grooter dan de andere . rr ME AA U. urens blz. 51. 

B. Bloemtakken òf mannelijke òf vrouwelijke bloemen dragend. 

a. Eenhuizige plant. Bladen langwerpig-eirond, toegespitst. Vrouwelijke bloe:wijzen 
bolrond, langgesteeld … es he U. pilulifera biz. 52. 
b. Meestal tweehuizige plant. Bladen langwerpig, langer dan hun steel. Vrouwelijke 
bloemtakken gelijk van vorm met de mannelijke, alle langer dan de bladstelen. 
U. dioica blz. 52. 
U. úrens*)L. Kleine brandnetel (fig. 48). 


Deze plant heeft een geelwitten wortel. De stengel is eerst enkelvoudig, 
later vertakt, vierkant, groen, beneden niet zelden 


roodbruin en is, de brandharen niet medegerekend, SEN VM 
gen 2 2 AN ln N Ú £ ed 
meest onbehaard (soms zijn er wel kleinere, iets Md OSE 


gekromde, gewone haren). 
De bladen zijn tegenoverstaand, vrij klein, eirond 
of elliptisch, spits, ingesneden gezaagd, de tand 


aan den top is niet grooter dan de zijtanden, zij 7 

zijn van boven donkergroen en glanzend. De stelen ID EE 
der onderste bladen zijn langer dan de bladschijf. ST 
De steunbladen zijn lancetvormig. rl 

De plant is eenhuizig, de bloeiwijzen zijn nauwe- eden 

lijks langer dan de bladstelen en staan in de bovenste Sis 
bladoksels. Uit iederen bladoksel ontspringen 2 Oran 
schijnaartjes, waarin de mannelijke en de vrouwe- Fig. 48. 


lijke bloemen door elkaar staan, de vrouwelijke in 

kleiner aantal. De binnenste bloemdekslippen der vrouwelijke bloemen 
hebben meest een enkel brandhaar. De mannelijke bloemen zijn wel 4 maal 
zoo groot als de vrouwelijke. ©. 1,5-6 dM. Mei—Herfst. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen dezer plant zijn proterogynisch even 
als die der meeste eenhuizige planten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In de nabijheid van menschelijke 
woningen op mestvaalten, aan heggen en op ruigten (op stikstofrijken grond) 


1) urens — brandend. 


4* 


52 en URIICGACEAE Me FAMILIE 26. 


is de plant door geheel Europa verspreid en ook bij ons algemeen. Zij 
behoort tot de zoog. ruderaalplanten. 


U. dióiea') L. Groote brandnetel (fig. 49). 

Deze plant is meestal 2-, soms 1-huizig. 

Uit den wortelstok komen tal van rechtopstaande, vertakte, vierkante 
stengels, waaraan tusschen de brandharen, evenals 
ook op de bladen, nog vele korte haren voorkomen. 

De bladen zijn langwerpig, toegespitst, met meest 
hartvormigen voet, grof gezaagd, langer dan hun 
steel, van boven sterk groen. De steunbladen zijn 
spits, klein, lijn-lancetvormig. 

De mannelijke bloeiwijzen lijken pluimvormig, 
hebben korte zijtakken en staan rechtop, de vrouwe- 
lijke hebben langere zijtakken en hangen ten slotte, 
doch gelijken overigens op de mannelijke. De bloei- 
wijzen zijn alle langer dan de bladstelen. 2». 3-15 
dM. Juli—Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in geheel Europa algemeen voor, ook 
bij ons, aan heggen, slootkanten, op beschaduwde plaatsen enz. 

U. pilulifera®) L. Gave brandnetel (fig. 50). 

Dit is een eenhuizige, ruwbehaarde, dofgroene plant. De stengel staat rechtop, is weinig 
of niet vertakt, rond, gegroefd, beneden vaak roodbruin. 

De bladen zijn tegenoverstaand, langwerpig-eirond, toegespitst, met hart- of wigvormigen 
voet, zeldzaam korter dan de steel, stomp ingesneden ge- 
zaagd, de tand aan den top is langer dan de zijtanden. 
Behalve de brandharen treft men op de nerven aan de onder- 
vlakte meestal kortere haren aan. De steunbladen zijn klein, 
lancetvormig, langgewimperd. 

De mannelijke bloemtakken staan in schijn pluimvormig, 
rechtopstaand, soms zitten er in de onderste knoopen ook 
vrouwelijke tusschen. De vrouwelijke bloeiwijzen zijn bol- 
rond (1. cM in middellijn), langgesteeld, afstaand of terùg- 
geslagen, even lang als of korter, zelden langer dan de 
bladstelen. Alle zitten in de bladoksels. © 3-9 dM. Juni— 
Herfst. 

De var. 8. Dodártii*) L. heeft gaafrandige of nauwelijks iets 
getande bladen. 

Deze plant brandt nog sterker dan de andere soorten. 


NS 
> 


RE RNITEE 


Urtica dioïca 


Fig. 49. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in 
Zuid-Europa op puinhoopen en muren voor, doch is bij ons 
niet gevonden. De var. Dodartii is echter bij ons in het Haag- 
sche bosch, bij Delft en bij Heerjansdam gevonden. 


2. Parietária*) Trn. 
Glaskruid”®). 


Urtica pilulifera 3 Dodartii. ; 
Fig. 50. Bloemen veeltelig, groen. Bloemdek der twee- 


slachtige bloemen 4-deelig. Meeldraden 4, met 
elastische helmdraden. Vruchtbeginsel 1, met korten stijl en kwastvor- 
migen stempel. $ 


1!) dioica—=tweehuizig. °) pilulifera—=pildragend. %) Dodartii= Dodart's. *) Van 
’tLatijnsche paries: wand, hetgeen daarop slaat, dat de plant op muren groeit s) Naar 
de brosheid van den stengel. 


FAMILIE 26. — URTICACEAE. — 53 


_Bloeiwijzen zijstandig, aan den voet van (soms niet ontwikkelde) oksel- 
standige takken (de as van het kluwen loopt dus vaak in een bebladerd 
takje uit), kluwens vormend, die uit lijnvormig-langwerpige schutblaadjes 
met kleine bloemen bestaan. De kluwens gaffelvormig vertakt. Aan de 
eindvertakkingen vormen de schutbladen een soort omwindsel, waarin 3 
bloemen staan, de middelste meest vrouwelijk, de zijdelingsche 2-slachtig. 

Bloemdek der tweeslachtige bloemen, als de vrucht rijp is, uitgegroeid, 
dat der vrouwelijke niet. 

Vrucht eirond, samengedrukt, glanzend, in het bloemdek gesloten. Op 
de vrucht ziet men de rest van den afgevallen stijl als een puntje zitten. 

Bladen verspreid, gesteeld, gaaf of iets getand, met vrije steunbladen. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn sterk proterogynisch, want 
uit de tweeslachtige bloemen steken de ontwikkelde stempels al naar buiten, 
als het bloemdek nog niet geopend is. (Fig. 5la). De helmdraden liggen 
dan als een horlogeveer ge- 
spannen, sterk gekromd en 
tegen dat deze zich, evenals 
bij Urtica, plotseling strekken 
en de helmknopjes dan ook 
tegelijk openspringen om het 
stuifmeel in de lucht uit te 
strooien, is de stempel al ver- Fig. 51 


dord en afgevallen (ig. 516). a. Bloem van Parietaria officinalis met rijpen penseel- 


Het zijn dus windbloemen vormigen stempel en naar binnen geslagen helmhokjes; 
f ; Mar b. dezelfde bloem in een later stadium, de stempel is 
die geheel op kruisbestuiving afgevallen, de helmknopies slingeren het poedervormige 


zijn aangewezen. stuifmeel weg. 


P. offieinális ') L. Glaskruid. 

Uit den wortelstok komt een kortbehaarde, vertakte stengel. De bladen 
zijn gesteeld, toegespitst, aan den voet versmald, zeldzamer afgerond, 
3-nervig, glasachtig glanzend, van boven donkergroen, weinig behaard , 
van onderen bleeker, dichter en kort behaard. 2. Juni—Herist. 

De plant komt in 2 vormen voor. 


Á. P. erécta®) M. et K. (P. officinalis FI. B. S.). 
(Fig. 52). 

Deze plant is 3-9 dM lang en heeft rechtop- 
staande of opstijgende stengels. De bladen zijn 
eirond tot elliptisch-lancetvormig en gaafrandig. 
De bloemkluwens zijn dicht. De schutblaadjes 
zijn ovaal, korter dan de bloempjes, niet afloopend, 
niet vergroeid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
vorm komt in geheel Europa, op puinhoopen, 
muren, mestvaalten enz. voor, doch is in ons Er ee 
land vrij zeldzaam. Daar hij vroeger als artsenij- heg 
gewas gekweekt werd, zijn misschien de vindplaatsen bij ons overblijfselen 
van vroegere cultuur. 


1) officinalis — geneeskrachtig. %) erecta — overeindstaand. 


Loy. —— URIICACEAEN FAMILIE 26. 


B. P. ramiflóra”) Mnch. (Fig. 53). (P. judaica Hoffm., P. diffusa?) M. etK.) 

Deze plant is 1-3 dM lang en heeft een sterk vertakten, uitgespreiden 
stengel, die beneden vaak roodachtig is aangeloopen. 

De bladen zijn veel kleiner dan bij A., uit den eironden voet naar den 
top versmald, aan den top stomp. De bloemkluwens zijn weinig ge- 
vuld. De schutblaadjes zijn korter dan de 
bloempjes, loopen iets af en zijn aan den 
voet samengegroeid. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
vorm komt op oude muren en op boomen, 
dicht bij deze voor en is bij ons op dergelijke 
plaatsen vrij zeldzaam aangetroffen. 


(a) 


5. Cánnabis®) Trn. Hennep. 


Plant tweehuizig. Bloeiwijzen zijstandig, in 
de oksels van schubachtige bladen, aan den 
voet van een (aan de bovenste mannelijke 
bloeiwijzen vaak weinig ontwikkelde) tak, de 
mannelijke een soort pluim vormend, die uit 
bijschermen bestaat, de vrouwelijke in een be- 
bladerde schijnaar, die ontstaat, doordat de 
vrouwelijke bloemdragende takken meest zeer 
kort en dichtbebladerd zijn, zij dragen in hunne 

Parietaria ramiflora. bladoksels weer bloemdragende takken. De 
BIES, vrouwelijke bloemen zitten alleen in den oksel 

A. Bloemdragende tak; B. Vrucht- : 
dragende tak; C. Wortel. 1. manne- Van een schutblaadje, dat er als een gespleten 
ike bloem; 2 vrouwelijke bloem; scheede omheen zit, zij hebben geen bloem- 

dek en bestaan uit een vruchtbeginsel met 2 
lange, draadvormige stijlen. De mannelijke bloemen hebben een 5-deelig 
bloemdek met 5 hangende meeldraden met korte helmdraden. De stengel 

staat rechtop en is meestal vertakt. ì 

C. sativa”) L. Hennep. (Fig. 54). 

De plant is kort en ruw behaard. De stengel is 
meest vertakt, rechtopstaand , kantig. 

De bladen zijn langgesteeld, meest tegenover- 
staand, handvormig samengesteld, 5-7 (-9)-tallig. 
De blaadjes zijn lancetvormig, naar weerszijden 
si LE \ versmald, grof gezaagd. De bovenste bladen zijn 
IAN | ek À aA } drietallig of ongedeeld met lijnvormige blaadjes. De 
BENEDEN steunbladen zijn vrij. Het bloemdek der mannelijke 

MAL 2e ()) bloemen is wit. De vrucht is bijna rond, glad, 

hale 3 } 54 glanzig, een nootje. ©. 3-15 dM. Juli, Augustus. 

Fie. Bd De mannelijke hennepplant is een maand vroeger 

geel dan de vrouwelijke. De vrouwelijke plant is 

steeds groener en meer vertakt dan de mannelijke en heeft kleiner bloemen. 


1) ramiflora=—takbloemig. 2) diffusa — wijd getakt. 

5) Cannabis is volgens sommigen een naam van Indischen oorsprong, volgens anderen 
afgeleid van canna: stok en avis: vogel, hetgeen dan zou slaan op den stijven stengel en 
verder op de zaden, die gaarne door vogels gegeten worden. 

4) sativa — gekweekt. 


FAMILIE 26. — URTICACEAE. — 55 


Biologische bijzonderheden. Onder de opperhuid vindt men in den stengel 
10 mM lange, taaie vezels, welke dienen, om den stengel steviger en 
vooral meer veerkrachtig te maken. 

De hennep heeft windbloemen met licht bewegelijke helmdraden. De 
kleine bloemdekblaadjes beschutten de nog gesloten helmknopjes en als 
deze openspringen, zijn de openingen eerst zoo smal, dat het stuifmeel er 
slechts geleidelijk uit kan komen, om door den wind medegevoerd te wor- 
den, waardoor de kans op bestuiving der vrouwelijke bloemen natuurlijk 
vergroot wordt. De plant is weer proterogynisch, evenals de meeste een- 
en tweehuizige planten, zelfs openen zich de helmknopjes van naburige 
mannelijke bloemen eerst 4 à 5 dagen, nadat de stempels der vrouwelijke 
geschikt zijn om het op te nemen. 

De schutblaadjes der vrouwelijke bloemen, waaronder de vruchten ver- 
borgen zijn, zijn kleverig en sterk riekend. Daardoor zijn de vruchten 
beschut tegen opvreten door vogels (zelfs de musschen blijven er dan ook af). 


Voorkomen en gebruik. De hennep is afkomstig uit N.-W. en M.-Azië 
en wordt bij ons om de bastvezels gekweekt, uit welke touw wordt ver- 
vaardigd. Ook de vruchten zijn van belang, door het groote oliegehalte. Uit 
de zaden wordt nl. olie geslagen en die olie werd vroeger gebruikt voor het 
maken van groene zeep en ook nu wordt zij door de schilders aangewend. 

De ouderwetsche zwavelstokken werden uit hennepstengels vervaardigd. 

In de Oostersche landen wordt uit de sterk riekende bladen, die een 
narcotische stof bevatten, de haschisch bereid, een stof, die een eigen- 
aardige bedwelming teweegbrengt. Bij ons bezitten de bladen niet die 
bijzondere eigenschappen. 

Behalve gekweekt, komt de plant bij ons ook verwilderd voor. 


Volksnamen. Behalve hennep, soms verkort tot hemp, wordt de plant 
ook in vele streken in het zuidelijk deel van ons land kennep of kimp 
genoemd. De mannelijke plant heet op sommige plaatsen gelling, de 
vrouwelijke zaailing of zelling. Merkwaardig is dat oude schrijvers de 
mannelijke en de vrouwelijke plant met de namen kempwijfken en kemp- 
manneken aanduidden. Zij toch hechtten aan die namen niet de begrippen 
mannelijk en vrouwelijk, die in verband staan met de geslachtsorganen, 
want zij hadden van sexualiteit bij planten geen begrip, doch zij noemden 
de krachtigste van 2 verwante planten het manneken, de zwakste het 
wijfken en daar de sexueel vrouwelijke plant het krachtigst bij de hennep 
is, noemden zij deze dus het manneken. Zelfs vinden wij daarvan nu nog 
in Zeeuwsch-Vlaanderen een overblijfsel. Daar heet de mannelijke plant 
kempinne, de vrouwelijke kempaan. 

Andere voorbeelden van de namen manneken en wijfken bij de Ouden 
zijn boelkenseruydtmanneken (Eupatorium cannabinum) en boelkens- 
cruydtwyfken (Bidens tripartitus), mannetjesplantein (Plantago lanceolata) 
en vrouwtjesplantein (Plantago major), duysentknoopmanneken (Polygonum 
aviculare), duysentknoopwyfken (Hippuris vulgaris), guichelheilwyfken 
(Anagallis arvensis), guichelheilmanneken (Anagallis arvensis 4. coerulea) 
bingeleruydtwyfken (de mannelijke Mercurialis annua), bingeleruydtmanne- 
ken (de vrouwelijke Mercurialis annua), eereprijsmanneken (Veronica offi- 
cinalis), eereprijswyfken (Veronica serpyllifolia), varenmanneken (Polystichum 
Filix mas) en varenwyfken (Athyrium Filix femina). 


56 — URTICACEAE. — FAMILIE 26. 


4. Húmulus ') L. 


Plant tweehuizig. Mannelijke bloeiwijzen okselstandige losse, overhan- 
gende, pluimachtige bloeiwijzen, in de laatste vertakkingen bijschermen 
vormend. Vrouwelijke bloeiwijzen hangende schijnaren aan korte takken, 
zij- en eindstandig. 

Mannelijke bloemen met 5-slippig bloemdek en 5 meeldraden met korte 
helmdraden. Vrouwelijke bloemen 2 bijeen in de oksels van bladachtige 
schubben, wier bladschijven zich soms ontwikkelen. ledere bloem heeft 
nog een schutblaadje, dat de bloem aan den voet omgeeft en 1 vrucht- 
beginsel met 2 lange, draadvormige stijlen. Vrucht eirond, samengedrukt, 
aan de oppervlakte, evenals ook het schutblaadje en den voet der schubben, 
bezet met aromatische klieren, die de lupuline in goudgele korreltjes af- 
scheiden. Stengel windend. 

H. Lúpulus®) L. Hop. (Fig. 55). 

Uit den wortelstok komen verscheiden windende, scherpkantige en dicht 
met scherpe stekeltjes bezette stengels te voorschijn. 

De bladen zijn tegenoverstaand (aan de vrouwelijke bloemtakken staan 
ze in 2 rijen), langgesteeld, rondachtig of 
eirond, met hartvormigen voet, meest toege- 
spitst, grof stekelpuntig, getand-gezaagd, de 
bovenste der vrouwelijke plant zijn meest onge- 
deeld, de overige 3-5-lobbig of -spletig, van 
boven glad, van onderen ruw. De steunbladen 
zijn meest min of meer vergroeid, eirond, gaat- 
randig, toegespitst, kaal, teruggeslagen. Het 
bloemdek der mannelijke bloemen is witachtig. 
%. 245 M. Juli—-September. 

Biologische bijzonderheden. Ook de hop heeft 
weder windbloemen en de bijzonderheden om-, 
trent deze bij den hennep vermeld, gelden ook 
hier. Ook hier zijn de stempels der vrouwelijke 
bloemen eerder (minstens 2 dagen) geschikt om stuifmeel op te nemen, 
dan de naburige mannelijke bloemen het laten vallen. 

De bootvormige schubben, die 2 vruchten omsluiten, vormen een toestel, 
waardoor deze door den wind verspreid worden. De kliertjes in de omge- 
ving der vruchten dienen om deze te beschutten tegen het opvreten door 
vogels, de bittere stof houdt zelfs de musschen terug. 

De hop is een slingerplant, wier stengels zich spiraalvormig om steunsels 
slingeren. Daarbij onderscheidt men rechts- en linkswindend en wel heet 
een plant linkswindend als van boven gezien de windingen van Noord over 
West, Zuid en Oost naar Noord loopen, dus omgekeerd als de wijzers van 
een uurwerk. Van ter zijde gezien stijgen de windingen in dit geval van 
links beneden naar rechts boven langs het steunsel. Verreweg de meeste 
stengels der slingerplanten winden zoo, b.v. Convolvulus, Phaseolus enz. 


Hurulus Lupulus 


Fig. 55. 


!) Misschien komt deze naam van ’tlatijnsche humeo: vochtig zijn en zou dan slaan op 
den groei der plant op vochtige plaatsen, hetgeen niet zeer met de werkelijkheid overeenkomt. 
®) Lupulus = ruwbladig. 


FAMILIE 26. ; — URTICACEAE. — 57 


Zeldzamer komt het rechtswinden voor b.v. bij Humulus, Lonicera, Polygonum 
Convolvulus. Enkele planten winden afwisselend rechts en links b.v. Solanum 
Dulcamara, als deze ten minste windt, wat niet steeds het geval is. 

Het winden zelf heeft natuurlijk beteekenis, omdat daardoor de stengel 
die te zwak zou zijn, om rechtop te staan, nu toch rechtop wordt gehou- 
den en zoodoende de bladen aan het licht worden blootgesteld. 

Omtrent het winden het volgende. De stengel komt eerst rechtop uit den 
bodem, de 2 of 3 eerstgevormde leden zijn ook nog recht en blijven het 
ook, doch het volgende lid buigt zich en het vrije einde er van beweegt 
zich in de richting van den wijzer van een uurwerk in een cirkel rond 
(dus met de zon mede). Gemiddeld wordt in 2 uur en 8 minuten zulk een 
cirkel doorloopen. Het doel dier beweging is duidelijk, de kans voor den 
stengel, om een steunsel te ontmoeten, is veel grooter dan wanneer hij stil 
stond. Vindt het stengellid geen steunsel, dan houdt na eenige dagen de 
beweging op, doch het nu komende nieuwe stengellid neemt de rol van 
het voorgaande over. Vindt het eene of andere stengellid een steunsel, 
dat liefst vertikaal moet staan en niet te dik moet zijn, dan houdt plotse- 
ling de beweging op, de top grijpt het steunsel, groeit er tegen aangedrukt, 
in een schroeflijn omhoog en zoo ontstaat de spiraalvorm. 

Vindt de stengeltop geen steunsel, dan zakt hij ten slotte op den bodem, 
doch al spoedig richt zich het vrije einde weer op en begint zijne beweging 
weer, zoodat natuurlijk de kans van aanhechting zeer vergroot wordt. Is 
de staaf, waarmee de top in aanraking komt, horizontaal, dan wordt die 
meestal niet omwonden. Heeft de stengeltop ten slotte geen steunsel ge- 
vonden, dan blijft hij op den bodem liggen en de stengel blijft kort, 
waaruit blijkt, dat de drukking, die de steunende paal op de plant uit- 
oefent, den groei van den stengel der windende plant bevordert. 

Om zich nog steviger aan het steunsel te hechten, gaat de stengel der 
„windende plant zich om haar as draaien, hetgeen te bemerken is aan het 
spiraalvormig verloop der kanten op zulk een stengel en de stijve borstels 
er aan, welke ieder den vorm van een aambeeld hebben, doen als klimhaken 
dienst en maken de bevestiging nog steviger. Die borstels bestaan uit een 
cylinder- of kegelvormige onderlaag, waarop een cel staat, die zich sterk 
overdwars uitstrekt en aan weerszijden spits uitloopt, terwijl de wand er 
van verkiezeld is. Die borstels staan in regelmatige rijen aan den stengel. 

Op de hopplant ziet men vaak honigdauw, door bladluizen veroorzaakt. 

Een ziekte op de hopplant, door een schimmel (Sphaerotheca Castagnei) 
„teweeggebracht, is de zoog. meeldauw, waarbij de jonge deelen een bruine 
kleur krijgen. Merkwaardig is dat slakken, die gewoonlijk van de hopplant 
afblijven, juist zulke planten zoeken. 


Voorkomen en gebruik. De hop komt in geheel Europa in het wild voor 
en is bij ons in bosschen, in kreupelhout, in heggen en langs begroeide 
wallen ook algemeen. 

Ook wordt zij in sommige streken, a in Noord-Brabant, gekweekt, 
om de vruchtbloeiwijzen, de zoog. hoppebellen, die in de lupuline eene 
bittere stof bevatten, die bij de bierbereiding een belangrijke rol speelt. 


58 — ULMACEAE. — FAMILIE 27. 


Familie 27. Ulmaceae Mirbel. lepachtigen. 


Houtige gewassen, met aan de takken in 2 rijen staande, ongedeelde, 
ongelijkhelftige bladen met afvallende steunbladen. 

Bloemen 2-slachtig of veeltelig. Bloemdek 4-6-deelig. Meeldraden even- 
veel als bloemdekslippen of dubbel zooveel, in ’t eerste geval tegenover de 
bloemdekslippen staand. Vruchtbeginsel vrij, 1-2-hokkig, ieder hokje met 
een eitje, met 2 draadvormige, aan de binnenzijde de stempelpapillen 
dragende stempels. 

Bij ons is alleen de onderfamilie der Ulmoideae A. Br. vertegenwoordigd. 
Hierbij is het eitje gesteeld, hangend, omgekeerd. De vrucht is een een- 
zadige vleugelvrucht of een noot. Zaden zonder kiemwit, met een rechte kiem. 

Het geslacht Ulmus is het eenige in ons land voorkomende. 


1e Ulmus Vane p: 


Bloemen 2-slachtig. Bloemdek 5- (zeldzamer 3- tot 8-)spletig, na den bloeitijd 
verwelkend. Meeldraden meest evenveel als bloemdekslippen, aan den voet 
van deze ingeplant, met naar buiten openspringende helmknopjes. Stempels 
2, uiteenwijkend, aan de binnenoppervlakte de stempelpapillen dragend. 
Vrucht vliezig, l-zadig, rondom gevleugeld, de vleugel van boven min of 
meer ingesneden. Die insnijding is niets anders dan de bocht tusschen de 
beide stempels. Het stijlkanaal is onder deze tot aan het zaad als een 
duidelijke streng van buiten te zien. 

Boomen. Bladen in 2 rijen, kort gesteeld, dubbel gezaagd, meest op- 
vallend ongelijkzijdig, de naar den top van den tak gekeerde zijde loopt 
verder langs den bladsteel af en is half hartvormig begrensd. De bloeiwijzen 
zijn okselstandige kluwens, die vóór de bladen verschijnen. Zij ontstaan 
uit afzonderlijke bloemknoppen, die meer onder aan de takjes zitten. De 
bloemen zijn eenigszins rood-bruinachtig. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn proterogynisch en windbloemen 
met lang levende stempels. De meeldraden, die eerst geheel binnen het 
bloemdek zitten, worden kort voor het opengaan wel tweemaal zoo lang 
als eerst. Dan springen de helmknopjes open en vormen 2 wijde open 
schalen, waaruit het poedervormige stuitmeel gemakkelijk wegwaait. Het 
sluiten der bloemen bij vochtig weer zou het stuifmeel niet tegen regen 
beschutten, maar de helmknopjes sluiten zich dan ook. 

De stempels steken al uit de bloemen, als deze nog in den knoptoestand 
zijn, dus is kruisbestuiving vrij wel verzekerd en spontane zelfbestuiving niet 
uitgesloten, als later de helmknopjes even hoog als de stempels komen 
te staan. 

Vooral bij zulk een dichtbebladerden boom, als de iep is, is het van 
belang, dat de bloemen vóór de bladen verschijnen. 

De vrucht is van een breeden vleugelrand voorzien en wordt zoodoende 
door den wind gemakkelijk verspreid. De vruchten vallen af voor de bladen 
hunne volle grootte bereikt hebben, toch is de boom al voor dien tijd groen 
door al die vruchtjes. 


ì) Misschien van het keltische: elm, waarmee de iep werd aangeduid, volgens anderen 
van ’tgrieksche lopos: schors, om de kurkachtige schors van sommige soorten, volgens 
nog anderen van lupus: wolf, om de ruwe bladen. 


FAMILIE 27. — ULMACEAE. — 59 


De bladstand 4/2, dus in 2 rijen, maakt, dat alle bladen ondanks hun 
breeden voet en korten steel toch vol- 
doende licht krijgen. Ook werkt daar- 
toe de ongelijkhelftigheid mede, want 
juist aan het deel, dat naar den tak 
is gekeerd, is de voet korter. Vooral 
aan oudere horizontale takken komt 
het belang daarvan uit (fig. 56). Tal 
van gallen komen op de iepenbladen 
voor. 

1°. rimpelgallen (fig. 57a). Men ziet 
aan de bovenzijde van het blad bochels 
en knobbels naast elkaar en van onde- 
ren verdiepingen en groeven, soms Fig. 56. 
buigt zich zelfs de bladrand er geheel Bebladerde horizontale tak van Ulmus. 
door om. Zij worden veroorzaakt door een bladluis, Schizoneura Ulmi. 

2°. buidel- of nagelgallen (fig. 576), waarvan er meest vele op een blad 
bijeen zijn, zij zijn tot 15 mM hoog en barsten later zij- 
waarts open. Een bladluis, Tetraneura Ulmi, veroorzaakt ze. 

3°. omwallingsgallen (fig. 57c), aan de middennerf van 
het blad (beschrijving, zie brandnetel), die ook door een 
bladluis, Tetraneura pallida, teweeggebracht worden. 

Aan de onderzijde der bladen bevinden zich in de hoeken 
der nerven haarbundeltjes, die door mijten bewoond worden 
(zie hierover uitvoeriger bij Tilia). 

Vele iepen hebben te lijden van de larve van den iepen- 
spintkever, en van dergelijke ziekelijke boomen gaan de 
dieren op dicht er bij staande, gezonde over. 


Volksnamen. Behalve iep wordt deze boom in vele 


streken des lands ook olm genoemd. Fig. 57. 
Gallen op een iepen- 
Tabel tot determineeren van de soorten van het Plad. a. rimpelgallen; 
b. buidelgallen; c. om- 

geslacht Ulmus. wallingsgal. 
A. Bloemen zeer kort gesteeld. Meeldraden 3-6. Vleugel 
der vrucht met kalen rand. 

a. Bladen breed eirond, spits of iets toegespitst, van 
boven vaak glad. Meeldraden 3-4. Stijlkanaal even 
lang als het zaad . Ee U. campestris blz. 59. 
b. Bladen breed eirond, duidelijk toegespitst, van boven 
ruw. Meeldraden 5-6. Stijlkanaal dubbel zoo lang 


alskhetkzaad reet wv Ur scabra. blz: 60! 
B. Bloemen langgesteeld, hangend. Meeldraden 6-8. Vrucht 
dichtssewimperdheens > - U. effasa. blz: 60: 


U. campéstris’) L. lep. (Fig. 58). 

Deze iep is een boom, waarvan de jonge takken 
kaal zijn. De takken hebben iets regelmatigs, door- 
dat de zijtakken er afwisselend aan zijn geplaatst. 

De bladen zijn breed eirond, aan den voet afge- 
rond of elliptisch, aan den top versmald, spits of 
iets toegespitst (de groote zaagtanden zijn aan den voorrand niet weer 


Ulmus campestris 


Fig. 58. 


1) campestris — veld. 


60 — ULMACEAE. — FAMILIE 27. 


getand), van onderen in de oksels der nerven gebaard, overigens bijna 
kaal, van boven vaak glad. 

De bloemen zitten bijna, hebben meest 3-4 meeldraden. De vrucht is 
meest omgekeerd eirond, naar den voet versmald (15-20 mM lang). Het 
stijlkanaal er in is even lang als het zaad. tf. 9-30 M. Maart, April. 

De var. 4. suberosa *) Ehrh. (U. suberosa Ehrh.) heeft van kurkvleugels 
voorziene takken en meest elliptische bladen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
iep komt in geheel Europa voor. Ook bij ons is 
hij algemeen, doch meest aangeplant. Vooral voor 
wegbeplanting wordt hij veel gebruikt, daar hij snel 
groeit, vrij wat schaduw geeft, terwijl ook het hout 
vrij goed is. Het is vrij hard, lijkt wel wat op 
mahoniehout, doch ís geler. 

De var. suberosa, de kurkiep, komt langs wegen 
en slooten voor en ook veel in kreupelhout, vooral 
aan den duinrand. Dat deze ook een flinken ouden 
boom kan worden, bewijst de kurkiep bij Kraantjelek 

en en bij Overveen. 
Fig. 50. U. scábra®) Mili. (U. montana *) With, hiertoe rekent men 
ook U. major) Sm.). Ruwe iep. (Fig. 59). 

Deze boom heeft de jonge takken behaard. De bladen zijn breed eirond, aan den voet 
afgerond, duidelijk toegespitst, (de groote zaagtanden zijn aan den voorrand meest weer 
getand), van onderen kortbehaard, van boven ruw. 

De bloemen zijn kortgesteeld, meest met 5—6 meeldraden. De vrucht is grooter ‚dan 
bij U. campestris (2—3 cM lang), rondachtig of ovaal. Het 
stijlkanaal is dubbel zoo lang als het zaad. f. 9—30 M. 
Maart, April. 

De var. 8. major heeft kurkachtig gevleugelde takken. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze boom komt in 
geheel, doch vooral ín Zuid-Europa voor. Bij ons komt hij 
voor, doch waarschijnlijk alleen aangeplant in parken en 
bosschen. S 


U. effúsa®) Wilid. Steeliep. (Fig. 69). 

Deze boom heeft zacht behaarde takken De bladen zijn 
meest elliptisch, aan den voet versmald, spits of kort toege- 
spitst, van onderen meest kortbehaard , van boven vaak glad. 

De bloemen zijn langgesteeld , aan draadvormige, 8—15 mM 
lange stelen hangend met meest purperkleurig bloemdek en 
6—8 meeldraden. 

De vrucht ís kleiner dan bij U. campestris (10—15 mM lang), 
meest ovaal, sterk gewimperd. Het stijlkanaal is even lang als of korter dan het zaad- 
b. 9—30 M. Maart, April. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze boom komt vooral in Zuid-Europa voor. 
Bij ons is hij vrij zeker alleen aangeplant. 


Familie 28. Ceratophyllaceae Gray. Hoornbladachtigen. 


Ondergedoken waterplanten. Stengel geleed. Bladen in kransen, veel- 


!) suberosa—=kurkachtig. *) scabra=ruw. 3, montana— berg. 1) major — grooter 
“) effusa — wijd uitgespreid. 


FAMILIE 28. — CERATOPHYLLACEAE. — 61 


Planten 1-huizig. Bloemen zittend, de mannelijke met een omstreeks 
12-bladig, witachtig bloemdek (volgens sommigen geen bloemdek, doch 
een omwindsel) en een onbepaald aantal (meest 12—24) bijna zittende, 
onregelmatig aan de buitenzijde openspringende helmknopjes. Vrouwelijke 
bloemen met een omstreeks 9—12-bladig, groen, onderstandig bloemdek 
(of omwindsel) en een stamper, die slechts uit 1 ovaal vruchtbeginsel be- 
staat met 1 stijl, die 4 à 5 maal zoo lang als het bloemdek is en naar den 
top toe geleidelijk smaller wordt en haakvormig is omgebogen. Het vrucht- 
beginsel bevat 1 eitje, dat van den top der holte neerhangt. 

Vrucht een nootje, dat door den blijvenden stijl gekroond is en vaak 
aan den voet omgeven door zich eerst later ontwikkelende stekels. Zaden 
met kiemwit, dat echter slechts uit eenige cellen bestaat. Kiem groen met 
2 zaadlobben en zeer ontwikkeld pluimpje, waaraan de eerste bladen reeds 
ontwikkeld zijn en kruiswijs met de zaadlobben staan. 

Slechts 1 inlandsch geslacht: Ceratophyllum. 


1. Ceratophyllum ') L. Hoornblad. 


Kenmerken als voor de familie zijn opgegeven. 
Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Ceratophyllum. 


A. Bladen 3 maal gaffelvormig ingesneden met 5—8 slippen, aan de rugzijde verspreid 
stekelig getand. Vrucht ongevieugeld, zonder stekels aan den voet. Stekel van den 
stijl korter dan de vrucht . . . .… s „ … €. submersum blz. 62. 

B. Bladen 1—2 maal gaffelvormig ingesneden. met 24 slippen, dicht stekelig getand. 
Vrucht ongevleugeld, beneden met stekels. Stekel van den stijl even lang als of langer 
gansderuvricht …-. … : EN Set bete OC: demérsum blz62 


Biologische Bender Het aren Ceratophyllum is feitelijk het 
eenige geslacht van inlandsche zoetwaterplanten, dat ook, wat de bloemen 
betreft hydrophil is, daar deze zich ook onder water ontwikkelen. det is, 
wat de vegetatieve organen betreft, als een echte waterplant (zie inleiding: 
waterplanten) gebouwd. De plant leeft in helder water vrij diep, doch ís 
in staat in diffuus licht te assimileeren. 

De plant is geheel wortelloos, dus aan stitstaand water gebonden, zelfs 
de kiemplant wortelt niet, want het worteltje van de kiem blijft aan het 
ondereinde als een kort spitsje onontwikkeld zitten. 

De stengels zijn sterk vertakt, dun, met lange leden, de bladen zijn in 
draadvormige slippen gedeeld. Beneden sterft de plant af, terwijl de top 
steeds voortgroeit, hetgeen bij het vertakt zijn van den stengel leidt tot 
ongeslachtelijke vermenigvuldiging, doordien de takken dan vrij komen. 
Deze ankeren door de stekels der bladen gemakkelijk. 

Het stekelig zijn der bladslippen en het geleidelijk bros en hard worden 
van den stengel beschut de plant tegen vraat van waterdieren. Terwijl de 
plant des winters onveranderd overblijft, vormen zich ook winterknoppen. 
Aan de toppen der takken ontstaan nl. knopachtige deelen, doordat de 
bladen daar dicht opeenstaan en zich boogvormig krommen. Die ballen 
laten los, zinken op den bodem en vormen in het voorjaar nieuwe planten. 

Evenals bij Myriophyllum komt hier ook kalkbekleeding voor (zie bij 
Myriophyllum). 


t) Van ’tgrieksche ceras: hoorn en phyllon: blad. Deze naam slaat op de hardheid 
der bladen. 


62 me CERATOPEMEEACEAE Meen FAMILIE 28. 


Bloem. De Ceratophyllum-soorten bloeien vaak jaren achtereen niet. 
De mannelijke en de vrouwelijke bloemen staan in verschillende bladkransen 
dooreen. De stijl der vrouwelijke bevat nergens papillen, doch de geheele 
onderzijde scheidt een kleefstof af, en doet dus den dienst van stempel. 

De helmknopjes zijn zeer rijk aan stuifmeel evenals bij windbloemen. 
Zij bestaan uit een onderste deel met 2 zijwaarts openspringende stuifmeel 
kamers en een bovenste, dat een los, lucht bevattend weefsel omsluit. Dit 
deel loopt in 2 naar het midden gekromde doorntjes uit, welke looistof 
bevatten en dus dienen om de knopjes tegen slakkenvraat te beveiligen. 
Het helmknopje is door den beschreven bouw lichter dan water, de stuif- 
meelkorrels er in hebben het soortelijk gewicht van water en zweven dus. 
Als de helmknopjes bijna rijp zijn, buigen zich de bloemdek- (omwindsel) 
slippen naar binnen en drukken op de knopjes. Deze laten daardoor los 

van de draadjes en worden naar buiten geperst. 


er, A Zij gaan door hunne lichtheid naar boven , springen 
A EN A od intusschen open en de geheele weg, dien zij af- 
NEN leggen, wordt voorzien van ronde of langwer- 
INE \ 5 pige stuifmeelkorrels, die de buitenste laag, de 
SSAN LI} | exine missen. 
SMS | ha De kans om op de stempels der vrouwelijke 
ANZ A hd bloemen te komen wordt vergroot, doordat d 
NZ groot, 0) e 
Dijk Zy \WV jonge bloemdragende stengelleden een periodieke 
AE \/ beweging hebben, die van het licht onafhankelijk 
zn SAND En ( is (in 6 uur wordt een hoek van 200° doorloopen). 


De vruchten hebben een harde schaal en soms 
stekels, zoodat ze gemakkelijk door watervogels 
verspreid worden. 


C. submêrsum) L. Ongedoornd hoornblad. (Fig. 61). 

Deze ondergedoken waterplant heeft gladde, teere stengels en frisch- 
groene bladen met haarvormige, zachtere, meer buigzame bladslippen dan 
bij C. demersum. In den winter zijn echter de bladen donkerder en stijver. 
Daar de bladen in kransen staan, bestaat iedere 
krans wel uit 30 of meer slippen. 

De vrucht is rondachtig-eirond, circa 5 mM 
lang, zeer hard, zwartachtig, met fijn-knobbelige 
schil, zonder zijdelingsche stekels aan den voet 
en eindigend in een ruwe naald, die veel korter 
dan de vrucht is. 

De geheele plant is veel teerder, zachter en 
ook lichter groen dan C. demersum. 2. 3-6 dM. 


CGeratophyllum submersum 
Fig. 61. 


Juni, Juli. 
/ A9 Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
riten AR plant komt in geheel Europa in slooten, vaarten 
Fig. 62. en grachten voor, ook bij ons, doch schijnt 


minder algemeen dan C. demersum bij ons te zijn. 


C. demérsum®) L. Gedoornd hoornblad. (Fig. 62). 
Deze ook ondergedoken waterplant heeft vele stengels, die stijve, donker- 


1) submersum—= ondergedoken. %) demersum — ondergedoken. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 63 


groene bladen dragen met lijn-draadvormige, ruwe, brosse slippen, welke 
's winters nog donkerder en stijver zijn dan des zomers. 

De vrucht is langwerpig-eirond, circa 5 mM lang, glad, iets boven den 
voet van 2 zijdelingsche, naar onderen gerichte of kromme stekels voor- 
zien, welke echter soms tot knobbels gereduceerd zijn. Zij draagt aan 
den top een ruwen stekel, die even lang als of langer is dan de vrucht. 
2. 6-9 dM. Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 
en Noord-Europa algemeen in slooten, vaarten en grachten voor en is ook 
bij ons vrij algemeen. 


Familie 29. Polygonaceae Juss. Veelknoopigen. 


Kruidachtige planten. Stengel geleed, met zeer ontwikkelde knoopen. 
Bladen verspreid, in den knoptoestand met omgerolden rand, aan den voet 
scheedeachtig (de scheede, het tuitje, zet zich boven de plaats waar de 
bladsteel er uitgaat naar boven voort en omgeeft als een kokertje den stengel). 

Bloemen meestal tweeslachtig. Bloemdek blijvend, onderstandig, kelk- 
of bloemkroonachtig, 3-6-deelig, vaak de 2 of 3 binnenste slippen grooter. 
De slippen liggen in den knoptoestand dakpansgewijze. Meeldraden 5-8, 
aan den voet van het bloemdek ingeplant, een buitenste, vaak alleen aan- 
wezige krans met het bloemdek afwisselend, een binnenste, waarvan er 
meestal slechts 2 of 3 aanwezig zijn, voor de zijvlakken van het vrucht- 
beginsel staand. Helmknopjes 2-hokkig, overlangs openspringend. Vrucht- 
beginsel met 2 à 3 gescheiden stijlen. Vrucht een 2- of 3-, zelden vierkante, 
eenzadige noot, ingesloten door de slippen van het vaak opzwellende 
bloemdek. Zaad recht, met melig kiemwit. 


Voorkomen der Polygonaceae. Tot deze familie behooren als echte 
hygrophyten Polygonum amphibium (van deze is zelfs een bepaalde water- 
vorm) en P. Hydropiper, terwijl P. Bistorta als weideplant hiertoe ook mag 
worden gerekend, verder Rumex Hydrolapathum en R. aquaticus, terwijl 
R. Acetosa weder weideplant is. 

De naam van Rumex maritimus zou aan een halophyt doen denken, wat 
deze echter ín ’t geheel niet is. 

Als ruderalplanten en akkeronkruiden moeten genoemd worden Polygonum 
aviculare, P. Convolvulus, P. dumetorum en Fagopyrum tataricum. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Polygonaceae. 


A. Bloemdek 4-to:6-deelig, meest 6-deelig, meest groen. De buitenste slippen er van om de 
vrucht niet vergroot, afstaand of teruggeslagen, de 3 (of 2) binnenste na den bloeitijd 
vergroot, rechtopstaand, de meest driekante vrucht omsluitend …. . . Rumex blz. 64. 

B. Bloemdek 3- tot 6-deelig, meest 5-deelig, meest gekleurd, met meest tamelijk gelijke, alle 
om de vrucht rechtopstaande slippen. Vrucht lensvormig of driekant. 

a. Bloemdek 5-(zeldzamer 4- of 6-)deelig, meest bloemkroonachtig, aan de vrucht 
meest weinig vergroot. Meeldraden 4-8, de buitenste met de bloemdekslippen af- 
wisselend, de binnenste 2 of 3, zoo zij aanwezig zijn, voor de zijvlakten van het 
vruchtbeginsel staand, alle aan den voet van het bloemdek ingeplant. Vruchtbe- 
ginsel door een (vaak ontbrekenden) klierachtigen ring omgeven, welks deelen met 
de meeldraden afwisselen. Stijlen 2 of 3, vaak aan den voet vergroeid. Vrucht in 
het bloemdek ingesloten, lensvormig of driekant. Kiem zijdelings, gekromd, met 
vlakke, langwerpige zaadlobben . . . . . . … . . . . … Polygonum blz. 73. 


64 me ROEKGONACHANE Nn FAMILIE 29. 


b. Bloemdek 5-deelig, bloemkroonachtig, met gelijke, aan de vrucht niet vergroote 
slippen. Meeldraden 8. Vruchtbeginsel door een klierachtigen ring omgeven. 
Stijlen 3. Vrucht driekant, uit het bloemdek stekend. Kiem binnen het melige 
kiemwit liggend, met zeer breede, veelvuldig samengevouwen zaadlobben. 

Fagopyrum blz. 86. 


1. Rúmex') L. Zuring. 


Bloemdek meest kruidachtig, 4- tot 6-deelig, meest 6-deelig, de buitenste 
slippen om de vrucht niet vergroot, afstaand of teruggeslagen, de 2-3 
binnenste na den bloeitijd vergroot, samenneigend, vaak van buiten met 
een ten slotte geelachtigen, bruinen of roodachtigen knobbel, de meest drie- 
kante vrucht omsluitend. Kiem meest zijdelings. Meeldraden 6, aan den 
voet van het bloemdek ingeplant, met zijne slippen afwisselend. Stijlen 3, 
kort en dun met penseelvormige stempels. 

Bloemen in tot halve of geheele kransen vereenigde bloeiwijzen (iedere 
krans is een kluwen van bijschermen), die in de oksels van tuitjes, zeld- 
zamer van gewone bladen staan en eindelingsche, meest zeer lange schijn- 
trossen vormen. Bloemstelen geleed. Planten kaal, doch meestal door 
kleine knobbeltjes iets ruw. Stengel gegroefd of gegroefd-gestreept. Bladen 
verspreid, de onderste gesteeld, de bovenste vaak zittend. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn windbloemen, al komt ook 
van tijd tot tijd insectenbezoek voor. Zij zijn dan ook voor windbestuiving 
goed ingericht, daar de meeldraden en bloemstelen licht bewegelijk zijn en 
de stempels zijn penseelvormig. Zij zijn proterogynisch. In de onderste 
bloemen zijn de stempels al verdroogd, als de bovenste bestoven kunnen 
worden. 

De bladen zijn door hun gehalte aan kaliumbioxalaat (zuringzout) beschut 
tegen diervraat. 

De vruchten zijn gewoonlijk door de bloemdekslippen gevleugeld, dus 
voor verspreiding door den wind ingericht. 

Bij vele Rumex-soorten (R. obtusifolius enz.) komen ook bloemen met 
stampers voor, die nooit vruchten leveren, dus slechts schijnbaar twee- 
slachtig zijn, evenzeer komen ook in schijn tweeslachtige bloemen voor, 
die werkelijk vrouwelijke zijn. 


Tabel tot het determimeeren der soorten van het geslacht Rumex: 


A. Lapathum Trn. Bloemen tweeslachtig, zelden met eenige vrouwelijke er tusschen. 
Stijlen vrij. Bladen aan den voet versmald, afgerond of hartvormig. Binnenste bloem- 
dekslippen aan de vrucht kruidachtig, netaderig (de soorten van Afd. A zijn zonder 
rijpe vruchten bijna niet te bepalen, daar de hoofdkenmerken ontleend zijn aan de 
binnenste bloemdekslippen in den vruchttoestand). 

a. Plant na vruchtrijpheid geel, daarna afstervend. Binnenste vruchtbloemdekslippen 
met een knobbel, aan weerszijden met 2 (zelden 3 of 4) borstelvormige tanden 
(kleiner dan bij R. obtusifolius). Bladen lancet- tot lijn-lancetvormig, in een korten 
steel versmald. Schijntrossen dicht, niet afgebroken, tot den top bebladerd. Bin- 
nenste bloemdekslippen bijna dubbel zoo lang als breed, even lang als of korter 
danrde2itander. tv vonde een vam a vats bareel en vn eee AR marit m SIG 

b. Plant overblijvend. Stengel rechtopstaand. Onderste bladen zeer groot, lang ge- 
steeld, de bovenste klein, vaak zittend. Binnenste vruchtbloemdekslippen met 
tanden, die steeds korter zijn dan de hen dragende slip of gaafrandig. 
aa. Binnenste vruchtbloemdekslippen aanzienlijk meer lang dan breed. 

1) Van ’tLatijnsche woord rumex: werpspies, hetgeen slaat op den vorm der bladen bij 
sommige soorten. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 65 


aaa. Binnenste vruchtbloemdekslippen langwerpig-driehoekig. Onderste bladen 
hartvormig-eirond , stomp. Schijntrossen naar boven onbebladerd. Bin- 
nenste vruchtbloemdekslippen stomp, meest aan den voet aan weerszijden 
met 3—5 priemvormige tanden, alle knobbels dragend. R. obtusifolius blz. 66. 

bbb. Binnenste vruchtbloemdeksltippen smal langwerpig, stomp, bijna of geheel 
gaafrandig (veel kleiner dan bij de vorige en de volgende). 


É a. Onderste bladen langwerpig. Schijntrossen afgebroken, bijna tot aan 
den top bebladerd . . . . . . . . . R. conglomeratus blz. 67. 

Pf. Schijntrossen alleen aan den voet bebladerd. Een of 2 bloemdek- 

slippen zonder knobbels . . . . . . . … R. sanguineus blz. 67. 


bb. Binnenste vruchtbloemdekslippen even lang als of weinig langer dan breed, 
bijna of geheel gaafrandig. 
aaa. Binnenste vruchtbloemdekslippen alle of althans 1 knobbeldragend. Bladen 
meest stijf, bijna lederachtig. Bladstelen van boven vlak. 
a. Bladen lancetvormig, aan den rand gegolfd, de onderste aan den 
voet afgeknot of iets hartvormig. Binnenste bloemdekslippen rond- 


achtig-hartvormig, een met knobbel. . . . . …. R. erispus blz. 68. 
Pp. Bladen breed lancetvormig, teerder. Plant tot 1,5 M hoog. Overigens 
AISSRMCNS DUS ee Re sdomesticus blz. 71: 


y. Bladen spits, aan den oel Tensen de onderste zeer groot, vlak. 
Binnenste bloemdekslippen eirond, niet hartvormig, alle of abs 
2 met knobbels . . … … R. Hydrolapathum blz. 70. 

bbb. Binnenste bloemdekslippen zonder knobbels. Bladen dun, tangwerpig- 
eirond, spits of iets stomp, aan den voet diep-hartvormig, met goot- 
vormigen steel. Binnenste en rondachtig-eirond met iets 
hartvormigen voet. . …. . : . … R. aquaticus blz. 70. 
B. Acetosa Trn. Bloemen meest eénslachtig of veeltelig. Stijlen aan de lanten van het 
_ vruchtbeginsel vastgegroeid. Stengel gegroefd of gestreept. Bladen pijl- of spiesvormig. 
Schijntrossen los, onbebladerd, meest tot pluimen vereenigd. Bloemdek meest rood- 
achtig aangeloopen, de binnenste slippen meest gaafrandig of zwak getand. Planten 
frisch zuur smakend door kaliumbioxalaat. 
a. Binnenste vruchtbloemdekslippen vergroot, doorschijnend, vliezig, langer dan de 
vrucht. 
aa. Bladen blauwgroen. Bloemen eenhuizig veeltelig. Buitenste bloemdekslippen 
tegen de vrucht ARS Bladen met meest horizontaal afstaande spies- 
hoeken EE en „ R. seutatas blz. 71. 
bb. Bladen grasgroen. Bloemen tweehuizig. Buitenste bloemdekslippen aan de 
vrucht teruggeslagen. Stengel rechtopstaand. Tuitjes getand of franjeachtig 
ingesneden. Binnenste bloemdekslippen rondachtig-eirond met een zeer korten 
naar beneden gebogen knobbel. . . .. aj RK Aecetosa bizz: 
b. Binnenste vruchtbloemdekslippen niet vergroot, nauwe- 
lijks zoo lang als de vrucht, kruidachtig. Bloemen 
2-huizig. Bladen spiesvormig met horizontaal af- 
staande of naar boven gerichte spieshoeken. Tuitjes 
in een ten slotte in een franje uitloopende punt ein- 
digend. Buitenste bloemdekslippen aangedrukt, de 
binnenste eirond, zonder knobbel. 
R. Acetesella blz. 72. 
N.B. In deze tabel zijn de bastaardvormen niet alle opge- 
nomen. Vindt men afwijkende vormen, dan ga men 
na van welke 2 soorten de plant de gemengde ken- 
merken vertoont. 


R. maritimus !) L. Zeezuring (fig. 63). 

Deze plantis, als de vruchten rijp zijn, van boven 
goudgeel aangeloopen. De wortel is teer en fraai 
rose van binnen. De stengel is rechtopstaand, 
lichtgroen, onbehaard, niet of tamelijk uitgespreid vertakt. 

De bladen zijn lichtgroen, lancet- tot lijn-lancetvormig, spits of spits- 


Ben nim 


Fig. 63. 


1) maritimus == zee. 
HeukeLs, Flora. 5 


66 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


achtig, gaafrandig, met gegolfden rand, de onderste zijn in een tamelijk 
langen, de overige in een korten steel versmald, de bovenste worden slechts 
zeer geleidelijk kleiner. 

De schijntrossen zijn dicht, meest niet afgebroken, tot aan den top be- 
bladerd. De schijnkransen zijn veelbloemig en dicht. De binnenste vrucht- 
bloemdekslippen zijn bijna ruitvormig-langwerpig, bijna dubbel zoo lang als 
breed, even lang als of korter dan hare 2 tanden, ieder voorzien van een 
langwerpigen knobbel, O misschien ook OO. 7-60 cM. Juli—September. 

De var. £. limósus') Thuill. (R. palúster?) Sm.) is meest grooter. De 
schijntrossen zijn afgebroken. De binnenste vruchtbloemdekslippen zijn 
langwerpig-eirond, langer dan hare tanden, meest van grootere knobbels 
voorzien. De plant blijft ook, als de vruchten rijp zijn, groenachtig geel. 
Deze var. wordt door sommigen voor een bastaard van R. maritimus en 
R. conglomeratus gehouden. 

Biologische bijzonderheden. Aangezien bij deze soort de helmknopjes niet 
uit de bloemen steken en de stelen weinig bewegelijk zijn, zal door den 
wind kruisbestuiving slechts zelden plaats hebben. Daar echter de bloe- 
men homogaam zijn en de stempels tijdens den bloeitijd direct onder de 
helmknopjes liggen, zal spontane zelfbestuiving zeker plaats hebben. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Noord-Europa voor en is bij ons aan oevers van wateren, in moerassen en 
in uitgedroogde slooten vrij algemeen, echter bijna niet op het diluvium. 
De var. 2. limosus komt op dezelfde plaatsen als de soort voor, doch vrij 
zeldzaam. 

R. obtusifólius®) L. (R. silvester *) Wallr.). Ridderzuring (fig. 64). 

Deze plant gelijkt in hoogte en uiterlijk veel op R. crispus. De wortel 
is dik en van binnen safraangeel. De stengel is krachtig behaard of niet 
behaard, rechtopstaand, al of niet vertakt met 
opstijgende takken. De onderste bladen zijn 
groot, gesteeld, hartvormig-eirond, stomp of 
spitsachtig, de overige zijn spits, de middelste 
met hartvormigen voet, de bovenste langwerpig- 
lancetvormig, aan den voet versmald, alle gaaf- 
randig of wijd gegolfd. 

De schijntrossen zijn beneden bebladerd, afge- 
broken, de schijnkransen zijn veelbloemig. De 
buitenste vruchtbloemdekslippen zijn stomp, 
dragen meest aan den voet aan weerszijden 3-5 
ee priemvormige tanden, doch zijn naar boven gaat- 

IN randig. Zij dragen alle een knobbel of 1 of 2 zijn 
En, zonder knobbel. 2. 6-12 dM. Juni—Augustus. 

De var. #. discólor°) Wallr. (R. purpúreus ®) Poir.) heeft den stengel, de 

bladstelen en bladnerven en de schijntrossen bloedrood. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem is als bij R. crispus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor en is op grazige en op beschaduwde plaatsen, zoowel onder kreupel- 


1) limosus — slijk. 2) paluster —= moeras. 3) obtusifolius — stompb ladig 
1) silvester — bosch. 5) discolor — tweekleurig. 6) purpureus — purper. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 67 


hout als ook in bosschen algemeen bij ons. De var. discolor is van Dordrecht 
bekend. 


Volksnamen. In Friesland heet de plant bitterzuring, in Zuid-Holland 
hardijzer, in de Graafschap Zutphen izerhard, in Utrecht knoers, in Groningen 
ridder of ridderblad, in Salland riddertronk en in Zeeland paardezuring of 
=zurkel. 


R. conglomerátus !) Murr. Kluwenzuring (fig. 65). 

De plant is rechtopstaand, kaal, de stengel meest afstaand vertakt. 

De onderste bladen zijn langwerpig, stomp of spits, met afgeronden of 
hartvormigen voet, zelden zwak geoord, de overige zijn langwerpig-lancet- 
vormig tot lancetvormig-spits, de middelste met hartvormigen voet. 

De schijntrossen zijn afgebroken, bijna tot aan den top bebladerd. De 
bloemen zijn kleiner dan bij R. obtusifolius. De 
vruchtbloemdekslippen zijn lancetvormig-lang- 
werpig, gaafrandig, meest alle met roodachtige 
knobbels. 

De plant gelijkt het ‘meest op den groenen 
vorm van R. sanguineus, doch is er tijdens den 
bloeitijd van te onderscheiden, doordat de bloem- 
kransen bijna tot aan den top bebladerd zijn en 
in den vruchttijd, doordat van de vruchtbloem- 
dekslippen bij R. sanguineus slechts één een 
knobbel draagt. 2%. 3—9 dM. Juni—Augustus. 

Men onderscheidt nog als vormen a. pycnocár- 
pus”), waarbij de bloemdekslippen wat rood 
gekleurd zijn met dikke knobbels, die waar- 
schijnlijk bij ons niet is gevonden en #. divaricátus ®) waarbij de bloemdek- 
slippen eirond-langwerpig zijn en gerimpeld, terwijl de takken wijd uitstaan 
(R. divaricátus Thuill.). Deze is bij Zwolle, Utrecht en Zuidzande gevonden. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen zijn meest homogaam en worden 
spontaan zelfbestoven. Of ook wel windbestuiving plaats heeft, is onzeker. 


Rumezr conglomeratus 


Fig. 65. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
aan slootkanten en op andere vochtige plaatsen voor en is ook bij ons 
algemeen op dergelijke plaatsen. 


R. Sfeiniis) Beck. Deze heeft aan den voet afgeronde, soms bijna hartvormige wortel- 
bladen en is steeds onvruchtbaar. Men beschrijft haar als een bastaard van R. paluster en 
R. obtusifolius, dus eigenlijk als een bastaard van R. maritimus en R. conglomeratus, als 
men aanneemt dat R. paluster reeds een bastaard is. Zij is gevonden bij Amsterdam (1850) 
en ’s Gravenhage (1858, 1882). 

R. abortivus*) Ruhmer is een bastaard van R. conglomeratus en R. obtusifolius en is bij 
ons aan den weg van Steenwijk naar Kallenkote en bij 's Gravenhage gevonden. In den 
Zen druk van den Prodomus wordt echter de twijfel geopperd of de gevonden exemplaren 
soms niet bijzondere vormen van R. obtusifolius zijn. 


R. sanguineus ®) L. Bloedzuring (fig. 66). 
De plant is groen of roodachtig, de wortel dik en van binnen witachtig, 
de stengel rechtopstaand, niet vertakt of met rechtopstaande takken. De 


) conglomeratus — kluwenvormend. ° pycnocarpus — dekvruchtig. %) divaricatus — 
wijdgetakt. +) Steinii, naar den plantk. Stein. *) abortivus —= niet goed ontwikkeld. 
e) sanguineus —= bloedrood. 


5 


68 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


onderste bladen zijn langgesteeld, meest stomp, langwerpig-lancetvormig 
met afgeronden of hartvormigen voet, iets geoord, gegolfd-gekarteld, de 
middelste hart-lancetvormig, toegespitst. 
De schijntrossen zijn alleen aan den voet bebladerd. De vruchtbloem- 
dekslippen zijn lancetvormig-langwerpig, gaafrandig, 
IS 5 l of 2 zonder knobbels. Overigens komt de plant 
veel met R. conglomeratus overeen, doch zij is 
hooger en slanker. De bloemtrossen b.v. gelijken door 
het groot aantal bloemen, doordat deze zoo klein 
zijn en doordat de kransen van elkaar verwijderd 
staan, veel op die bij de andere, doch bij R. sanguineus 
Zijn ze bijna onbebladerd en staan de bloemtakken 
meest rechtop en zijn lang, terwijl zij bij R. conglo- 
meratus bijna tot aan den top bebladerd zijn en 
de bloemtakken kort en uitstaand zijn. In den 
vruchttijd heeft bij R. sanguineus slechts 1 bloem- 


Rumex sanguireus dekblad een knobbel, die ook nog klein is, terwijl 
Fig. 66. zij bij R. conglomeratus alle en grootere knobbels 
bezitten. 


Nog een verschil wordt opgegeven, nl. dat bij R. sanguineus het bloem- 
steeltje zijn geleding dicht aan den voet heeft, bij R. conglomeratus even 
onder het midden. Misschien zou het echter toch wenschelijk zijn, om 
zooals sommige floristen doen, R. sanguineus en R. conglomeratus tot een 
soort te brengen. 2. 6—9 dM. Juni—Augustus. 

Als vormen onderscheidt men 

z. viridis ') Sm. waarbij stengel, bladstelen en bladnerven groen zijn, en 

3. genuinus®) Koch. waarbij diezelfde deelen bloedrood zijn. 

Biologische bijzonderheden. Er komen bij deze soort ook mannelijke 
bloemen, zelfs mannelijke planten voor. De plant is op windbestuiving 
aangewezen, daar spontane zelfbestuiving onmo- 
gelijk is door den stand der meeldraden ten 
opzichte der stempels. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt vooral in Midden-Europa voor en is 
bij ons op vochtige plaatsen vrij algemeen. 

Een bastaard van R. sanguineus en R. obtu- 
sifolius, die de kenmerken van beide stamouders 
vertoont, is te Hertme bij Borne en in de Oude 
Plantage te Rotterdam gevonden. 


R. erispus 3) L. Krulzuring. (Fig. 67). 

Deze plant heeft een vleezigen, van binnen 
roodachtigen wortel en een krachtigen, recht- 
opstaanden, kalen, kantigen stengel, die kort vertakt en los met bladen 
bezet is. N 

De bladen zijn lancetvormig, spits, met gegolfden rand, de onderste zijn 
aan den voet afgeknot of iets hartvormig, de bovenste hebben een ver- 
smalden voet, zijn kleiner dan de onderste en korter gesteeld. 


ú 
Rumex crispus 


Fig. 67. 


1) viridis — groen. *) genuinus = echt. 2) crispus = gekroesd. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 69 


De schijntrossen zijn smal, vaak los pluimvormig met veelbloemige dicht- 
opeenstaande kransen, voor het meerendeel zonder schutbladen. 

De bloemsteeltjes zijn omstreeks in het onderste '/, deel geleed. De 
binnenste vruchtbloemdekslippen zijn gaafrandig of aan den voet getand, 
rondachtig-hartvormig, meestal draagt slechts een, zelden dragen alle een 
knobbel. De vruchten zijn glad en glanzend. 2. 6—9 dM. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De hangende bloemen zijn proterandrisch. 
Tijdens het stuiven der helmknopjes zijn de 
stempels nog tusschen de bloemdekslippen ver- 
scholen, en komen eerst later te voorschijn. 
Spontane zelfbestuiving is dus onmogelijk. 
Soms vindt men op dezelfde plant mannelijke 
en vrouwelijke bloemen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in geheel Europa op bebouwde 
en onbebouwde plaatsen, in weilanden, aan 
slootkanten, langs wegen voor en is ook bij 
ons algemeen. 


Volksnamen. In de Betuwe heet de plant 
leek of koeleek en in Zeeuwsch-Vlaanderen 
perdezuring en sul. 

R. acútus U) L. (R. pratensis?) M.etK.) Spitse | a EN 
zuring. (Fig. 68). GR A 


Deze plant wordt meest als een bastaard OK ie 
van R. obtusifolius en R. crispus beschouwd. Rumex acutus. 
De wortelbladen en de onderste stengel- Fig. 68. 


ee ï dl : A. Een wortelblad. B. stuk van den 
bladen zijn hartvormig-langwerpig, spits, iets stengel met bloemtrossen. C. Vrucht- 


gegolfd-gekarteld, de bovenste bladen zijn Want BER vertoonend: 
lancetvormig. 2. hetzelfde, doch een biad zonder 
De schijntrossen zijn niet afgebroken, zon- “"°Ppe! vertoonend. 
der bladen, de kransen staan dicht bijeen. De binnenste vruchtbloemdek- 
slippen zijn eirond, bijna hartvormig, stomp, aan den voet met korte 
driehoekig-priemvormige tanden en 1 of meer er van dragen een knobbel. 
De plant is van R. obtusifolius te onderschei- : 
den door de smallere en spitse wortel- en AN nn 
onderste stengelbladen, door den slankeren en AEN ASL 
meest hoogeren stengel met rechtopstaande IE ) 
takken, door de slanke, rechtopstaande bloem- 
takken, door de veel langere en minder afge- = 
broken bloemtrossen, door de veel rijkere bloem- 
kransen en door de vruchtbloemdekslippen , die 
aan den voet even breed zijn als de lengte er van is. 
Met R. crispus kan de plant moeilijk verwisseld 
worden. Wel is de hoogte en de groeiwijze 
dezelfde, doch de bladen zijn niet gekroesd en _ =S Peake k 
de vruchtbloemdekslippen zijn niet gaafrandig. en 
BE Junt, Juli. den 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vrij algemeen op 
grazige, beschaduwde plaatsen, vooral op zandgrond voor in geheel Europa. 


1) acutus — spits. *°) pratensis — weide. 


70 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


R. Hydrolápathum ') Huds. Waterzuring (fig. 69). 

Deze plant heeft een zeer krachtigen stengel met lange, rechtopstaande 
takken. 

Alle bladen zijn spits met versmalden voet, de onderste zeer groot, lang- 
werpig-lancetvormig, vlak, de overige lancetvormig, zwak gegolfd, de 
bovenste lijnvormig. De bladen zijn wat lederachtig, zeer breed, de onderste 
zijn 4-10 dM lang, en loopen af in den langen, van boven vlakken steel. 

De schijntrossen zijn dik, vaak dicht pluimvormig. De bloemsteeltjes 
zijn in het onderste vierde deel geleed. De binnenste vruchtbloemdekslippen 
zijn eirond-driehoekig, niet hartvormig, gaafrandig of aan den voet getand, 
alle of althans 2 met knobbels. 

Deze plant valt zeer op door de grootte van alle deelen, vooral van de 
onderste bladen. Wel heeft R. maximus dezelfde grootte en gelijke bloem- 
dekslippen, doch R. Hydrolapathum heeft frischgroene bladen, terwijl die 
bij R. maximus donkergroen zijn en ook de bladstelen 2 zijdelings loopende 
ribben hebben. 2. 9-18 dM. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- 
Europa aan en in slooten, vaarten en moerassen en op vochtige weilanden 
voor en is ook bij ons algemeen. 


Volksnamen. In Friesland heet de plant harntjerijs, in Noord-Holland wel 
wilde tabak, in Zuid-Limburg partbladeren, op de Zuid-Hollandsche eilanden 
koes, op Zuid-Beveland en in Zeeuwsch-Vlaanderen paardezuring of paardesul. 


R. aquätieus?) L. (R. Hippolápathum ®) Fr.). Paardezuring (fig. 70). 
Deze plant heeft een krachtigen, kantigen stengel met lange, rechtop- 
staande takken. De onderste bladen zijn zeer groot, 
langwerpig-eirond, spits of stompachtig, met hart- 
vormigen voet, met gootvormigen steel, de overige 
langwerpig tot lancetvormig, stompachtig. Zij zijn 
alle frischgroen en vrij dun. 

De schijntrossen zijn dicht, vaak pluimvormig. 
De bloemsteeltjes zijn bij den voet geleed. De 
binnenste vruchtbloemdekslippen zijn vliezig, rond- 
achtig-eirond, gaafrandig of iets getand, met iets 
hartvormigen voet, zonder knobbels. 

De plant lijkt wel wat op R. Hydrolapathum, 
doch is er door den vorm der onderste bladen en 
door het ontbreken van knobbels gemakkelijk van 
te onderscheiden. 2. 9-15 dM. Juli—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in het 
oostelijk deel van Noord- en Midden-Europa aan oevers en slooten voor, 
doch is bij ons op dergelijke plaatsen zeldzaam gevonden, vooral in de 
omstreken van Dordrecht op verschillende plaatsen, verder bij Wijk bij 
Duurstede, terwijl nog enkele andere plaatsen worden opgegeven, echter 
als twijfelachtig. 


Rumex aquaticus 


Fig. 70. 


R. máximus*) Schreb. Groote zuring. (Fig. 71). 
Deze plant wordt meestal als een bastaard van R. Hydrolapathum en ER aquaticus be- 


1) Hydrolapathum — waterzuring. :) aquaticus = water. *) Hippolapathum = 
paardezuring. *) maximus = grootste. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 71 


schouwd en daarop wijzen ook de vindplaatsen, andere houden haar voor een zelfstandige soort. 
De stengel is rechtopstaand, zeer krachtig, gegroefd met rechtopstaande takken. 
De bladen zijn donkergroen, vrij dun, met zwak gegolfden rand, de onderste zijn zeer 
groot, langwerpig, spits met steeds scheeven, afge- 
ronden of iets hartvormigen voet en van boven pi 


vlakken, doch aan weerszijden door een uitstekende Rie, [> 
rib, geranden bladsteel, de bovenste zijn lancet- CRS | 
vormig. De schijntrossen zijn meest dik en dicht. CTA 


hoekig, met iets hartvormigen voet, gaafrandig of 1 
getand. Alle of althans 2 dragen knobbels. 
In grootte en uiterlijk komt zij met beide stam- 


S 
EIA) 
d 


ST 
SE 
RE: 


De binnenste vruchtbloemdekslippen zijn bijna drie- Gy GO 
OG) 


ouders overeen, doch zij is van R. aquaticus direct \ vas Na 
te onderscheiden door het wel aanwezig zijn van ein 54 CARP 
knobbels op het vruchtbloemdek. Door de kleur en IE se 
de zachtheid der bladen komt zij meer met deze over- A De sE 


een dan met R. Hydrolapathum, want de bladen der 
laatste zijn iets lederachtig en iets blauwachtig be- 
rijpt en de bladstelen zijn van boven vlak, doch van 
onderen diep gegroefd, terwijl de bladstelen van R. 
maximus zijdelings ruggen hebben en boven eer 
gewelfd zijn. Ook hebben de onderste bladen van 
den bastaardvorm steeds een scheeven voet, d. w. z. 
de eene helft der bladvlakte reikt verder langs den 
steel dan de andere. De binnenste vruchtbloem- 
dekslippen zijn als bij R. aquaticus, want ook daar 
komen ze getand voor, daarentegen zijn er op iedere 


ni 


rs) En Pr 


slip knobbels te zien als bij R. Hydrolapathum, doch Rumex maximus. 
deze zijn kleiner en soms is een der knobbels ten Fig. 71. 
koste der 2 andere vergroot. A vruchtdragende tak; B Blad; 1. bloem- 


» ‚ dek om de vrucht. 
Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 


bastaard komt aan waterkanten voor en is gevonden bij Leiden, den Haag (?), Zwijndrecht, 
Dordrecht, Sliedrecht, Overveen en Gorinchem. 


R. domêsticus *) Hartm. Huiszuring. 

Deze wordt door sommigen voor een bastaard van R. aquaticus en R. crispus gehouden. 
Werkelijk gelijkt zij veel op R. crispus, doch de plant is grooter (— 1,5 M) en heeft lan- 
cetvormige, teerdere bladen dan bij deze. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Zij komt voor op bouw- en weiland en wordt 
in Noordelijke streken als nogal voorkomend opgegeven b.v. voor Sleeswijk en Holstein. 
De vindplaatsen in ons land zijn alle twijfelachtig nl. Vlieland , Haarlemmervaart bij Leiden, 
Amsterdam in Linnaeus, Haerst bij Zwolle. 

Als bastaardvorm wordt nog genoemd R. conspérsus*®) Hartm., de bestoven zuring, 
van R. obtusifolius en R. domesticus. Volgens anderen zou- 
„ den de gevonden exemp aren bastaardvormen zijn van R. cris- 
pus en R. domesticus. Amsterdam (?), Den Haag, Walcheren (?). 

Nog zouden gevonden zijn R. laevigatus®) Fr., een bastaard 
van een vorm van R. obtusifolius nl. R. silvestris Wallr. en 
R. crispus, bij Den Haag en ook bij Den Haag R. leptanthes 
de Br., als bastaard waarschijnlijk van R. obtusifolius en 
R. divaricatus. 


R. seutátus*) L. Spaansche zuring. (Fig. 72.) 

Deze plant is blauwgroen, heeft een ver rondkruipenden 
wortelstok en tal van liggende of opstijgende, heen en weer 
gebogen stengels. 

De bladen zijn dik, iets vleezig, in omtrek rondachtig tot 
langwerpig-eirond met meest horizontaal afstaande spieshoe- 5 TD 
ken. Zij zijn handnervig en hebben alle een steel, die langer dan en mn 
de bladschijf is en de tuitjes zijn gaafrandig, kort en afgeknot. Fig. 72. 

De bloemen zijn veeltelig en staan in arm- (3-5-) bloemige, naakte, van elkaar verwij- 


1) domesticus = inheemsch. 2) _conspersus = bestoven. 3) _laevigatus = gepolijst. 
+) scutatus = rondschildvormig. 


72 me COEVGONACHAE Sers FAMILIE 29. 


derde kransen. De binnenste vruchtbloemdekslippen zijn vliezig, gaafrandig, rondachtig- 
hartvormig, zonder knobbels. 4. 3—45 dM. Mei—Augustus. 

De var. £. hastifolius') heeft bladen, aan weerszijden met een smalle bocht en een 
bladschijf, die even breed als of meer breed dan lang is. 


Biologische bijzonderheden. De tweeslachtige bloemen zijn sterk proterandrisch, zoodat 
zelfbestuiving uitgesloten is. Door de groote stempels kan gemakkelijk windbestuiving 
plaats hebben. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in Midden en Zuid-Europa op 
steenachtige plaatsen en oude muren voor. Bij ons is alleen de var. hastifolius gevonden 
bij Zutphen, Rhenen, Roermond en Maastricht. Zij is waarschijnlijk alleen verwilderd, 
doordat zij in tuinen wordt gekweekt. 


Volksnaam. De naam Spaansche zuring voor deze plant wordt opgegeven als in den 
Achterhoek van Gelderland en Zuid-Holland te worden gebruikt. 


R. Acetósa®) L. Veldzuring (fig. 73). 

De plant is groen met een vrij langen, spilvormigen, bruinen wortel, die 
van vele vezels voorzien is en een rechtopgaanden, 
vertakten (naar den top opgerichte takken), glad- 
den, gegroefden, aan den voet vaak rooden stengel. 

De bladen zijn iets vleezig, eirond-langwerpig, 
pijlvormig (met oortjes evenwijdig aan den steel of 
iets naar elkaar neigend), gaafrandig. De onderste 
bladen zijn lang gesteeld, groot, meest stomp, de 
hoogere kleiner, kort gesteeld, spits. De tuitjes 
zijn getand of franjeachtig ingesneden. 

Ten slotte deelt de stengel zich in verscheiden 
bloemtrossen, die samen een soort pluim vormen. 
De onderste bloemtros heeft aan den voet een bijna 
ongesteeld blaadje, de overige ontspringen uit een 
kleine scheede. De bloemen zijn 2-huizig. De 
binnenste vruchtbloemdekbladen zijn vliezig, dubbel zoo lang als de buitenste, 
rondachtig-eirond, met afgeknotten of hartvormigen voet, van een zeer 
korte, rondachtige of bijna vierhoekige schub voorzien. De vruchtstelen zijn 
meest rood. 2. 3-9 dM. Mei, Juni, soms na den maaitijd weer. 


A Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
Hil #0, komt in geheel Europa, in weiden, langs wegen en 
in bosschen voor en is ook bij ons algemeen. 


Volksnamen. Behalve zuring in alle mogelijke 
Ss variaties van dat woord, wordt de plant ook in 
Friesland réaskonk d. í. roodbeen genoemd, ook wel 
sûrbledden, sûrken en sûrstâllen, in Twente hoort 
| men zoerblaar of zoerstellen, in Noord-Limburg 
Ade 4 „— zoormoos en in geheel Limburg en in het oosten 
VEN TND, van Gelderland zurkel, in Drente en Salland zuur- 
AAN 5 If __ ling, in vele streken ook wilde en veldzuring. 
Rumex Acetosella 


Fig. 74. 


R. Acetosélla®) L. Schapezuring (fig. 74). 
Deze plant is vaak roodachtig of iets blauwgroen 
en heeft een kruipenden wortelstok en een rechtopstaanden of opstijgenden , 
dunnen, al of niet vertakten stengel. 


)) hastifolius — spiesbladig. ‘*) Acetosa van acetum: azijn, naar den zuren smaak. 
3) Acetosella, verkleiningsvorm van Acetosa, dus weinig zuurachtig. 


FAMILIE 29. =— POLYGONACEAE. — 73 


De bladen zijn klein, gesteeld, spiesvormig met horizontaal afstaande 
of naar boven gerichte spieshoeken. De tuitjes loopen uit in een lancet- 
vormige, ten slotte Îranjeachtig ingesneden top en zijn vliezig en wit. De 
bloeiwijze is een samengestelde tros, wier trosjes met half kransvormig 
staande, neerhangende bloempjes bezet zijn. De bloemen zijn 2-huizig, 
klein, met korte, onder het bloemdek gelede bloemstelen. De buitenste 
vruchtbloemdekslippen zijn aangedrukt, de binnenste eirond, gaafrandig, 
nauwelijks zoo lang als de vrucht, groen en zonder knobbels. 

De plant is in alle deelen kleiner dan de R. Acetosa. 4. 7 cM—3 dM. 
Mei, Juni, soms tot den Herfst toe. 

Bij de var. 6. multifidus ') Wallr. zijn de oortjes der bladen 2-3-spletig 
of tandachtig gelobd. Deze is bij Wassenaar gevonden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel 
Europa op zandige, bebouwde en onbebouwde plaatsen voor en is bij ons 
algemeen. 


Volksnamen. Bijna dezelfde namen als voor R. Acetosa worden voor 
deze plant gebruikt. 


2. Polygonum?) Trn. Duizendknoop. 


Bloemdek 5- (zeldzamer 4- of 6-)deelig, meest bloemkroonachtig, aan de 
vrucht meest weinig vergroot, doch deze wel omsluitend. Meeldraden 4-8, 
de buitenste met de bloemdekslippen afwisselend, de binnenste 2 of 3, ZOO 
zij er zijn, voor de vlakken van het vruchtbeginsel staand, alle aan den 
voet van het bloemdek ingeplant. Vruchtbeginsel met een (vaak ontbre- 
kenden) ingesneden klierachtigen ring omgeven, waarvan de slippen met 
de meeldraden afwisselen. Stijlen 2 of 3, vaak aan den voet vergroeid. 
Vrucht in het bloemdek ingesloten, lensvormig of driekantig. Kiem zij- 
standig, gekromd, met vlakke, langwerpige zaadlobben. Bloemen meest 
2-slachtig, zelden veeltelig, in vaak armbloemige bijschermen, die tot schijn- 
trossen vereenigd zijn. Bladen meest door kleine knobbeltjes iets ruw. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn insectenbloemen met sterk 
kleverige stempels. Zij bevatten meestal honig en zijn vaak tot in het oog- 
vallende bloeiwijzen vereenigd. 

Tal van soorten, b.v. P. Persicaria, P. aviculare en P. Hydropiper, hebben 
kleistogame bloemen. Bij andere, b.v. P. minus en P. mite, blijven de dicht- 
opeenstaande bloemen aan de onderste takken dicht, zoodat bevruchting 
door zelfbestuiving daar alleen mogelijk is (overgang tot kleistogamie). 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Polygonum. 


L Stempels niet schildvormig of gewimperd. 
A. Stengel niet windend. Bloemdek geleed met de bloemstelen. 

a. Bijschermen in de oksels van (vaak alleen door tuitjes vertegenwoordigde) schut- 
bladen tot eindelingsche, aarvormige schijntrossen vereenigd. Bloemdekslippen 
alle even groot, vlak. Klierring aanwezig. 
aa. Bistorta Trn. Stengel rechtopstaand, onvertakt, slechts een dichten schijntros 

dragend. Bladstelen uit het midden van de ongewimperde tuitjes uitgaand. 
Bladen in den knoptoestand overlangs gevouwen, waardoor er later duidelijke 


1) multifidus = veelspletig. *) van ‘tgrieksche polys: veel en gonu: knie, knoop, omdat 
de stengels zeer knoopig zijn. 


— POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


overlangsche strepen te zien zijn (valsche nerven). Bloemdek bloemkroon- 
achtig. Meeldraden 8. Stijlen 3, gescheiden, met kleine stempels. Vrucht 
driekant. Kiemwit melig. Worteltje tegen de spleet der zaadlobben liggend. 
oo. Wortelbladen met afgeknotten of hartvormigen voet, in een langen, 
gevleugelden bladsteel overgaand . . . . … … … … … P. Bistorta blz. 75. 
bb. Stengel vertakt, meest met schijntrossen aan den top van den hoofdstengel 
en van de takken. Stijlen tot het midden vergroeid, 2, zeldzamer 3. Stempels 
knop- of paddestoelvormig. 
aaa. Persicaria Trn. Vrucht lensvormig, zelden 3-kantig. Kiemwit hoorn- 
achtig. Worteltje tegen de spleet der zaadlobben liggend. O ©. 
a. Plant overblijvend. Wortelstok kruipend. Bladstelen boven het 
midden uit de tuitjes gaand. Schijntrossen dicht. Meeldraden 5. 
Vrucht aan weerszijden gewelfd. . . . . P. amphibium blz. 76. 
p. Plant eenjarig. Stengel meest rechtopstaand. Bladen kort gesteeld. 
Bladstelen onder het midden of bijna uit den voet van de tuitjes 
komend. Stengel meest zeer vertakt met pluimvormig opeenge- 
hoopte schijntrossen. 
aa. Schijntrossen dicht, vrij dik. Meeldraden meest 6. 
aaa. Bloemstelen en bloemdek klierachtig ruw. Bloemdek aan 
de vrucht met uitstekende nerven. Tuitjes los, kort en 
fijn gewimperd. Schijntrossen kort. Vrucht aan weers- 
zijden verdiept . . . . . … … P. tomentosum blz. 78. 
PPP. Bloemdek en meest ook de bloemstelen zonder klieren. 
Bloemdek ook aan de vrucht met weinig uitstekende nerven. 
|. Tuitjes kort en fijn gewimperd. Schijntrossen verlengd, 
naar boven smaller. Vrucht aan weerszijden verdiept. 
P. nodosum biz. 78. 
AA. Tuitjes nauwaanliggend, tamelijk lang gewimperd. 
Schijntrossen vrij lang. Vrucht aan weerszijden vlak 
of op eene zijde gewelfd. 
P. Persicaria blz. 79. 
Pp. Schijntrossen los, slank. 
aac. Bloemdek met klierpuntjes, 4- (zelden 3- of 5)-deelig. 
Bladen langwerpig-lancetvormig, aan weerszijden ver- 
smald. Tuitjes kort gewimperd. Vrucht aan de eene 
zijde zwak, aan de andere sterk gewelfd, knobbelig ruw. 
P. Hydropiper blz. 8t. 
Ppp. Bloemdek niet of zwak met klierpuntjes voorzien, 5-deelig. 
A. Tuitjes lang gewimperd. Vrucht onduidelijk van 
puntjes voorzien. — >  Brmitenblzs 2 
AA, Bladen lijn-lancetvormig, uit afgeronden of nauwe- 
lijks versmalden voet tot het midden even breed. 
Tuitjes lang gewimperd. Vrucht glanzend, aan weers- 
zijden gewelfd. 
P. minus blz. 82. 
bbb. Bloemdek bloemkroonachtig. Meeldraden meest 7. Stijlen 2. Vrucht 
stompkantig-lensvormig. Kiemwit melig. Worteltje tegen een zaad- 
lob liggend. O0. Plant ruw behaard. Bladen eirond tot langwerpig- 
eirond, toegespitst. Bladstelen uit den voet der gewimperde tuitjes 
komend. Schijntrossen dik, dicht . . . . . . P. orientale blz. 853. 
b. Avicularia Meissner. Bijschermen in de oksels van gewone bladen, zoodat er 
eindelingsche, afgebroken schijntrossen ontstaan. Buitenste (vaak gekielde) bloem- 
dekslippen, of alle in het midden kruidachtig. Meeldraden 8. Klierring ontbrekend. 
Stijlen 3, zeer kort, met zeer kleine stempels. Vrucht driekantig. Kiemwit hoorn- 
achtig. Worteltje tegen een zaadlob liggend. O0. Tuitjes naar boven droog- 
vliezig, zilverwit, glanzend, ten slotte in fijne slipjes gedeeld. Bladstelen boven 
den voet er uitgaand. Bladen met duidelijke zijnerven. Bloemdek rimpelig 
gestreeptabijnasdof on Det dea iten ee et Pe, avleularenbinss 
Zie ook P. Bellardii blz. 84. 
B. Tiniaria Meissner. Stengel (rechts) windend. Bladstelen van den voet der onge- 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 15 


wimperde tuitjes uitgaand. Bijschermen armbloemig, in de oksels van schutbladen 
of de onderste in die van gewone bladen, tot afgebroken, losse schijntrossen ver- 
eenigd. Vruchtbloemdek vergroot, de 3 buitenste bloemdekslippen verdiept. Klier- 
ring ontbrekend. Meeldraden8. Stempels 3, bijna zittend. Vrucht 3-kantig. Kiemwit 
hoornachtig. Worteltje tegen de spleet der zaadlobben liggend. Oc. 

a. Bloemsteel korter dan het vruchtbloemdek, kort hieronder geleed. Buitenste 


bloemdekslippen stomp gekield. Vrucht dof . „ . . . P. Convolvulus blz. 85. 
b. Bloemsteel even lang als het vruchtbloemdek, onder het midden geleed. Buitenste 
bloemdekslippen gevleugeld. Vrucht glanzend …. . . . P. dumetorum blz. 85. 


U. Stempels schildvormig of gewimperd. Hooge, vaak meer dan 1,5 M lange, sierplanten. 

Bloemen in trossen of pluimen. 

A. Bloemen in okselstandige, losbloemige, aarvormige bloeiwijzen, die tot bundels of 
pluimen vereenigd zijn, zelden alleen staan. Stengels krachtig, aan den top over- 
hangend, evenals de bladstelen roodachtig aangeloopen. Bladen gesteeld, breed 
eirond of eirond-langwerpig met afgeknotten of kort pijlvormigen voet. Schutbladen 
stomp ABe ater Oe P. cuspidatum blz. 86. 

B. Bloemen in samengestelde, eind- of okselstandige trossen, veel korter dan het blad. 
Stengels zeer dik. Bladen breeder en langer dan bij de vorige (tot 2 dM lang), kort 
gesteeld, eirond of eirond-langwerpig, met bijna hartvormigen voet. Schutbladen 
(AN SPMLOEGESPIES Tr BN eee Be Sucltalinense biz, 85: 

N.B. In deze tabel zijn alleen de soorten opgenomen, niet de bastaardvormen. Bij het 

vinden van afwijkende vormen trachte men te weten te komen, van welke 2 soorten de 
plant gemengde kenmerken vertoont. 


P. Bistórta!) L. Adderwortel (fig. 75). 

Deze plant heeft een horizontalen of een in een vertikaal vlak slangachtig 
gekronkelden, dikken, harden wortelstok (vandaar de naam adderwortel), 
waaruit een aantal bladen en een stengel komen. 
Deze stengel is verwijderd bebladerd en draagt 
aan den top een langgesteelden, cylindrischen tot 
vingerdikken schijntros van bloemen. Hij is niet 
vertakt, rechtopstaand, glad en kaal. 

De bladen zijn van onderen grijsgroen, vaak IN 
iets kort behaard, overigens evenals de geheele 
plant kaal. De wortelbladen zijn groot, evenals 
de onderste stengelbladen langwerpig-eirond tot 
langwerpig-lancetvormig, stomp, met een spitsje 
of spits, aan den voet afgeknot of hartvormig, 
in een langen, gevleugelden bladsteel overgaand. 
De bovenste bladen zijn lancet- tot lijnvormig, 
zittend, stengelomvattend. De schijntros is lang- 
werpig, stomp, dichtbloemig en bestaat uit hoopjes (bijschermpjes) van 
2 (of 3) bijeenstaande bloemen, die in den oksel van een lang en toege- 
spitst, dunvliezig, bruinachtig schutblaadje, met lichteren rand, zitten. 
Het bloemdek is roodachtig wit met rechtopstaande, elliptische, stompe 
slippen. Meeldraden zijn er 8, zij steken uit de bloem naar buiten, de 
binnenste hebben donkerroode klieren aan den voet. Er zijn 3 stijlen. De 
vrucht is scherpkantig driezijdig, eirond-toegespitst, 4-5 mM groot, glanzend 
bruin en bevat een zaad met melig kiemwit. 2. 3-9 dM. Juni, Juli, vaak 
na den maaitijd weer in Augustus, September. 


Biologische bijzonderheden. Het insectenbezoek is vrij groot. De honig 
wordt door den klierring om het vruchtbeginsel afgescheiden en in de buis 
van het bloemdek bewaard. 


eN 


Ge WIA 


Fig. 75. 


1) van bis: dubbel en tortus: gedraaid, naar den vorm van den wortelstok. 


76 — POLYGONACEAE. — “FAMILIE 29. 


Van de 2 bloemen van een bijschermpje is de eene langstijlig en twee- 
slachtig, terwijl de andere naast goed ontwikkelde meeldraden korte stijlen 
op een weinig ontwikkeld vruchtbeginsel bevat. De tweeslachtige bloemen 
bloeien het eerst en wel gaan die onder aan den schijntros vooraan. Eerst 
als de bovenste dier bloemen zich heeft geopend, komt de beurt aan de 
stuifmeelbloemen en wel ook weer eerst aan de onderste. De langstijlige 
bloemen zijn sterk proterandrisch. In het begin van den bloei steken _de 
open helmknopjes 1 mM uit het bloemdek, doch de stijlen zijn nu nog 
kort. Nu kan alleen stuifmeel van deze bloemen door insecten weggehaald 
worden. Spoedig vallen echter de helmknopjes af en nu verlengen zich de 
stijlen en steken wel 3 mM uit de bloemen;-zij staan omstreeks op de 
plaats, waar eerst de helmknopjes stonden. Al spoedig is nu de geheele 
schijntros met rijpe stempels bezet, die nu stuifmeel van andere planten 
kunnen ontvangen. Nu openen zich al spoedig de meeldraadbloemen en 
de knopjes steken 3 mM uit het bloemdek en komen met de nog steeds 
rijpe stempels van naburige bloemen in aanraking. Daarna vallen deze 
bloemen al spoedig af, zij hebben dus gediend als reserve-bloemen, om 

nog bestuiving te bewerken, zoo insecten- 

KLE (7 ä bezoek mocht zijn uitgebleven. 

{UV K Y Voorkomen in Europa en in Nederland. De 

plant komt in geheel Europa op beschaduwde, 
Á vochtige plaatsen in weiden en bosschen voor 


CSE I/ eni k bij ons vrij algemeen. 
SNN WZ n ís ook bij o j algeme 

ZN AS P. amphibium') L_ Veenwortel. (Fig. 76). 
en NN e6 Deze plant heeft een langgeleden, vertakten, 
NID /f ver vóortkruipenden wortelstok, waaruit in het 
Ss water zwevende, lange of op het droge, opstij- 
Ee \j__gende of soms rechtopstaande, kortere stengels 
Ees amphibiez: komen. Deze dragen in het water langwerpige, 
Fig 16. vaak bijna eironde, op drogen bodem lancet- 


vormige, spitse bladen. 

De schijntrossen zijn eindstandig, meest alleenstaand, doch soms staat er 
een meest kortgesteelde zijdelingsche naast. 

De bloemen zijn vaak 2-huizig veeltelig. Meeldraden zijn er 5 (4), aan 
sommige exemplaren half zoo lang als het rose of roodachtig witte bloem- 
dek, soms onvruchtbaar, aan andere langer dan het bloemdek, vruchtbaar. 
Stijlen zijn er2, deze zijn aan den voet vergroeid. De vrucht is aan weers- 
zijden gewelfd, scherpkantig, 3 mM groot, samengedrukt eirond, schitterend 
bruin. 2. 3-15 dM. Juni—Augustus, soms nog later. 

De 2 vormen zijn: 

z. nátans®) Mnch. De stengel zweeft in het water, is cylindrisch en 
wortelt aan den voet Naar boven is hij roodachtig en onbehaard en draagt 
daar vooral vele drijvende bladen. Deze bladen zijn langgesteeld, meest 
langwerpig, iets spits, lederachtig, evenals de vliezige tuitjes kaal. De 
lagere bladen zijn lang gesteeld, lancetvormig, aan den voet scheef afge- 
rond of hartvormig, ook lederachtig. De bladen zijn boven glanzend. De 
bloemen steken boven water uit. 


1) amphibium == tweeslachtig. %) natans == zwemmend. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 11 


5. terréstre 5 Leers. Hier is de stengel rechtopstaand, klierachtig be- 
haard en gelijkmatig bebladerd. De bladen zijn meest lancetvormig , kort- 
gesteeld, evenals de kortgewimperde tuitjes aangedrukt kort en stijfbehaard, 
waardoor zij iets ruw aanvoelen. Op plaatsen, waar het onderste deel van 
den stengel nog in het water ligt, is de stengel opstijgend, doch zijn ook 
de onderste bladen al korter gesteeld dan bij den watervorm. De bladen 
van den landvorm zijn doffer groen (de geheele plant is dit trouwens) en 
zijn niet lederachtig. 

Als zij niet bloeit, kan deze plant gemakkelijk met P. tomentosum ver- 
wisseld worden. 

Merkwaardig is het, dat men den water- en den landvorm soms op den- 
zelfden wortelstok vindt, zoodat men dan ook deze vormen niet met varië- 
teiten gelijk mag stellen. 

Biologische bijzonderheden. Deze plant doet de water- en landvormen 
even gemakkelijk ontstaan. Beide vormen gaan zeer gemakkelijk in elkaar 
over, want wordt een plas, waar watervormen staan, drooggelegd, dan 
ziet men het volgend jaar dadelijk den zuiveren landvorm. 

Uit de beschrijving van den watervorm is gebleken, dat werkelijk alle 
eigenaardigheden van waterplanten met drijvende bladen hier aanwezig zijn 
(zie bij Nymphaea en in de inleiding). Voegen wij hieraan nog toe, dat 
ook hier de bovenvlakte der bladen het water niet laat uitvloeien, dat in 
zulke bladen sterk ontwikkelde luchtkanalen voorkomen, dat de huidcellen 
om de huidmondjes als papillen uitsteken, waardoor de laatste niet gemak- 
kelijk door water verstopt kunnen raken, dat de bloemen boven water 
uitsteken, dat de vruchten op het water drijven , dus door waterstroomingen 
of door waterdieren verspreid kunnen worden, dan is het duidelijk, dat de 
watervorm goed voor zijn leven is ingericht. Bij den landvorm zijn al de 
bijzonderheden van den bouw van stengel en bladen dienstig om de plant 
voor het landleven geschikt te maken en de klierachtige beharing der sten- 
gels is een uitstekend middel om de plant te beschutten tegen opkruipende 
dieren, welke beschutting bij den watervorm overbodig is. 

Bouw der bloem. Vaak komen bij deze plant eenslachtige bloemen 
voor, doch meestal gemengd met tweeslachtige. Deze laatste zijn dimorph 
(tweevormig). In den kortstijligen vorm is het bloemdek tijdens den bloeitijd 
wijd trechtervormig geopend met een 4 mM wijden ingang, waarin de 
2 stempels staan, terwijl de 5 meeldraden er 1!/2 à 2 mM boven uitsteken. 
In den langstijligen vorm is de ingang veel nauwer. Daaruit steken de 
stijlen 112 mM, terwijl de helmknopjes circa 1 mM onder de opening staan. 
Kan in den kortstijligen vorm gemakkelijk zelfbestuiving plaats grijpen, 
kruisbestuiving door insecten is echter het meest aangewezen en deze worden 
naar de bloemen gelokt door den honiggeur en de opvallende kleur der 
bloeiwijzen en zij vinden in de bloemdekbuis honig, die afgescheiden wordt 
door den klierring aan den voet van het vruchtbeginsel. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt algemeen voor 
in geheel Europa aan en in slooten, grachten en vijvers en op bouw- en 
weiland. Zij is ook bij ons algemeen. 

Volksnamen. In Groningen, Twente en West-Friesland heet de plant 


} terrestre=—=op de aarde groeiend. 


78 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


veenwortel of roode veenwortel, in Friesland parbeamswortel, in verschil 
lende streken waterwilg, roowilg, wilde wilg, op Overflakkee heet zij 
roodbeen, op Schouwen roode jan. 


P. tomentósum !) Schrk. (P. Lapathifolium ?) L., P. pallidum ®) With.) Vil- 
tige duizendknoop (Fig. 77). / 

De plant is bleekgroen met een vrij krachtigen, rechtopstaanden of op- 
stijgenden stengel met zeer lange leden en is al of niet behaard. De knoopen 
zijn weinig aangezwollen. 

De bladen zijn elliptisch-langwerpig tot lancetvormig, vaak stompachtig, 
van onderen van klierpuntjes voorzien, vaak met 
een halvemaanvormige, donkere vlek. De onderste 
zijn kort gesteeld. De tuitjes zijn los, kaal of 
iets kort behaard, kort en fijn gewimperd. 

De schijntrossen zijn kort, dik, stomp en ovaal. 
Het bloemdek is 5-deelig, meest groen, soms 
vuilwit of vuilrood met stompe slippen , terwijl 
bloemstelen en bloemdek klierachtig zijn door 
gele klieren. Meeldraden zijn er meest 6. De 
vrucht is aan weerskanten verdiept. De zaden 
zijn cirkelrond, aan weerszijden ingedrukt, 
donker roodbruin. 2. 3-6 dM. Juli—Herfst. 

Polygonum tomentosum Men onderscheidt de volgende vormen: 
Bie u LL vulgatum®) de Br. met glanzige zaden. 
a. gldbrum °) met onbehaarde bladen. 
8. incânum®) Koch., met meest rechtopgaanden, onvertakten stengel en 
smalle bladen, die van onderen grijs- of witachtig viitig zijn. 
IL. somphoricárpum®) de Br. met doffe zaden. 


Bioligische bijzonderheden. De bloemen zijn veel grooter dan die van 
P. nodosum en P. Persicaria. Zij zijn homogaam. De inrichting der bloemen 
met het oog op de bestuiving is als bij P. Persicaria, alleen komen in het 
laatst van den bloeitijd 1 of meer meeldraden door naar binnen buigen mef 
de stempels in aanraking. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op vochtige akkers, aan slootkanten en moerassen voor en ook langs wegen. 
Bij ons zijn «. glabrum en 2. incanum beide vrij algemeen, doch de vorm 
somphoricarpum is zeldzaam gevonden. 


Volksnamen. Gemeenschappelijke volksnamen voor P. tomentosum, P. 
nodosum en P. Persicagja, die door het volk niet onderscheiden worden, 
zijn jezusgras (Salland), krodde (Friesland), platsied (Friesland), reaskonk 
(Friesland), roodbeen (vele plaatsen), reek (Oostelijk Overijsel en Gelderland), 
wilde wilg (vele plaatsen). Hierbij zijn namen, die ook voor andere soorten 
gebruikt worden, b.v. voor P. amphibium (zie aldaar). 


P. nodósum®) Pers. Knoopige duizendknoop (Fig. 78). 
Deze plant heeft een in de knoopen sterk verdikten SEnee en is vaak 
rood of rood gevlekt. 


5) tomentosum — viltig. ?) Lapathifolium — zuringbladig. 3) pallidum — bleek. 
4) vulgatum — gewoon. %) glabrum —=glad. ®) incanum — grijsgrauw. °) somphoricarpum —= 
dofvruchtig. *) nodosum — knoopig. 


„FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 79 


De bladen zijn langwerpig tot lancetvormig, meest toegespitst, van 
onderen van klierpuntjes voorzien, de onderste zijn kort gesteeld. De 
tuitjes zijn los, meest kaal, kort en fijn gewimperd. 

De schijntrossen zijn verlengd, vaak naar boven verdund, knikkend. De 
bloemstelen zijn zwak klierachtig of zonder 
klieren. Het bloemdek ís rose of wit, 5-dee- 
lig, met stompe slippen. De vrucht is aan 
weerszijden verdiept, de zaden zijn als bij 
P. tomentosum. ©. 3—12 dM. Juli—Herfst. 

De var. 2. incânum *) heeft een lagen, recht- 
opstaanden stengel en van onderen witachtig 
viltige bladen, de var. 7. bractedtum,”) de 
Br. heeft de eigenaardigheid, dat de onderste 
schutbladen van den schijntros in een lijn- 
vormig blad uitloopen, terwijl de andere min 
of meer lange bladvormige aanhangsels dra- 
gen, bij de var. d. cucullâtum®) de Br. zijn 
2 bloemdekslippen langer dan de 3 andere en 
kapvormig omgebogen. 

P. nodosum, P. tomentosum en P. Persicaria 
schijnen niet streng van elkaar te zijn ge- Ere. 
scheiden. Vaak treft men tusschenvormen Fig. 78. ì 
aan, die door anderen voor bastaardvormen A- Onderste deel van den stengel. 

B. Hooger stengeldeel. 
gehouden worden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt overal in Europa 
op dezelfde plaatsen als P. tomentosum voor en is vrij algemeen bij ons. 

De var. incanum is vrij zeldzaam, terwijl de var. bracteatum en cuculla- 
tum beide bij ’s Gravenhage zijn gevonden. 

Als bastaard van P. tomentosum en P. nodosum wordt genoemd P. speci 
osíssimum*) Fr. met meer gevulde schijntrossen , 
grootere vruchtjes en grootere bloemen dan bij 
P. nodosum. Hij is gevonden bij Leiden, den 
Haag en tusschen Lunteren en Ede. 

P. Persicária®) L. Perzikkruid. (Fig. 79). 

Deze plant gelijkt veel op de 2 vorige en heeft 
een opstijgenden, bij kleinere exemplaren recht- 
opstaanden stengel, die rond, glad en vaak 
rood is. Op droge plaatsen is de plant behaard, 
op vochtige kaal. 

De bladen zijn meest lancetvormig, stomp- 
achtig of spits, meest zwartgevlekt. Zij zijn 
korter dan de stengelleden, in een korten steel Fig. 79. 
versmald, groen of witachtig viltig van onderen. 

De tuitjes zijn nauw aanliggend, kort behaard, tamelijk lang gewimperd. 

De schijntrossen zijn vrij lang, stomp en gedrongen, de bloemstelen zijn 
zonder klieren. Het bloemdek is meest rose, zeldzamer wit en is ook niet 
klierachtig. De vrucht is aan weerszijden vlak of op de eene zijde gewelfd, 


1) _incanum =grijsgrauw. 2) bracteatum — met schutbladen bezet. %) cucullatum — 
kapvormig. *) speciosissimum — zeer schoon. *) Persicaria — perzikkruid. 


80 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


2—3 mM lang. Sommige zaden zijn driehoekig, andere lensvormig afge- 
plat, alle glad en glimmend. ©. 3-9 dM. Juli— Herfst. 

Vormen van deze zijn: 

2. agréste*) Fr. (genuinum®) Gr. et Godr. B. ruderale®) Aschers.) Hier- 
bij zijn de bladen breeder en stomper. De zijaren zijn ongesteeld of zeer 
kort gesteeld. De takken staan wijd uit. 

3. bifórme*) Wahlb. (elátum®) Gr. et Godr.) Deze heeft smallere, lang- 
puntige bladen, lang gesteelde zijaren en rechtopstaande takken. Als var. 
van deze noemt men a. glandulósum®) de Br. met klierachtig behaarde 
bloemstelen, bij Den Haag en Rithem gevonden, b. hirsútum*) de Br. 
(setosum®) de Br.) met aangedrukt behaarde bloemstelen, bij Den Haag 
gevonden en c. microspérmum®) de Br. (P. rivulare *°) Roth. sec. de Br.) met 
zeer kleine zaden, bij Den Haag gevonden. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn reukeloos en bevatten dan 
ook weinig honig. Zij vallen echter nog al op door het vereenigd zijn tot 
dichte bloeiwijzen. Insectenbezoek is dan ook nog al waargenomen. De 


zh stempels zijn gelijk- 

am Î ER, tijdig met de meel- 
8 st 8 é (FRS A draden ontwikkeld en 

S 3 str \ Pl Det staan op dezelfde 

Ke iOS hoogte (fig. 80). Eerst 

2 hef zijn de bloemdekslip- 

Ak S h pen en de meeldraden 

zoo naar buiten ge- 

Polygonum Persicaria. bogen, dat de stempels 

Ee niet aangeraakt wor- 


1. bloem met 5 meeldraden; 2. stamper; 3. bloem met 7 meel- z 55 
draden. Ak de 5 buitenste, hk’ de binnenste meeldraden; vb vrucht- den , later buigen Zij 


beginsel; st stempel; 2 nectarium. zich naar binnen en 
kan spontane zelfbestuiving plaats hebben, doch eerst is er kans op kruis- 
bestuiving door insecten, daar deze in de kleine bloemen met hunnen kop 
stempels en helmknopjes aanraken. Zoo er meer dan 5 meeldraden zijn, 
buigen zich de overige dadelijk naar binnen en veroorzaken spontane zelf- 
bestuiving. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op bouwland, aan ruigten en slootkanten voor. Bij ons zijn de vormen 
agreste en biforme beide vrij algemeen. 

Volksnamen. Terwijl de naam perzikkruid opgegeven wordt als in Utrecht 
en West-Friesland voor deze plant te worden gebruikt en verder voor haar 
de voor P. tomentosum opgegeven volksnamen in gebruik zijn, wordt zij 
in het bijzonder in Twente nog bitterelk (bittere herik), in Zuid-Limburg 
reuts, in Noord-Brabant en Zeeuwsch-Vlaanderen ritse, op Schouwen en 
Tholen rutte genoemd. 

De naam christuskruid in Zeeuwsch-Vlaanderen en jezusgras op Texel, 
Goeree, Overflakkee en in Salland staan in verband met de legende, dat 


l) agreste — wildgroeiend. 2) genuinum — echt. 3) ruderale — op puin levend. 
*) biforme — tweevormig. >) elatum — hoog. 6) glandulosum — klierachtig. 
1) hirsutum — ruwharig. °) setosum — borstelig. 9) microspermum — kleinzadig. 


U) rivulare —= beek. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 81 


deze plant de donkere vlek op de bladen heeft overgehouden van de bloed- 
droppels, die op haar zijn gevallen, toen zij op Golgotha onder Jezus’ 
kruis stond. 


P. Hydropiper ') L. Waterpeper. (Fig. 81). 

Deze plant heeft een rechtopstaanden of opstijgenden, ronden of iets 
hoekigen, fijn gestreepten, bleekgroenen of vaak rood gekleurden stengel 
met rechtopstaande takken. 

De bladen zijn langwerpig-lancetvormig, aan weerszijden versmald, stomp- 
achtig of spits, vaak met klierpuntjes, groen, 
glimmend, dikwijls zwart gevlekt. Zij ontspringen 
bijna uit het midden der tuitjes. Deze laatste 
zijn tamelijk kaal, kortgewimperd, geelrood, aan 
den voet donkerrood. Die, in wier oksels de 5 $ 
bloemtrossen staan, dragen bijna geen wimpers. EN 

‚ Deschijntrossen zijn afgebroken en staan aan den 4 S 
top van den stengel en der takken. De bloemen / 
komen paarsgewijze uit de oksels van fijn ge- 
wimperde, roodachtige, zeer korte tuitjes. Het { 


A 
bloemdek is groen of roodachtig, met klierpuntjes. (EA WE ( 
Meeldraden zijn er 6, zelden 8. De vrucht is hu Nh 
2-3 mM lang, aan de eene zijde zwak, aan de hs dige 


andere sterk gewelfd, knobbelig ruw, glanzend Biesen 
kastanjebruin. Sommige zaden zijn driehoekig, andere lensvormig afgeplat. 

De plant heeft een peperachtigen smaak, daarop slaat ook de naam. ©. 
3-6 dM. Juli—Herfst. 

De var. #. densiflórum®) Braun heeft een hoogeren stengel met afstaande 
takken, de bladen zijn breeder, donkergroen, de vruchten groener. Deze 
komt voor met groenwitte bloemen (a. viride album ®)) en met roodgroene 
bloemen, (b. viride rubellum *)). Beide zijn bij Rotterdam, Erm, Emmen, 
Leiden en ’s-Gravenhage gevonden. De var. 7. obtusifólium®) Braun heeft 
ovale of zelfs omgekeerd eironde, afgerond stompe bladen, bijna alle in 
hunne oksels bijschermpjes dragend, alleen de bovenste bijschermpjes in 
de oksels van schutbladen staand. Joure, Leiden. De var. ò. angustifólium ®) 
Braun heeft een lagen, uitgespreid vertakten stengel. De bladen zijn lijn- 
lancetvormig. Bijschermpjes zitten in de oksels van bijna alle bladen. Ge- 
vonden is deze bij Kallenkote, Delft en Deurne, de vorm a. viride rubellum 
van deze bij Rotterdam. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen niet sterk op en bevatten 
misschien niet eens honig. Regelmatig heeft er echter spontane zelfbestuiving 
plaats, doordat de helmknopjes met de stempels op gelijke hoogte staan. 
Soms blijven de bloemen zelfs gesloten en heeft er pseudo-kleistogame 
bestuiving plaats. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op vochtige plaatsen aan en in slooten en grachten voor en is bij ons algemeen. 

Volksnamen. Als volksnamen wordt in Drente bitterplant, in Groningen 
bittertong, in Limburg waterreuts gebruikt. 


1) Hydropiper —= waterpeper. 2) densiflorum — dichtbloemig. 3) viride-album — 
groenwit. 1) viride-rubellum — groenrood. 5) obtusifolium — stompbladig. 
Ee) angustifolium — smalbladig. 


HeukKeLs, Flora. 6 


82 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


P. laxum *) Rchb. 

Deze plant is een bastaard van P. Hydropiper en P. nodosum en komt het meest met 
P. nodosum overeen, doch de aren zijn slanker, minder gevuld, soms zelfs beneden hier 
en daar zonder bloemen. Zij is bij Den Haag, Oudenbosch en misschien ook bij Rotter- 


dam gevonden. 

P. mite?) Schrk. (P. laxiflórum®) Weihe, P. dúbium *) Stein, P. hybridum °) 
Chaubard). Zachte duizendknoop. (Fig. 82). 

De plant is bijna onbehaard en heeft rechtopstaande of opstijgende stengels. 

De bladen zijn 1-2 cM breed, langwerpig-lancet— 
vormig of lancetvormig, in een korten steel ver 
smald. De tuitjes zijn kort behaard en lang 
gewimperd. 

De schijntrossen zijn ijl, afgebroken, de bloemen 
meest roodachtig, zelden witachtig. Het bloemdek 
is soms van enkele klierpuntjes voorzien. De vrucht 
is omstreeks 3 mM lang, met onduidelijke puntjes, 
vrij dof. Sommige zaden zijn driehoekig, andere 
\ lensvormig afgeplat. 


4 Zij komt voor in 2 vormen: 
ER NA LL longifólium®) Fr. Deze gelijkt op P. Hydro 
El nd piper, doch is wel zoo groot als P. Persicaria. De 
AE bloemtrossen zijn als bij P. Persicaria, doch langer 


en de jonge knikkend. De bladen zijn verlengd lancetvormig. 

IL. Laxiflórum®) Whe. Deze lijkt een breedbladige P. Hydropiper met 
hangende bloemtrossen. De bladen zijn langwerpig-lancetvormig tot lijn 
lancetvormig. 

De soort verschilt van P. Persicaria vooral door de draadvormige, losse 
overhangende kortgesteelde schijntrossen, van P. Hydropiper door de be- 
haarde, sterk gewimperde tuitjes en door de roode (niet rood gezoomde), 
soms klierachtige bloemen, van P. minus door den meest rechtopstaanden, 
hoogen stengel met lancetvormige bladen, die een dikke gele middennerf 
en vele zijnerven hebben, door de meest klierachtige bloemen met 6 (niet 5) 
meeldraden, van P. minori-Persicaria eindelijk, doordat zij geen onvrucht— 
bare bloemen heeft en een veel slankeren bouw, ook door de veel langere 
bloemtrossen. ©. 1,5-4,5 dM. Juli—Herfst. 

Deze soort smaakt, evenals P. minus, iets bitter, doch niet scherp. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen openen zich maar weinig en daar 
de helmknopjes iets hooger staan dan de stempels, is spontane zelfbestuiving 
onvermijdelijk. Soms openen zij zich niet en zijn pseudo-kleistogaam. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in Midden- 
Europa aan slootkanten, in weilanden, in ’t algemeen op vochtige plaatsen, 
voor en is bij ons vrij algemeen. 


Een bastaard van P. mite en P. Persicaria is P. bitense Schultz (P. dubio-Persicaria 
Braun). Deze is bij Kampen, bij Ittersum nabij Zwolle en bij Den Haag gevonden. 


P. minus”) Huds. (P. pusíllum®) Lmk., P. angustifólium®) Rth., P. strictum !°) 
Fr). Kleine duizendknoop. (Fig. 83). 


1) laxum — slap. ?) mite — zacht, smakeloos. %) laxiflorum — slapbloemig. :) dubium = 
twijfelachtig. *) hybridum — bastaard. #) longifolium — langbladig. *) minus — klein. 
“) pusillum = dwergachtig. *) angustifolium — smalbladig. e) strictum — stijf. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — 83 


Deze bijna onbehaarde plant heeft meest een slappen, vaak roodachtig 
aangeloopen stengel met rechtopstaande of opstijgende takken. De bladen 
zijn 3—6 mM breed, lijn-lancetvormig, met afgeronden of nauwelijks ver- 
smalden voet, tot het midden even breed en dan geleidelijk versmald, spits. 
Zij smaken niet scherp. De tuitjes zijn kort behaard, lang gewimperd. 

De schijntrossen zijn vaak niet afgebroken, en 
staan rechtop aan den top des stengels en der 
takken. De bloemen zijn kleiner dan bij P. Persi- 
caria en P. mite. Het bloemdek is meest lichtpurper, 
zonder klieren. Meeldraden zijn er 5. De vrucht 
is nauwelijks 2 mM lang, glanzend, aan weers- 
zijden gewelfd. Van de zaden zijn sommige drie- 
hoekig, andere lensvormig, zij zijn alle zwart en 
glad. ©. 1,5-3 dM. Juli—Herfst. 

De var. £. albidum *) de Br. heeft witte bloemen 
en is bij Den Haag gevonden, de var. 7. latifólium *) 
Braun heeft breedere, zeer dunne, bleekgroene 
bladen en bieekroode bloemen. Bron ee 

P. Hydropiper, P. mite en P. minus zijn niet Fig. 83. 
steeds streng te scheiden, ook komen er tal van 
tusschenvormen (bastaarden?) voor. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving, is als bij P. mite. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 
Europa op vochtige en moerassige plaatsen voor en is bij ons vrij algemeen. 


P. minóri-Persicária Braun (P. Persicaria-minus Döll). Deze bastaard 
van P. minor en P. Persicaria gelijkt, wat de bladen betreft, op P. Persi- 
caria. De schijntrossen zijn dichter, als zij in den regel bij P. minus voor- 
komen, maar zij zijn veel losser dan bij P. Persicaria. De plant gelijkt ook 
veel op P. mite (zie aldaar). Zij is gevonden bij 
Den Haag en te Ittersum bij Zwolle. 

P. orien âle ®) L. Oostersche duizendknoop. 

De plant is ruw behaard en heeft een rechtopstaanden stengel. 

De bladen zijn eirond tot langwerpig-eirond, toegespitst, 
in den bladsteel afloopend. De bladstelen gaan uit den voet 
van de gewimperde tuitjes. De schijntrossen zijn dicht, dik, 
knikkend en los pluimvormig. De b.oemen zijn vrij groot met 
purperkleurig bloemdek. De vrucht is glanzend. ©. 924 
dM. Juli—Herfst. 

Voorkomen. Deze plant is afkomstig uit Indië en China 
en wordt als sierplant gekweekt, doch is verwilderd gevonden 
op bouwland tusschen Vaassen en Epe, bij Deventer en bij 
Delft. 

P. aviculáre®) L. Varkensgras. (Fig. 84). 

Deze plant heeft een meest sterk vertakten, lig- 
genden, opstijgenden of rechtopstaanden stengel en is kaal, meest donker- 
groen. 

De bladen zijn elliptisch tot lijnvormig, bijna zittend, spits of stomp , 
meest klein, aan den rand iets ruw, vlak, met duidelijke zijnerven. De 


Polygonum aviculare 
__Fig. 84. 


1) albidum — witachtig. 2) _latifolium — breedbladig. 3) orientale — Oostersch 
*) aviculare = vogelminnend. 


6% 


34 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


tuitjes zijn 2-spletig met lancetvormige, toegespitste slippen en ten slotte 
veelspletig. 

De bloemen zitten in bijschermen van 1—5 bloemen in de bladoksels. 
Het bloemdek is 3-kantig, groen of purper, diep 5-spletig, de slippen zijn 
langwerpig-elliptisch, stomp. De vrucht is 2—2!/2 mM lang, driehoekig 
met eironde zijvlakken, rimpelig gestreept, bijna dof, even lang als of weinig 
langer dan de bloemdekslippen. ©. 1,5—4,5 dM. Juni—Herfst. 

De var. £. eréctum*) Ríh. heeft een rechtopstaanden, minder vertakten 
stengel, lancetvormige bladen en bijschermen, die tot bebladerde schijn- 
trossen zijn vereenigd. Deze is zeldzaam, doch op sommige plaatsen, b.v. 
bij Nijmegen, algemeen. De var. 7. negléctum *) Bess. heeft een liggenden, 
dunnen, slappen stengel en lijnvormige, zeer spitse bladen en is zeldzaam 
gevonden, de var. d. littordle®) Met. K. is krachtiger, zeer lang kruipend. 
Daarvan is de vorm 2. polycnémum Rchb. met een weinig bebladerden 
stengel en de bloemen in kluwens zeldzaam gevonden, terwijl de var. 
se. Monspeliénse*) Thiebaud, die een rechtopstaanden stengel, groote, ellip- 
tische, dicht opeenstaande, duidelijk gesteelde bladen en weinig talrijke 
bloemen heeft, zeldzaam gevonden is. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen, die klein en groenachtig zijn 
en geen honig bevatten, bovendien meest alleen staan, lokken weinig 
insecten tot bezoek uit en zijn dan ook op spontane zelfbestuiving aange- 
wezen. Van de 8 meeldraden buigen zich de 5, die met de bloemdekslippen 
afwisselen, met deze naar buiten, de 3 andere buigen zich naar binnen over 
de 2 stempels, die tegelijk met deze zijn ontwikkeld en de spontane zelf- 

bestuiving bewerken. Bij insectenbezoek (enkele 
4 vliegen) kan zelf- en kruisbestuiving plaats hebben. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt door geheel Europa voor en is ook 
N Ld \ bij ons algemeen, vooral langs wegen en paden. 
lv \ LV, Ni Volksnamen. De naam varkensgras is zeer 
h algemeen; in Groningen noemt men de plant 
mottegras, wat hetzelfde beteekent, in den Achter- 
hoek wêgenbree, in de graafschap Zutphen weg- 
gras, op de Veluwe trekgras, in West-Friesland 
ijzerhard, in Noord-Limburg ijzerkruid, in Noord- 

EN Re 4 Brabant vogelvoet. Over den ouden naam 
Fis. 85. duijsentknoopmanneken, door Dodoens gebruikt, 
zie Cannabis. 

Bij Rotterdam is ook P. Bellárdi All. aangevoerd gevonden (fig. 85). Deze onderscheidt 
zich van P. aviculare, doordat de zaden iets glanzend en fijn gerimpeld zijn en doordat de 
bloemen in lange, schijnbaar onbebladerde aren staan, wier kransen ver uiteenstaan. 

P. Convólvulus®) L. Zwaluwtong (Fig. 86). Deze plant heeft een draad- 
vormigen, windenden, kantigen, vertakten, zwak ruw behaarden stengel 
met lange leden. 

De bladen zijn in omtrek rondachtig- tot langwerpig-eirond, toegespitst, 
met hart- of pijlvormigen voet (hierop slaat de naam zwaluwtong). Zij zijn 


1) erectum — overeindstaand. 2) _neglectum = voorbijgezien. 3) littorale = strand. 
*) Monspelieuse = Montpellier's. %) Convolvulus — winde. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE: — 85 


lang gesteeld met behaarde bladstelen, zijn gaafrandig en hebben korte, 
gaafrandige scheeden. 

De bloemen zitten in kleine hoopjes van 2-6 in de bladoksels. De bloem- 
stelen zijn kaal, korter dan het vruchtbloemdek en dicht onder dit geleed. 
Het bloemdek is groen, aan den rand en van 


binnen wit of lichtrose, de buitenste bloemdek- ers 
slippen zijn stomp gekield. Meeldraden zijn er rs 

8 met violette helmknopjes en verder 3 knop- ; zi 
vormige stempels. De vrucht is 3!/2 mM lang, ( 4 
rimpelig gestreept, zwart, driekantig en zeer 8 (€ 
nauw omsloten door het eerst dofgroene, ten slotte A 
gele bloemdek. ©. 7 cM-—9dM. Juli—Herfst. \ 

De var. £. subalátum') Lej. etl Court. met \ | gl 
smalgevleugelde buitenste bloemdekslippen is AB Va 
zeldzaam gevonden, de var. 7. frianguláris *) w dn 
de Br. met driehoekige, buitenste bloemdek- WW En: 
slippen is bij Weerdinge en Hilversum gevonden. einen 


Biologische bijzonderheden. De plant is rechts hate 


windend (zie de hop). De stengelkanten, die bij het draaien van den stengel 
zelf schuin loopen en de stijve rugwaarts gekeerde borstels, dienen om den 
stengel steviger om het voorwerp, waarom hij zich windt, te bevestigen. 

De bloemen vallen weinig op. Er is dan ook weinig insectenbezoek. 
De bloemen zijn op spontane zelfbestuiving aangewezen, daar de helm- 
knopjes en stempels te gelijk rijp zijn en elkaar wel eerst niet aanraken, 
doch later door het ombuigen der helmdraden naar binnen wel. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel Europa 
op bouwland, tusschen kreupelhout en in heggen voor en is bij ons algemeen. 


Volksnamen. De plant is in het Oosten van Gelderland bekend als beer- 
bende of beerbinde en in vele streken als wilde boekweit, in Groningen 
heet zij windom. 


P. dumetórum?) L. Heggeduizendknoop. (Fig. 87). 

Deze plant komt in uiterlijk veel met de vorige overeen, doch onder- 
scheidt zich, doordat de buitenste bloemdek- 
slippen vliezig gevleugeld zijn en de vruchten 
glanzend zijn. 

De stengel is windend, fijngestreept, kaal, 
vaak aan eene zijde rood. 

De bladen zijn gaafrandig, glad, toegespitst 
en komen uit korte, bruinachtige, gaafrandige 
scheeden. 

De bloemstelen zijn evenlang als het vrucht- 
bloemdek, onder het midden geleed. De buitenste 
bloemdekslippen zijn aan den kiel doorschijnend 
vliezig gevleugeld, met boven afgeronde, be- EN 
neden langs den bloemsteel afloopende vleugels. EE ee 
Meeldraden zijn er 8 met witte helmknopjes, Fig. 37. 
ook zijn er 3 stempels. 


1) subalatum — bijna gevleugeld. °) triangularis — driehoekig. *) dumetorum — wildernis 


86 — POLYGONACEAE. — FAMILIE 29. 


De vrucht is 3 mM lang, glad en glanzend, omgekeerd hartvormig. 
Overigens komt zij met P. Convolvulus overeen. ©. 6-15 dM. Juli—Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 

Europa in heggen en kreupelhout voor en is bij ons algemeen. 
P. cuspidátum *) Sieb. et Zuece. (fig. 88). 

De plant heeft een sterk vertakten wortelstok, waaruit vele tot over 2 M hooge stengels 

komen, die stijf rechtopstaand en rijk vertakt zijn. De leden zijn met kleine roode klieren 

& bezet, doch overigens kaal. De bladen zijn breed 

AAT Vi X pe eirond, hebben korte gekromde stelen, zijn aan den 

je voet breed afgesneden, kort toegespitst, van boven 

u verdiept, van onderen verheven netvormig geaderd 


met krachtige middennerf. De tuitjes zijn gaaf en 
A KE 
Um \ 


loopen in een doornige punt uit. 
A 


Es Res sp Wy 
% RN, Je 
ne 


De bloemen staan in losse, aarvormige bloeiwijzen 
in de oksels der bovenste bladen, zij zijn gesteeld, 
met lang trechtervormig, wit bloemdek met 8 meel- 
draden. 2%. Augustus, September. 


ats 
2 


Il Voorkomen. De plant is afkomstig uit Oost-Azië 
/ en wordt in tuinen gekweekt. Zij is bij Amersfoort, 
Monster en Rotterdam verwilderd gevonden. 


P. sachalinénse °) F. Schmidt. 

De plant heeft zeer dikke stengels. De bladen 
zijn breeder en langer dan bij P. cuspidatum (tot 
2 dM lang), zij zijn kortgesteeld, eirond of eirond- 
langwerpig met bijna hartvormigen voet, van onderen 
meest blauwgroen. 

Polygonum cuspidatum. De bloemen zijn witachtig en staan in eindelingsche 
Fig. 88. en okselstandige samengestelde trossen, die korter 
zijn dan de bladen. De schutbladen zijn lang en toegespitst. 2-45 M. 4. September, October. 


Voorkomen. De plant is afkomstig van het eiland Sachalin, wordt bij ons als sierplant 
gekweekt en is bij 's-Gravenhage verwilderd gevonden. 


9. Fagopy rum ®) Trn. Boekweit. 


Bloemdek 5-deelig, bloemkroonachtig, met gelijke, aan de vrucht niet 
vergroote slippen. Meeldraden 8. Vruchtbeginsel omgeven door een klier- 
ring. Stijlen 3. Vrucht driekantig, uit het bloemdek stekend. Kiem binnen 

het melige kiemwit liggend, met zeer breede, 
vlakke, veelvuldig samengevouwen zaadlobben. 
Plant kaal. Stengel rechtopstaand, meest ver- 

n takt, sappig. Bladsteel aan den voet der korte, 
| scheef afgeknotte, ongewimperde tuitjes uit deze 
| gaand. Bladen glanzend, driehoekig-hartvormig of 
iets spiesvormig, vaak toegespitst, de bovenste 
kortgesteeld. Bijschermen in de oksels van schut- 
\__bladen, schijntrossen vormend. Bloemen vrij groot. 


(a Tabel tot het determineeren der soorten van 
JJ het geslacht Fagopyrum. 


ij / A. Vrucht met scherpe, gaafrandige kanten. 
 Fagopyrum esculoatum F. eseulentum biz. 86. 


Fig. 89. B. Kanten der vrucht stompachtig, iets getand. 


F. tataricum blz. 88. 
F. esculêntum %) Mnch. (Polygonum Fagopyrum L.) Boekweit. (Fig. 89). 


ì) cuspidatum — gespitst. °) van het eiland Sachalin. >) van fagus: beuk en puros: 
tarwe en heeft betrekking op de overeenkomst der vrucht met de beukenootjes, hierop slaat 
ook de Nederlandsche naam. *) esculentum — eetbaar. 


FAMILIE 29. — POLYGONACEAE. — ST 


De plant heeft een rechtopstaanden, naar boven vertakten stengel met 
lange leden , die kaal is, behalve in de knoopen en ten slotte meest rood wordt. 

De bladen zijn even lang als of meer lang dan breed, hart-pijlvormig, 
lang toegespitst, de onderste zijn gesteeld. De tuitjes zijn zeer kort, afge- 
knot, niet gewimperd. 

De schijntrossen, die uit de bladoksels en de toppen der takken komen, 
zijn meest tot schermvormige pluimen vereenigd. Het bloemdek is wit of 
roodachtig. Stijlen zijn er 3. De vrucht is driekantig, heeft scherpe gaaf- 
randige kanten, is toegespitst en zwartbruin. ©. 1,5—6 dM. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen door de kleur en door 
het vereenigd zijn tot groote bloeiwijzen zeer op en hebben bovendien een 
sterken honiggeur, zoodat er dan ook veel insectenbezoek is. De honig 
wordt door 8 groote, gele klieren aan den voet van het vruchtbeginsel 
afgescheiden (Fig. 90). 

Door de heterostylie der bloemen is de kruisbestuiving verzekerd. In den 
langstijligen vorm steken de stempels Ds 

Í 4 RN, 1e { 

De den lore de NDT 

jligen de op de- \ Piel 
zelfde hoogte staande helmknopjes, Ri” NN 
terwijl natuurlijk in den langstijligen & ì 
de helmknopjes, in den kortstijligen Fig. 90. 
de stempels vrij wat lager, doch ook Bloemen van Fagopyrum esculentum. a. lang- 
weer op dezelfde hoogtestaan(fig.90b). _ stiüliee. 5 Kreet Tk meeldraden. 
Zooals bekend is, is de beste wijze 
van bestuiving die van den kort- op den langstijligen vorm en omgekeerd 
en zijn dan ook in verband daarmede de stuifmeelkorrels van den kort- 
stijligen vorm grooter. 

De 3 meeldraden, welke om de stijlen staan, keeren hunne met stuif- 
meel bedekte zijden naar buiten, de 5 andere zijn meer naar buiten gebo- 
gen, hunne met stuifmeel bedekte zijden zijn naar binnen gekeerd. Bezoe- 
kende insecten hebben dus kans aan weerszijden van hun lichaam stuifmeel 
te krijgen en wel krijgen zij dat in de langstijlige vormen aan den kop, in 
de kortstijlige aan de borststukdeelen en nu komen in andere bloemen 
diezelfde plaatsen van hun lichaam tegen de in die bloemen even hoog 
staande stempels en is dus de bestuiving van lang-op kortstijlige vormen 
en omgekeerd verzekerd. Ook gewone kruisbestuiving en spontane zelf- 
bestuiving zijn niet uitgesloten, doch hebben minder gevolg. Dat ook de 
honigbij een gewone bezoeker is, blijkt al daaruit, dat de bijenhouders 
hunne korven veelal tegen den bloeitijd van de boekweit in de nabijheid 
der boekweitvelden plaatsen. 


Voorkomen. De boekweit is een uit Midden-Azië afkomstig gewas. 
Het wordt bij ons algemeen gekweekt en komt ook vrij vaak verwilderd 
voor. 

Gebruik. De boekweit is een gewas voor de zandgronden en voor de 
gebrande veengronden, d.w.z. de bovenste laag van den veengrond wordt 
losgemaakt en na het uitdrogen in brand gestoken, waarna in de asch de 
boekweit gezaaid wordt. Het zaad wordt gebroken (boekweitengort) of 
gemalen (boekweitenmeel, gruttenmeel) en door den mensch voor meel- 
spijzen gebruikt en ook als veevoeder. 


88 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


F. tatáricum !) Gaertn. (Polygonum tataricum L.) Fransche boekweit. (Fig. 91). 

Deze soort gelijkt op de vorige, doch is door de groenachtige bloemen 
minder opvallend. 

De stengel is rechtopstaand, wat heen en weer gebogen, rond, meest 
groen. De bladen zijn meest meer breed dan lang, doch overigens gelijk 
aan die bij de gewone boekweit. De tuitjes zijn 
langer, doch toch nog kort en ongewimperd. 

De bloemen staan in kleine, gesteelde aren in 
de bladoksels, bovendien is er een eindelingsche, 
afgebroken aar zonder bladen en die vaak hangt. 
Samen vormen zij een soort pluim. Het bloemdek 
is meest groen. De kanten der vrucht zijn stomp- 
achtig, iets getand. De vruchten zijn spits, dof- 
bruin, knobbelig. ©. 3—7,5 dM. Juli—September. 

Wegens de groote overeenkomst met de vorige 
JN | eN: plant is deze vaak over het hoofd gezien, toch 
t _&= _ valt zij, vooral kort voor den oogst, van verre al op 
Sn door den groenen stengel. Zij is meest grooter en 
krachtiger dan de gewone boekweit. 

Voorkomen. Deze plant is afkomstig uit Siberië en Midden-Azië en 
met de gewone boekweit ingevoerd. Zij is bij ons op akkers onder de 
gewone vrij algemeen. 

Volksnamen. Behalve de naam Fransche boekweit, die in Salland 
gebruikt wordt, wordt vrij algemeen wilde boekweit gezegd, in Zuid-Limburg 
boekweitwinde, in Zeeuwsch-Vlaanderen franschmannen. 


Fig. 91. 


Familie 30. Chenopodiaceae Vent. Ganzevoetachtigen. 


Bloemen 2- of l-slachtig. Bloemdek 3-5-bladig, -deelig of -spletig, zelden 
1-3 bloemdekbladen (Corispermum). Meeldraden vóór de bloemdekslippen 
staand, soms in kleiner getal dan deze. Helmknopjes zich naar binnen 
openend. Vruchtbeginsel met 1 bodemstandig, zittend of aan een korten 
steel hangend eitje. Stempels 1-4. Vrucht meest vliezig, niet opensprin- 
gend, zeldzaam zich met een dekseltje openend. 

Bladen meest verspreid, alleen de onderste tegenoverstaand, vaak gelobd 
of vinspletig, zonder steunbladen, soms geheel onontwikkeld (Salicornia). 


Biologische bijzonderheden. De familie der Chenopodiaceae vormt een 
ook in biologisch opzicht merkwaardige plantenfamilie, in zooverre de 
groote meerderheid der er toe behoorende soorten tot 2 groepen is te 
brengen, wat de eischen betreft, die zij aan den bodem stellen. Bijna alle 
zijn nl. òf halophyten, die dus een zoutbevattenden bodem kunnen ver- 
dragen en daarop het meest groeien (gesl. Suaeda, Salsola, Salicornia, 
Obione, Echinopsilon, Kochia, Beta maritima, Atriplex littorale, Babingtonia, 
tataricum, laciniata, calotheca) òf zoog. ruderalplanten en akkeronkruiden, 
die dus een humusrijken bodem, liefst met een groot gehalte aan stikstof- 
verbindingen, verkiezen (Chenopodium-, Atriplexsoorten, Corispermum) en 


1) tataricum — Tartaarsch. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 89 


daarom algemeene onkruiden zijn in de nabijheid van menschelijke woningen, 
o.a. op mesthoopen of op plaatsen, waar afval uit de menschelijke huis- 
houding heeft gelegen of ligt. 

De 2-slachtige, soms 1- of 2-huizige bloemen, hebben bijna steeds een 
klein kelkachtig bloemdek. Zij worden zelden door insecten bezocht, zij 
zijn bijna geheel aangewezen op wind- of op spontane zelfbestuiving. Dat 
trouwens alle geslachten windbloemen zouden hebben, wordt tegengesproken, 
doordat het stuifmeel niet licht verstuift, doordat de lange, buigzame helm- 
draden ontbreken, terwijl ook de spillen der bloeiwijzen en de bloemstelen 
niet erg beweeglijk zijn. Ook bloeien niet veel bloemen tegelijk, zooals 
bij de echte windbloemen. Werkelijk komen ook vele wantsen, bladluizen, 
tweevleugelige en andere, meest kruipende insecten naar de bloemen, die 
zij volgens sommigen alleen als schuilhoekjes zouden gebruiken, waarvoor 
zij dan ook erg geschikt zijn door de kluwenvormige bloeiwijzen, volgens 
anderen echter bezoeken, om op de klierachtige schijf (bij Beta, Chenopo- 
dium, Salsola, Suaeda) voedsel te likken. 


Overzicht der onderfamiliën en groepen der Chenopodiaceae. 


A. Kiem spiraalvormig gewonden. Kiemwit ontbrekend of weinig ontwikkeld. 
Onderfam. 1. Spirolobae C. A. Meijer. 
Bloemen 2-slachtig. Stengel ongeleed. 
Gesl. Suaeda, Salsola. 
B. Kiem meest ringvormig, het rijkelijk aanwezige kiemwit omgevend, zeldzamer samenge 
bogen, naast het kiemwit liggend. . . . . . Onderfam. 2. Cyelolobae C. A. Meijer. 
a. Stengel geleed, in de knoopen ingesnoerd, schijnbaar onbebladerd. Bloemen gelijk 
van vorm, 2-slachtig, zelden veeltelig. Zaden rechtopstaand. 
Groep Salicornieae Dum. 
Gesl. Salicornia. 
b. Stenge! niet geleed, duidelijk bebladerd. 
aa. Bladen lijnvormig, ongesteeld. Vrucht bij rijpheid vrij liggend. 
Groep Corispermeae Lk. 
Gesl. Coríspermum. 
bb. Bladen duidelijk met steel en schijf, meest pijlvormig of eirond, zelden lijn- 
vormig (maar ook dan in een steel versmald). Vrucht door bloemdek en schut- 
bladen bedekt. Zaden meest met 2 zaadvliezen. 
a. Bloemen gelijk van vorm, tweeslachtig, zelden veeltelig. 
aa. Bloemdekslippen bijna steeds kruidachtig en minstens tot het midden 
vrij. Meeldraden 1—5, vrij of beneden verbonden. Bladen vaak spies- 
vormig … EEE ee Groep Chenopodieae Moq. Tand. 
Gesl. Chenopodium, Beta. 
BB. Bloemdekslippen vliezig, gewoonlijk hoogstens tot het midden vrij. 
Meeldraden 4—5, vrij of verbonden. Bladen meest smal. 
: Groep Camphorosmeae Mog. Tand. 
Gesl. Kochia, Echinopsilon. 
Ê. Bloemen meest van verschillend geslacht, de mannelijke en vrouwelijke 
verschillend van vorm. Zaden bijna steeds rechtopstaand. 
Groep Spinacieae Dum. 
Gesl. Spinacia, Obione, Atriplex. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Chenopodiaceae. 


A. Bloemdek kruidachtig, groen. 

a. Stengel geleed, zonder bladen, vleezig. Bloemen in verdiepingen van de einden 
der takken, tweeslachtig. Bloemdek vleezig, zich alleen met een spleet openend- 
Meeldraden 12: „enn er „ . . Salicornia blz. 93. 

b. Stengel niet geleed, bebladerd. 
aa. Bloemen 2-slachtig. 


90 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


aaa. Bladen smal, lijn-lancet- tot lijnvormig. 
a. Bloemdekslippen na den bloeitijd zonder aanhangsel. Bladen kaal. 
Kiem in een platte spiraal gewonden. . . . . . . Suaeda blz. 90. 
p. Bloemdekslippen na den bloeitijd op den rug, onder den top meteen 
aanhangsel. Bladen min of meer behaard. 
aa. Aanhangsel op den rug uit een vleugel of knobbel bestaand. 
Kochia blz. 96. 
Pp. Aanhangsel op den rug uit stekels bestaand. Echinopsilon blz. 96. 
bbb. Bladen breed, vlak, meest 3-hoekig of ruitvormig. 
a. Bloemdek 5-deelig, onderstandig. Meeldraden 5, soms minder, aan 
den voet van het bloemdek ingeplant, vrij. Stempels 2—5. 
Chenopodium blz. 97. 
Pf. Bloemdek 5-spletig, aan den voet met het vruchtbeginsel vergroeid. 
Meeldraden 5, op een vleezigen, het vruchtbeginsel omgevenden ring 


ingeplant. Stempels 2 of 3, zelden tot 5 . . . . . Beta blz. 107. 
vo. Bloemen 1-slachtig (planten 1- of 2-huizig). Bladen vlak, breed, niet lijnvormig. 
aaa. Planten 2-huizig. . .… ea ee ee a es ve ISPpinaCcianDIzZANi en 


bbb. Planten (bij ons) 1- Bhnizie 
a. Zaden aan opstijgende zaadstelen neerhangend. Schutbladen der 


vrouwelijke bloemen aan den top 2- of 3-lobbig. Bladen gaafrandig. 
Obione blz. 110. 


f. Zaad zijdelings aan den verlengden zaadsteel bevestigd. Schutbladen 
der vrouwelijke bloemen min of meer toegespitst. Bladen zelden. 
gaafrandig . . . ee ree ee ee Abriplexabizans 

B. Bloemdek droogvliezig of deinen. 
a. Bloemdek ontbrekend of 2-bladig. Meeldraden 1—5, op den bloembodem ingeplant. 
Vruchten gevleugeld. . „ … Corispermum blz. 95. 
b. Bloemdek ongelijk 5- bladie. Meeden 5. Bleendekhiaden na den bloeitijd op 
den rug met een dwars vleugelachtig aanhangsel. Kiem in een staande spiraal 
gewonden REE ee en ent S also A ZR 


l. Suaéda ') Forsk. (Schobéria®) C. A. Meijer). Zoutmelde. 


Plant kaal, sterk vertakt, met niet gelede takken. 

Bladen verspreid, vleezig, lijnvormig, bijna cylindrisch. 

Bloemen groenachtig, zittend, in 2-3-bloemige bijschermpjes , in de oksels 
van gewone bladen, 2-slachtig. Bloemdek 5-deelig, met vleezige, zich na 
den bloeitijd vergrootende en de vrucht insluitende, doch er niet mee ver- 
groeide, ongevleugelde slippen. Meeldraden 5, aan den voet van het 
bloemdek ingeplant, vrij. Stempels 3, zelden 4—5, zittend. Vrucht samen- 
gedrukt, vliezig. Eitje met 2 vliezen. Kiem horlogeveerachtig in een vlak 
gewonden. 


Biologische bijzonderheden. De Suaedasoorten zijn echte halophyten (zie 
inleiding). 

De bloemen zijn homogaam of zwak proterandrisch, doch zoo, dat 
spontane zelfbestuiving gemakkelijk kan plaats hebben. 

Het opgeblazen bloemdek doet dienst om de vruchten door den wind te 
doen verspreiden. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Suaeda. 


A. Heesterachtig, 5—10 dM hoog. Stengels vertakt. Bladen kort (5—6. mM), stomp of 
bijna stomp, groen, bij het drogen zwart wordend. Zaden vertikaal. S. fruticosa blz. 91. 


1) Van suwêd of souad, een Arabische naam voor soda. 
*) Naar G. Schober, arts en natuuronderzoeker. + 1739. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 91 


B. Plant eenjarig, 1—5 dM hoog. Stengels kruidachtig, rechtopstaand of liggend. Bladen 
1-3 cM lang, vaak spits of bijna stomp, blauwgroen of roodachtig, bij het drogen 
niet zwart wordend. Zaden meest horizontaal. …. . … . . …. . S. maritima blz. 91. 


S. fruticósa') Forsk. (Schoberia fruticosa C. A. Meijer, Salsola fruticosa de Gorter). 
Groote zoutmelde. (Fig. 92.) 

De plant is heesterachtig, onbehaard, groen, rechtopstaand, 
met witachtige, sterk bebladerde en sterk vertakte takken. 

De bladen zijn blauwgroen, staan dicht opeen, zijn kort 
(5—6 mM), bijna cylindrisch, stomp of kort toegespitst, naar 
den voet versmald. Zij worden bij het drogen zwart. De 
bladen, in wier oksels de 1—3-bloemige hoopjes staan, zijn 
langer dan die hoopjes. 

Het bloemdek om de vrucht is opgezwollen, bijna bolrond, 
met stomp ovale, samenneigende slippen. Het zaad is meest 
vertikaal, glad, elanzend. b. 5—10 dM. Mei—October. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis aan de kusten der Middellandsche Zee en van den At- 
lantischen Oceaan (Frankrijk, Spanje). Zij is bij ons bij 
Zwijndrecht en op Walcheren en Texel gevonden. 

S. maritima ®) Don. (Chenopodium maritimum L., 
Schoberia maritima C. A. Meijer). Kleine zoutmelde. (Fig. 93). 

De plant is blauwgroen, vaak rood aangeloopen en sappig en heeft 
een dunnen, spilvormigen wortel, waaruit een kruidachtige, aan den voet 
stevige, los bebladerde stengel opschiet, die meest van den voet af ver- 
takt is en opstijgende of liggende, meest dicht met kortere takjes bezette, 
takken heeft. 

De bladen zijn vleezig, zittend, langwerpig tot lijnvormig, met breederen 
voet. Zij zijn van boven vlak, van onderen ge- 
welfd, de onderste zijn vaak stomp, de hoogere 
meer spits met witachtigen rand. Zij zijn 1—3 cM 
lang, de bloemdragende kleiner, doch langer dan 
de 2—3-bloemige kluwens, die door zeer kleine 
witvliezige, breed eironde, spitse schutblaadjes ge- 
steund zijn. 

De slippen van het bloemdek zijn eirond, gekield, 
zeer stomp. De zaden zijn meest horizontaal, 
glanzend, naar den rand zwak gestreept. 

Het vruchtbloemdek is weinig vergroot, plat- 
bolrond, met stomp ovale lobben, die op den rug 
iets gekield zijn. O@. 7-30 cM. Juli—September. 

Met Salicornia herbacea bedekt deze plant vaak 
aanzienlijke oppervlakken met een reeds in de verte zichtbaar rood dek, 
waarin witte vlekken van Obione sterk afsteken. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor op de schorren, kwelders en andere buitendijksche zeekleigronden, dus 
op zoog. nieuwe gronden. Ook bij ons is zij zeer algemeen. 


Suceda fruticosa 


Fig. 92. 


Sugeeda maritima 


Fig. 93. 


2. Sálsola®) L. Loogkruid. 


Bloemen 2-slachtig met 2 zijdelings staande schutbladen. Bloemdek naar 
boven vliezig, ongelijk 5-bladig, de bladen krijgen na den bloeitijd op den 
rug een dwarsstaanden vleugel. Meeldraden 5, zelden 3, aan den voet in 


1) _fruticosa—= heesterachtig. *°) maritima=zee. 2) van saisus — zout, naar de groeiplaats. 


92 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


een korten, bekervormigen ring uitloopend, tijdens den bloeitijd uitstekend. 
Stijl zeer kort, met 2-3 lange, draadvormige stempels. Vrucht omsloten 
door het bloemdek, waarvan de vleugels dan stervormig uitgespreid zijn. 
Zaden horizontaal, met één zaadhuid, bijna bolrond, zonder kiemwit, met 
staande, spiraalvormige kiem. 

Bladen verspreid, priemvormig, stekelpuntig, de onderste vaak tegenover- 
staand, lijnvormig-driehoekig, vleezig. 

Bloemen groenachtig, alleenstaand of 2-3 bijeen en zittend in de blad- 
oksels, de bovenste tot losse aren vereenigd. 

Eenjarige planten met sterk vertakte, niet gelede takken. 


S. Kali!) L. Loogkruid. (Fig. 94). 

De plant is grijsgroen, verspreid kort en stijf behaard of kaal. De stengel 
is meest van den voet af vertakt, uitgespreid of 
opstijgend, witachtig en groen of purper gestreept, 
vleezig. 

De bladen zijn dik, zittend, lijn-priemvormig, 
naar den voet verbreed, vliezig gerand, de 
hoogere zijn breeder en korter. 

De schutbladen zijn ovaal-lancetvormig, stekel 
puntig, langer dan het bloemdek. De bloemdek- 
bladen zijn om de vrucht beneden perkamentachtig, 
boven dunvliezig. De vleugels van de bloem- 
dekbladen zijn lang, aan den rand getand, 
gewoonlijk van de 5 bloemdekbladen niet even 


Salla Kali, sterk ontwikkeld, doch alle stervormig uitstaand. 
Fig. 94. ©. 2,5 cM-4,5 dM. Juli—September. 
Oee Ploem CI De var. @. tenuifólia®) Mog. Tand. heeft de 


onderste bladen dun en draadvormig, terwijl de vleugels der bloemdekbladen 
vrij kort zijn. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn homogaam of proterogynisch,, 
vooral doordat de stempels nog geschikt blijven om stuifmeel op te nemen, 
als de helmknopjes derzelfde bloem het al verloren hebben. Tijdens den 
bloeitijd steken de helmknopjes boven de stempels uit, dus is spontane 
zelfbestuiving door neervallend stuifmeel zeer goed mogelijk. Wel zijn de 
helmdraden stijf, doch daar het stuifmeel zeer fijn is, zal windbestuiving 
ook wel plaats hebben, al is insectenbestuiving niet uitgesloten. 

De vleugelachtige aanhangsels aan het bloemdek om de vrucht stellen de 
vrucht in staat om door den wind verspreid te worden. 

De stekende bladen maken, dat de plant goed beschut is tegen het 
opvreten door dieren. 

De Salsola’s in de Zuid-Russische steppen vormen daar vaak zoog. steppen- 
heksen. Als nl. de stengelvoet afrot, komen de uitgedroogde vruchtdragende 
stengelstukken los en worden door den wind over de groote vlakten voort- 
gejaagd, waar zij zich met andere vereenigen, wier dorre, veeltakkige 
stengels in elkaar haken en soms enorme ballen vormen. 


1) Kaljun of kiljun beteekent in het Arabisch de asch van vele zoutwaterplanten, waaruit 
soda gewonnen werd. Waarschijnlijk is de naam op deze plant door Dodonaeus overge- 
bracht. 2) tenuifolía — dunbladig. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 93 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel Europa 
op zandige plaatsen langs de zeekusten voor en is ook bij ons vrij algemeen. 
De var. tenuifolia verhoudt zich tot den grondvorm, alsof het een tuin- 
vorm van deze is. Zij is bij ons herhaaldelijk aangevoerd op zandvlakten 
in het binnenland. Deze vorm is in het prairiegebied van Noord-Amerika 
een zeer schadelijk onkruid geworden en daar als Russische distel bekend. 


3. Salicórnia ') Trn. Zeekraal. 


Plant vleezig met cylindrische, gelede takken. Bloemen 2-slachtig. Bloem- 
dek ongedeeld, slechts met een kleine spleet geopend, met 3-4 samenneigende 
tandjes, tijdens den vruchttijd sponsachtig, naar boven zwak overdwars 
gevleugeld, de vrucht omhullend. Meeldraden 1-2, tusschen de tanden van 
het bloemdek uitstekend. (Zijn er 2 meeldraden, dan verlengt zich de eene 
na de andere). Stijl kort, 2-spletig. Eitje met één eivlies. Kiem hoefijzer- 
vormig gekromd naast het zeer weinig ontwikkelde kiemwit liggend. Schijn- 
baar ontbreken de bladen. De stengel is sterk geleed, ieder lid naar boven 
verdikt en uitloopend in een kraag, een soort schoteltje, waarop een volgend 
lid smal is ingeplant. Nu hebben nauwkeurige anatomische onderzoekingen 
geleerd, dat dit walletje als het vrije deel van 2 tegenoverstaande bladen 
moet worden opgevat, die met hunne scheedeachtige, onderling vergroeide 
voeten als een mantel het stengellid omgeven en er mee vergroeid zijn. 
Wat dus als een groene schorslaag om het lid is te zien, is werkelijk het 
tweetal bladen. Feitelijk zijn de bladen dus kruiswijs geplaatst. Dat dit 
zoo is, blijkt nog daaruit, dat de stengelleden, als zij heel oud zijn, 
afschilferen en de schilfers komen overeen met de beide bladhelften, die 
de leden omgeven. 

De bloemen zijn moeilijk te vinden, daar ze aan de toppen der takken 
in de spil der leden zijn weggedoken. Zij staan feitelijk 3 aan 3, als bij- 
schermpjes in de bladoksels en dus 6 bijeen (zij zijn tot een aar vereenigd). 
Van ieder 3-tal bloemen staat de middelste steeds iets hooger, de zijdelingsche 
zijn vaak onvruchtbaar. 

De vrucht is een blaasvruchtje, met een vertikaal, plat, ovaal, behaard zaadje. 

De plant heeft door het schijnbaar ontbreken der bladen en de ingezonken 
bloemen een zeer vreemd uiterlijk en herinnert, vooral gedroogd, meer aan 
sommige zeewieren, dan aan hare eigen verwanten. Vaak is zij in plaats 
van groen ook vuilpurper gekleurd (zie ook Suaeda maritima). 


Biologische bijzonderheden. De Salicornia’s zijn echte zoutplanten, die 
den eersten plantengroei op de schorren en slikken vormen en zelfs mee- 
helpen tot het verhoogen van deze, want zoo spoedig de kleiafzetting aan 
de kust zoover is, dat de plant er op kan groeien, gaat, doordat tusschen 
de stengels der plant slib blijft zitten, de verhooging van den bodem nog 
sneller. Ook zetten zich tusschen de stengels wieren vast, vooral Micro- 
coleus chtonoplastes (tot de Cyanophyceae behoorend). 

De bloemen zijn zwak proterogynisch. De stempels leven lang, zoodat de 
in de nabijheid staande helmknopjes gemakkelijk spontane zelfbestuiving 
kunnen bewerken. 


Gebruik. De Salicornia’s worden in Zeeland als sla of groente gegeten. 


1) van het latijnsche sal: zout en cornu: hoorn, een zoutplant, wier takken hoornachtig 
uitsteken. 


94 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Salicornia. 


A. Plant eenjarig met dunnen, bijna houtigen wortel en kruidachtige stengels. Zijn de 
bloemen uitgevallen, dan zijn er 3 hokjes zichtbaar, waarvan de zijdelingsche elkaar 
van onderen aanraken . …. … „ … … « S, herbacea blza04 

B. Plant overblijvend, met houtigen wortelstok en beneden houtige stengels. Zijn de 
bloemen uitgevallen, dan zijn er 3 geheel gescheiden hokjes zichtbaar. S. radicans blz. 94. 


S. herbácea') L. Zeekraal. (Fig. 95). 

De plant heeft een dunnen, bijna houtigen wortel, waaruit een vleezige, 
kruidachtige, groene of roodachtige stengel komt. 
Deze is meest sterk vertakt, zelden onvertakt, 
rechtopstaand , zeldzamer uitgespreid of opstijgend. 
De onderste takken zijn vaak sterk uitgespreid. 

De schijnaren zijn kort, stomp of iets spits. De 
middelste bloem van ieder hoopje van 3 staat iets 
hooger dan de 2 zijdelingsche, zij vormen dus een 
driehoek. Als de bloemen uitgevallen zijn, zijn er 
3 hokjes zichtbaar, waarvan de 2 zijdelingsche 
elkaar van onderen aanraken. ©. 5 cM—4,5 dM. 
Augustus , September. 

Salicornia herbacea Vormen zijn: 
Fig. 95. z. pátula Duval Joure. Hierbij is de stengel 
meest rood en rechtopstaand en zijn de takken 
rechtuitstaand, eerst bij de rijpheid der vrucht neergebogen. De aren zijn 
kort. De driehoeken zijn omstreeks gelijkbeenig rechthoekig. De zaden zijn 
lang behaard, kleiner dan bij de volgende. 

B. procúmbens®) Sm. heeft een groenen, liggenden stengel of een 
rechtopstaanden, doch dan liggen de onderste takken. De aren zijn korter 
en dunner, de zaden grooter en lang behaard. Deze is zeldzaam gevonden. 

z. stricta®) heeft een opstijgenden stengel met rechtopstaande takken. 
De aren zijn korter en dunner, de zaden langer dan bij de vorige, even 
breed, kort behaard en is bij Vlissingen en in Zeeuwsch-Vlaanderen gevonden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De hoofdvorm z. is in geheel 
Europa op slikken, kwelders, schorren aan de zeekust algemeen , ook bij ons. 


Volksnamen. De plant is aan onze zeekusten 
zeer bekend, daar zij als sla en groente gebruikt 
wordt. Zeer algemeen is de naam zeekraal , doch 
in Groningen heet zij hanepoot, krabbekwaad of 
krabbestruik, soms ook wipkul, in Friesland 
krabbekruid , op Schouwen en Tholen krabbekwaak, 
in Zeeuwsch-Vlaanderen zouterik. 


S. rádicans *) Sm. Liggende zeekraal. (Fig. 96). 


Bij deze donkergroene of roodachtige plant is een houtige 
- wortelstok, waaruit aan den voet houtige kruipende stengels 

komen, die uitgespreide, opstijgende takken bezitten. 
De schijnaren zijn 3—5 mM breed, zijn kort en stomp. Als 
de bloemen zijn uitgevallen, blijven 3 hokjes over, waarvan: 
Fig. 96. de zijdelingsche onderling geheel gescheiden blijven, doordat 

het middelste er tusschen ligt. 2%. ' 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en Zuid-Europa voor 
op dezelfde plaatsen als S. herbacea. Bij ons is zij op Zuid-Beveland en op Schiermonnik- 


Salicornia radicaris 


1) herbacea — kruidachtig. 2) _procumbens — neerliggend. 3) _stricta — stijf 
1) radicans = wortelend. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 95 


oog gevonden. Het is echter niet zeker of die gevonden exemplaren wel S. radicans zijn 
dan wel een der varieteiten van S. herbacea. 


4. Corispérmum *) Juss. Vlieszaad. 


Bloemdekbladen ontbrekend of als 1—3 doorschijnende , vliezige schubjes 
„aanwezig. Meeldraden 1—5. Stempels 2, zijdelings geplaatst. Vrucht 
samengedrukt, gevleugeld, aan de buitenzijde gewelfd, aan de binnenzijde 
vlak of uitgehold, als de vrucht rijp is, vrij te voorschijn komend. 

Eenjarige, meest rechtopstaande: planten, die door de meestal smalle, 
naaldachtige bladen en door den eigenaardigen vorm der vruchtjes gemak- 
kelijk te herkennen zijn. 

Biologische bijzonderheid. Door den vleugel aan de vrucht wordt deze 
gemakkelijk door den wind verspreid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Corispermum. 
A. Bloemdek ontbrekend. Vruchtvleugel aan den top ingesneden en daar met 2 stekel- 


puntjes. Bovenste schutbladen eirond-lancetvormig, spits . . . €. Marshallii biz. C5. 

B. Bloemdek 2-slippig, klein. Vruchtvleugel aan den top gaafrandig met 2 stekelpuntjes. 

Bovenste schutbladen ovaal met vliezigen rand . . . . . €. hyssopifolium blz. 95. 

C. Marshállii °) Stev. (C. hyssopifólia L. in Fl. B. S). Vlieszaad. 
(Fig. 97). 


De plant heeft een teeren wortel en een vrij dunnen, sterk vertakten, recht- 
opstaanden, groenen of rood aangeloopen stengel, 
waarvan de onderste takken uitgespreid zijn en 
boogvormig opstaan. 

De bladen staan vrij dicht opeen, zijn bijna 
naaldvormig, l-nervig, met een fijn wit stekel- 
puntje. 

De bloemen staan alleen, zijn ongesteelden zit- 
ten in de oksels van schutbladen. De bovenste 
schutbladen zijn eirond-lancetvormig, versmald 
spits, stekelpuntig. Het bloemdek ontbreekt, er 
zijn 1-3 meeldraden. De vrucht is kaal, bijna 
cirkelrond, gevleugeld. De vleugel der vrucht 
is getand, aan den top ingesneden, op het mid- 
den der insnijding met 2 stekelpuntjes. ©. 1,5-7 
dM. Augustus, September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
plant behoort thuis in de Ukraine in Rusland en 
is in Duitschland het eerst gevonden bij Schwet- f „ 

Ê 5 - 5 Corispermum Marshallii. 
zingen, waar in 1813 een kamp der Russische Fig. 97. 

kozakken was, zoodat men dan ook haar voor- a bloem, b nootje, bij c het- 
komen daar daarmede in verband bracht. Inons Zi, nes voor het schutblad 
land is zij alleen in de duinen tusschen Den Haag 

en IJmuiden, vooral in aardappelvelden waargenomen en verder bij Amster 
dam, Vilsteren en Leiden (bij het station). De laatstgenoemde plaatsen 
wijzen op aanvoer van het zaad van buiten, doch de verspreiding in de 
duinen is minder duidelijk. 
C. hyssopifónum:) L. Breed vlieszaad. (Fig. 98). 


) van ‘tgrieksche coris: weegluis en sperma: zaad, naar de overeenkomst in vorm van 
de vrucht met een weegluis. *) Marshallíi = Marshall's. %) hyssopifolium — hyssopbladig. 


96 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


Deze plant is behaard, van den voet af vertakt, met buigzame groen- of roodachtige 
stengels. 


De bladen staan verspreid, zijn 2 à 3 cM lang, zijn lijnvormig, eennervig, stekelpuntig. 

De bloemen staan alleen in de oksels van schutbladen, zij 
zijn zittend en vormen dus eindelingsche, bebladerde aren. 
De bovenste schutbladen zijn ovaal met een vliezigen rand, 
die de halve breedte van het kruidachtige deel heeft. Het 
bloemdek is vliezig, eenbladig, 2-slippig, zeer kort. Meel- 
draden zijn er 1-3. De vrucht is kaal, rondachtig-eirond, 
gevleugeld. De vleugel ís alleen aan den rand geheel smal 
doorschijnend, aan den top gaafrandig en daar met 2 stekel- 
puntjes. ©. 1-4 dM. Juli, Augustus. 

De var. fp. leptópterum*) heeft een dunnen vleugelrand om 
de vrucht. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
in Zuid- en Zuid-Oost Europa thuis. De var. leptopterum 
is bij ons een enkele maal aangevoerd waargenomen nl. bij 

le Rijswijk (Geld.) in 1901 en 1902 en bij Amsterdam. 
Corispermum hyssopifolium 


Fig. 08. 5. Kóchia®) Rth. 

Bloemen 2-slachtig, zonder schutbladen. Bloem- 
dek 5-deelig, stervormig, gevleugeld. Meeldraden gewoonlijk uitstekend, 
aan den voet van het bloemdek ingeplant. Stempels 2. Vrucht samen- 
gedrukt, vliezig, in het opgezwollen bloemdek ingesloten. Dit heeft ovale, 
stompe lobben en aan de rugzijde driehoekige, spitse knobbels of een 
korten vleugel. 

Bloemen groen, in zittende kluwens in de bladoksels, die samen lange, 
smalle aren vormen. 

Bladen verspreid, zittend of bijna zittend, lijnvormig of smal lancetvormig, 
gaafrandig. 

Planten kruidachtig, behaard. 


K. scopária®) Schrad. Studentenkruid. (Fig. 99). 

Deze plant is fijn behaard, sterk vertakt. De stengels en takken staan rechtop en zijn 
witachtig. 

De bladen zijn lancetvormig of lijn-lancetvormig, gewimperd, spits, in een steel versnrald, 
vlak, drienervig. Die, in wier oksels de bloemen staan, zijn 
smaller en steken ver boven de bloemkluwens uit. 

De bloemkluwens zijn behaard en vormen rechtopstaande 
aren, welke samen een smalle pluim vormen. ©. 3-10 dM. 
Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant be- 
hoort thuis in Zuid-Oost Europa en in Tartarije, doch is 
bij ons op enkele plaatsen aangevoerd nl. bij Deventer 
(Pothoofd) en Schiedam (stadsmestvaalt). 


6. Eehinópsilon *) Mog. Tand. 


Dit geslacht komt veel overeen met het ge- 
slacht Kochia, doch de bloemdekslippen krijgen 
hier om de vrucht 5 stekelige aanhangsels. 


BE E. hirsútus ®) Mog. Tand. (Kóchia hirsúta Nolte). 
Ruig zoutkruid. (Fig. 100). 
Deze plant is geheel grijsachtig viltig behaard, aan den voet sterk vertakt 


1) leptopterum — dunvleugelig. 2) naar J. D. R. Koch, een Duitsch plantkundige + 1849. 
3) scoparia — bezemachtíg. *) van echinos: egel en psílon of ptilon: veer, naar het stralige 
5-stekelige bloemdek. °) hirsutus — ruwharig. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 97 


met wijd uitgespreide takken. Ook is zij aan den voet iets houtig. 

De bladen zijn lijnvormig, stomp, half cylindrisch, vleezig, zacht, geel- 
grijsachtig, eennervig, die, in wier oksels de bloemkluwens staan, zijn langer 
dan deze. 

De bloemkluwens zijn blijvend rossig behaard en vormen dunne, zeer 
buigzame, spiraalvormig gedraaide aren, die 
weer samen in een uitgespreide pluim staan. 
Het bloemdek om de vrucht is sterk behaard 
met korte, stompe slippen met kortkegelvor- 
mige, rechte of gekromde aanhangsels. ©. 2-4 
dM. Augustus, September. 


Voorkomen in: Europa en in Nederland. De 
plant komt in Europa aan de kust der Middel- 
landsche Zee en verder langs de kust van Slees- 
wijk, Holstein, Denemarken en op de Noord- 
Friesche eilanden voor. Bij ons is zij gevonden bij 
Lemmer, Muiderberg, Amsterdam, Hoorn, Schou- AS 
wen , Brouwershaven, Zierikzee, op Duiveland, mende 
Wieringen en is dus zeldzaam. Rene. 


7. Chenopódium ') Trn. Ganzevoet. 


Bloemen 2-slächtig, ten deele, door het onontwikkeld blijven der helm- 
knopjes, vrouwelijk, zonder schutblaadjes. 

Bloemdek 3-5-deelig, onderstandig. Meeldraden 5, zelden minder, aan 
den voet van het bloemdek ingeplant, vrij. Stempels 2-5. 

Bladen verspreid, gesteeld, de onderste soms tegenoverstaand. 

Bloemen in gaffelvormig beginnende bijschermen, die in de oksels van 
gewone of schutbladen staan en vaak tot trossen of pluimen zijn vereenigd. 

Bloemdek kruidachtig, meest ook later, bolvormig of bijna vijfhoekig 
wordend, niet aangroeiend, noch vergroeid met de vrucht, soms later 
opgezwollen vleezig en levendig- rood. Vrucht bolrond, vliezig. Zaden 
horizontaal of vertikaal. 

Planten eenjarig of overblijvend, soms meelachtig bestoven. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn meest sterk proterogynisch, 
zelden homogaam (C. ambrosioides). Zij vallen niet op, scheiden meestal 
geen honig af, krijgen soms insectenbezoek, doch worden meestal door den 
wind bestoven, hoewel noch de bloemen, noch de meeldraden zeer beweeg- 
lijk zijn. 

De vruchten zijn zeer klein en worden door den wind verspreid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Chenopodium. 


A. Euchenopodium Gren. Vruchtbloemdek niet vleezig, groen. Zaden horizontaal. 
a. Boftryoides C. A. Meijer. Bladen klierachtig. Stempels vrij lang. Zaden stomp ge- 
rand, glad, glanzend. Kiem het kiemwit niet geheel omgevend. 
aa. Bladen langwerpig, aan weerszijden versmald, verwijderd getand, van onderen 
met klierpuntjes. Bloemen in kluwens. Schutbladen vele malen langer dan de 
bijschermen! oe Ceram DEOStoldesablz2405' 


1) van het Grieksch chênos: van de gans en podion: voetje, naar de verwijderde over- 
eenkomst der bladen met een ganzevoet. 


_ Heukers, Flora. ij 


98 


b. 


— CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


bb. Klierachtig kort behaard. Bladen stomp bochtig vinspletig, met meest stompe 
of stompachtige slippen, de bovenste lijn-spatelvormig. Bloeiwijzen los, de 
bovenste even lang als of langer dan hun schutblad. Bloemdek met ongekielde 

Slip penrmnn .… … … C. Botrys blz. 99. 

Chenopodiastrum Mog. Tand. Zonder klieren, vaak (door vroeg verschrompelende 
en dan gemakkelijk loslatende haren) meelachtig bestoven, overigens kaal. Bloemen 
3-tallig, 2-slachtig. Stempels kort. Kiem het kiemwit als een volledige ring omgevend. 
aa. Bladen gaafrandig. Bloemdekslippen ongekíeld. Zaden glanzig, met fijne puntjes. 

a. Bladen eirond tot langwerpig-eirond, langgesteeld, de hoogere langwerpig 
tot lancetvormig. Bloeiwijzen los. Bloemdek om de vrucht open. 

C. polyspermum blz. 99. 

#. Meelachtig bestoven. Bladen ruitvormig-eirond. Bloemen in kluwens, 
zonder schutblad, tot schijnaren vereenigd, die pluimen vormen. Vrucht- 
bloemdek gesloten. . . . ne ee ante ven Ca Vulvarianbl za. 

bb. Bladen getand, vrij lang gesteeld. 

a. Bladen met hartvormigen voet, niet meelachtig bestoven, eirond-driehoekig, 
grof bochtig getand. Bloemen in kluwens, een onbebladerde pluim vor- 
mend, wier takken afstaan. Bloemdekslippen ongekield. Zaden gegroefd 
met puntjes . . … …_… … … €. hybridum blz. 101. 

Pp. Bladen met afgeknotten of versmalden. voet, althans in het begin meel- 
achtig bestoven. 

«a. Zaad dof, scherp gekield (zwart). Bladen eirond-ruitvormig, spits of toege 
spitst, glanzend. Bloeiwijzen vrij los, tot afstaande pluimen vereenigd. 
C. murale blz. 101. 
Pp. Bloeiwijzen kluwens vormend. Zaad glanzend. Stengel groen en wit 
gestreept. 
|. Bladen glanzend, met kort wigvormigen voet. Bloemdek de vrucht 
niet geheel bedekkend, met ongekielde slippen. Bladen drie- 
hoekig, spits. Bloemen in kluwens tot stijf rechtopstaande schijn- 
aren vereenigd. Zaden met zeer fijne puntjes. C. urbieum blz. 102. 
A1. Bladen dof, meest met wigvormigen voet. Bloemdekbladen 
de vrucht geheel bedekkend, met gekielde slippen. 
S. Zaden met zeer fijne puntjes. 
Cc. Bladen omstreeks dubbel zoo lang als breed, de 
middelste en bovenste meest spits. C. album blz. 102. 
OO. Onderste en middelste bladen rondachtig- of eirond- 
ruitvormig, iets S-lobbig, de middenlob weinig langer 
dan de zijlobben, meest afgeknot of stomp. 
C. opalifoliam blz. 103. 
SS. Zaden met groefjes, stomprandig. Middenlob der bladen vele: 
malen langer dan de zijlobben, met bijna evenwijdig loopende 
zijranden, afgeknot of stomp. . . . €. ficifolium blz. 104. 


Blitum Trn. Zaden (ten minste ten deele) rechtopstaand, glad. Plant kaal, soms be- 
stoven, zonder klieren. Bloeiwijzen kluwens vormend. Bloemdek de vrucht niet geheel 


bedekkend. 


q. 


Bladen meest getand. Stempels kort. 
aa. Pseudoblitum Gren. Meeldraden (althans in de middelste bloem der bloeiwijze) 
5, overigens meest 3. Bloemdek om de vrucht niet of slechts weinig vleezig. 
Zaden glanzig. Kiem ringvormig het kiemwit omgevend. 
aaa. Bladen langwerpig, meest stomp, van onderen blauwgroen of witachtig, 
meelachtig bestoven. Zaden meest horizontaal met eenige rechtopstaande 
er tusschen, scherp gerand. . . 5 fi „ … C. glaucum blz. 104. 
bbb. Bladen in omtrek eirond- -ruitvormig, meest bijna spiesvormig, 3-lobbig, 
glanzend, onbestoven. Zaden stomprandig, die der middelste bloemen 
HOonzZontaal .… … €. rubrum blz. 105. 
bb. Morocarpus Rupp. Bloemdek om dé rijpe vrucht vlezig, scharlakenrood, met 
ongekielde slippen. Zaden alle rechtopstaand, weinig glanzend. Kiem hoef- 
ijzervormig. Plant onbestoven. 
aaa. Stengel tot aan den top bebladerd. Bladen in omtrek langwerpig-ruit- 
vormig, met wigvormigen voet, ingesneden, toegespitst getand. Bloei- 
wijzen alle in de oksels van gewone bladen, van elkaar verwijderd. 
Zaden aan den rand afgerond, gootvormig verdiept. C. foliosum blz. 106. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 99 


bbb. Stengel van boven onbebladerd. Bladen driehoekig met afgeknotten voet 

of bijna piekvormig, meest zwak getand. Bovenste bloeiwijzen zonder 
schutbladen tot een schijnaar vereenigd. Zaden scherp gerand. 

C. capitatum blz. 106. 

b. Agatophytum Mog. Tand. Bladen gaafrandig, vaak met gegolfden rand. Stempels 

lang. Bloemdek om de vrucht niet vleezig. Alle 

zaden rechtopstaand. Kiem ringvormig. Bladen 

lang gesteeld, driehoekig, aan den voet piekvormig. 

Bloeiwijzen in korte schijnaren, die tot een dichte, 

naar boven aarvormige, alleen aan den voet be- 

bladerde pluim zijn opeengehoopt. Zaden met 

stompen rand, glanzig. 
C. Bonus Henricus blz. 107. 


C. ambrosioides ') L. Welriekende ganzevoet. 
(Fig. 101). 

De plant is bijna onbehaard of iets behaard, zonder 
niet bloeiende takken aan den voet, aangenaam en sterk 
riekend. De stengel is rechtopstaand, kantig en vertakt. 

De bladen zijn kortgesteeid, langwerpig, aan weerszijden 
versmald, verwijderd getand, de hoogere zijn lancetvor- 
mig, gaafrandig, alle hebben van onderen klierpuntjes. 

De bloeiwijzen zijn armbloemige, groenachtige kluwens, Fig. 101. 
die tot afgebroken korte schijnaren vereenigd zijn. De 
schutbladen zijn vele malen langer dan de kluwens. Het bloemdek heeft om de vrucht 
geen gekielde slippen. De zaden zijn zeer klein, zwartbruin, horizontaal, glanzend, met 
stompen rand. ©. 3—6 dM. Juni—September. De plant riekt citroenachtig. 


Chenopodium ambrosioides 


Voorkomen. De plant is inheemsch in Tropisch Amerika en wordt bij ons hier en daar 
voor geneeskrachtig gebruik gekweekt (zoog. Amerikaansche thee) en is bij Apeldoorn en 
Maastricht verwilderd gevonden. 


C. Bótrys®) L. Druifkruid. (Fig. 102). \ 

De plant is klierachtig kortbehaard en heeft een doordringenden, doch weinig aangenamen 
geur (bijna als Teucrium Botrys, waarop ook de naam slaat). De stengel is rechtopstaand, 
kantig, meest van den voet af vertakt met rechtopstaande, uitgespreide, lange en dunne takken. 

De onderste en middelste bladen zijn in omtrek langwerpig, stomp, bochtig vinspletig , 
met meest stompachtige of stompe slippen, de bovenste 
zijn schutbladachtig, lijn-spatelvormig, gaafrandig. Zij zijn 
later geheel kaal. 

De bloemen zijn klein, geelachtig groen. De bloeiwijzen 
zijn los en zitten in de oksels der bladen, de bovenste zijn 
even lang als of langer dan het schutblad. Zij zijn tot lange 
aarvormige, bijna naakte pluimen vereenigd. Het bloemdek 
om de vrucht is half open met ongekielde slippen. De vrucht 
is zwart, glad, glanzend. De zaden zijn horizontaal , bijna 
bolrond, met stompen, iets gekielden rand. ©». 15—6 dM. 
Juli, Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in 
Zuid-Duitschland ínheemsch en wordt bij ons zelden als 
geneeskrachtige plant gekweekt in tuinen. Zij komt verwil- 
derd voor, doch schijnt ook wel met vreemde zaden te 
worden aangevoerd. Zij is bij ons bij Soesterberg, Amster- Chenopodium Botrys 
dam, Delft, Rijswijk (Geld.), Elst, Utrecht, Leeuwarden Fig. 102. 
en Rotterdam gevonden. 


C. polyspérmum®) L. Blauwe melde. (Fig. 103.) 

Deze plant heeft geen geur en is groen of roodachtig. De stengels zijn 
rechtopstaand of uitgespreid, kantig en vertakt. 

De onderste bladen zijn eirond tot langwerpig-eirond, langgesteeld, de 


1) ambrosioides — ambrosiaachtig. *) Botrys = tros. %) polyspermum — veelzadig. 
7* 


100 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


hoogere zijn langwerpig tot lancetvormig, de middelste en bovenste zijn 
gaafrandig , stekelpuntig. 

De bloemkluwens zijn groenachtig of rose, de onderste staan in de oksels 
van bladen, de bovenste zijn tot een naakten, smallen tros vereenigd. 

De bloemen hebben een 5-deelig bloemdek, dat 
in den vruchttoestand openstaat, zoodat de 
top van de vrucht er uitsteekt, de slippen zijn 
vliezig. Meeldraden zijn er 3—5 en er is 
een vruchtbeginsel met 2 stempels. De zaden 
zijn 2 mM groot, horizontaal, dof met fijne 
puntjes en een bijna scherpen rand. Deze 
soort is van de vormen van C. album en C. 
rubrum met gaafrandige bladen steeds te onder- 
scheiden door de losse bloeiwijzen en het open 
bloemdek om de vrucht. ©. 2 dM—7,5 dM. Juli— 


7 September. 
Ghiendpölum polyerermaci Men onderscheidt de volgende vormen: 
Fig. 103. a. cymósum ') Chev. («. cymoso-racemósum 


Koch). Hierbij is de plant donkergroen , zeldzamer 
rood aangeloopen en uitgespreid vertakt. De bladen zijn meest stomp, de 
bloeiwijzen zitten meest onmiddellijk in de oksels der gewone bladen. 

B. acutifólium®) Kit. (2. spicato-racemósum Koch). De plant is licht- 
groen, vaak rood aangeloopen. De stengel is rechtopstaand, minder ver- 
takt. De bladen zijn meest spits, de bloeiwijzen meest tot okselstandige, 
onbebladerde, korte, rechtopstaande schijnaren 
vereenigd. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der 
bloem met het oog op de bestuiving is bijna als 
bij C. album. Vaak zijn er slechts 3 meeldraden 
en dan buigen zich ook alleen de bloemdekslippen, 
waartusschen deze staan, om. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant is in geheel Europa algemeen in bouw- 
landen en moestuinen en aan wegen, op allerlei 
grond. In ons land zijn beide vormen vrij alge- 
meen. 

Volksnamen. De naam blauwe melde wordt in 
Friesland gebruikt, in Friesland en Groningen 
noemt men haar ook kruipmelde. 


C. Vulvária®) L. Stinkmelde. (Fig. 104). 
Chenopodium vulvaria. Deze plant is grijsgroen, meelachtig bestoven. 

7 en Se De stengel is liggend of opstijgend en meest 

uitgespreid vertakt. 

De bladen zijn klein, langgesteeld, ruitvormig-eirond, stekelpuntig, gaaf- 
randig. De bovenste staan vaak tegenover elkaar. Zij zijn grijs meelachtig 
bestoven, vooral in de jeugd, later meest alleen van ondereri. 

De bloemen vormen witachtige kluwens en deze vormen aan den top van 
den Denen en der takken schijnaren, die tot pluimen vereenigd zijn. Het 


1) cymosum — bijschermachtig. *) acutifolum — spitsbladig. *) als de schaamdeelen riekend. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 101 


vruchtbloemdek is gesloten met niet gekielde slippen. De zaden zijn 1 
mM lang, horizontaal, glanzend, van fijne puntjes voorzien en hebben een 
bijna scherpen rand. De plant ruikt hoogst onaangenaam (naar trimethy- 
lamin). ©, zelden OO. 1,5-3 dM. Juli—September, de tweejarige plant in Mei. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn homogaam tot proterogynisch. 
Vaak vindt men mannelijke met 2-slachtige gemengd. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Zij komt in geheel Europa voor 
op vuilnishoopen en ruigten. Haar voorkomen schijnt aan de aanwezigheid 
van dierlijke vloeistoffen gebonden te zijn. Bij ons is zij zeer zeldzaam, 
het meest is zij nog in Zuid-Limburg gevonden. 


C. hybridum!) L. Basterdganzevoet. (Fig. 105). 

Deze plant is groen en heeft een onaangenamen geur. Uit den dunnen, 
witten penwortel komt een rechtopstaande, al of niet vertakte stengel 
(met uitstaande takken). Deze is gegroefd en 
5-kantig. De bladen zijn groot, van boven ; 
donker-, van onderen lichtgroen, langgesteeld, Sap @ jl) 
eirond-driehoekig, grofbochtig getand, aan EP nl 
den voet vlak hartvormig, aan weerszijden 
met 2-4 toegespitste tanden, in een langen, 
gaafrandigen top uitgerekt en zijn vrij vaak 
van witte knobbeltjes voorzien. 

De bloemen vörmen groenachtige kluwens, 
die vereenigd zijn tot een eindelingsche, on- 
bebladerde pluim met afstaande takken. De 
bloemdekslippen zijn ovaal, stomp, geel- of ANP 
wit gerand. Het bloemdek bedekt de vrucht Chenopodium hybridum 
niet geheel, de slippen zijn meest ongekield , Fig. 105. 
soms gekield. De zaden zijn 2 mM lang, 
horizontaal, glanzend bruinzwart, met bijna scherpen rand en van fijne 
groefjes voorzien. 

De plant heeft in den bladvorm en in’haar geur groote overeenkomst 
met Datura Stramonium. ©. 3-9 dM. Juli—September. 


Biologische bijzonderheid. De bestuiving der … 
bloemen geschiedt als bij C. album, doch de 
5 meeldraden strekken zich na elkaar en bij dat 
strekken buigt zich ook de bijbehoorende bloem- 
dekslip naar buiten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in geheel Europa op bebouwde en 
ruige plaatsen voor, vooral op mest- en vuilnis- 
hoopen en ís bij ons vrij zeldzaam. 


C. murále®) L. Muurganzevoet. (Fig. 106). 

Deze plant is donkergroen, soms iets rood- 
achtig en heeft een rechtopstaanden, meest uit- rd EN 
gespreid vertakten stengel, die hoekig, onbehaard Fig. 106. 
is en voorzien van glasachtige knobbeltjes. 

De bladen zijn groen of van onderen iets wit bepoederd, eenigszins dik, 


C 


1) hybridum — bastaard. *) murale = muur. 


102 mn CHENOBODIACBAE NN FAMILIE 30. 


eirond-ruitvormig, met min of meer wigvormigen voet. Zij zijn spits of 
toegespitst, ongelijk gezaagd-getand, glanzend. 

De bloemen vormen groenachtige kluwens, die tot vrij losse, afstaande schijn- 
pluimen vereenigd zijn, welke meest in de oksels van gewone bladen staan. 
Het bloemdek is om de vrucht gesloten, de slippen er van zijn iets gekield. 
De zaden zijn 1!/4 mM lang, horizontaal, dof, met scherp gekielden rand, 
eenigszins rimpelig. De plant lijkt wel wat op C. hybridum, doch is in 
alle deelen kleiner. De geur is ook onaangenaam, doch geheel anders dan 
dien van C. Vulvaria en C. hybridum. De zaden zijn grooter dan van 
C. urbieum, doch kleiner dan van C. hybridum. ©. 1,5-dM-—45 dM. 
(Juni) Juli— October. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij C. album, doch de stempels zijn korter en slechts kort 
geschikt om stuifmeel op te nemen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor. Bij ons is zij op muren, ruigten, aan 
heggen vrij zeldzaam gevonden, het meest nog 
in de duinstreek. 


C. úrbieumi) L. Langtrosganzevoet. (Fig. 107). 

Deze plant is groen en heeft een stijf rechtopstaanden, 

kantigen stengel, die meest alleen aan den voet vertakt is. 

De bladen zijn meest geheel groen, soms van onderen 

EN | iets wit bepoederd, eenigszins dik, plotseling in den blad- 

DN ENZ steel overgaand, driehoekig, sterk en ongelijkmatig getand 
4D N met bijna steeds spitse tanden, spits. 

De bloemen vormen groenachtige kluwens, die tot stijf- 
rechtopstaande schijnaren verbonden zijn, waarvan de 
onderste meest in de oksels van gewone bladen staan, de 
bovenste zonder schutbladen zijn. 

De vrucht steekt uit het bloemdek en dit heeft geen ge- 
kielde slippen. De zaden zijn l mM lang, horizontaal, 

Fig. 107. met stompen, dikken rand, bruinzwart, met zeer fijne 
puntjes, die eerst bij sterke vergrooting te bemerken zijn. 

De plant verschilt van C. rubrum door hare onbebladerde bloeiwijzen , van C. murale 
door de bladen, die bij C. murale meer eirond zijn en door de bloeiwijzen, die bij C. 
murale meer uitgespreid zijn. Van weinig meelachtig bestoven vormen van C. album onder- 
scheidt zij zich door hare glanzende bladbovenvlakte, die meest geheel vrij is van meel- 
achtig stof, bovendien heeft C. album boven gaafrandige bladen en is bij deze het bloem- 
dek altijd meelachtig bestoven. ©. 3-9 dM. Juli—September. 

De var. fp. intermédium®) Koch heeft bochtig getande bladen met lancetvormige tanden 
en is bij Meppel en Muiderberg gevonden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in geheel Europa op bebouwde 
plaatsen, aan wegen en ruigten gevonden’, doch is bij ons alleen op Texel, bij Amsterdam, 
Maastricht en Wassenaar aangetroffen. 


C. älbum3) L. Luismelde. (Fig. 108.) 

Deze plant is witachtig of groenachtig en heeft een meest vertakten , 
rechtopstaanden of uitgespreiden, kantigen stengel. 

De bladen zijn van onderen wit meelachtig bestoven, soms echter aan 
weerszijden bijna groen. Zij zijn eirond-ruitvormig, circa dubbel zoo lang 
als breed, meest ongelijk getand’, vaker onregelmatig gelobd. De hoogere 
zijn smaller en gaafrandig, de middelste en hoogere vrij spits. Alle zijn 
ze gesteeld, aan de inplanting van den bladsteel aan den stengel vindt men 


Chenopodium urbicum 


1) urbicum—= bij de stad groeiend. % intermedium —= middelste. %) album — wit. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 103 


aan dezen, evenals bij C. opulifolium en bij C. ficifolium vaak een purper- 
kleurige vlek. 

De bloemen zijn tot meelachtig bestoven kluwentjes vereenigd, die een 
smalle of uitgespreide pluim vormen, welke geheel naakt of aan den voet 
bebladerd is. Het bloemdek bedekt de vrucht geheel en heeft gekielde 
slippen. De zaden zijn 1%: mM lang, zwart, 
horizontaal, glanzend en glad, met scherp gekielden 
rand. ©. 1,5—10,5 dM. Juli—Herfst. 

De soort is zeer veelvormig. Men onder- 
scheidt als vormen: 

a. spicátum*) Koch. Plant dik witmelig be- 
stoven. Bloeiwijzen tot dichte, rechtopstaande 
schijnaren vereenigd. Algemeen. 

6. ecymigerum *) Koch (C. viride L.). Plant 
groen, weinig bestoven. Bloeiwijze los pluim- 
vormig. Vrij algemeen. 

y. ianceokitum ®) Mühlenb. Bladen langwerpig- 


lancetvormig tot lancetvormig, bijna of geheel Chenopodium album 
gaafrandig. Bloeiwijzen in afgebroken schijnaren. Fig. 108.. 
Zeldzaam. 


d. microphyllum £) Coss. et Germ. (C. lanceolátum Merat.) Plant liggend, 
met kleine bladen. Zeldzaam. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen zijn meest sterk proterogynisch. 
De 3, zelden 2, draadvormige stempels zijn al geschikt om stuifmeel op 
te nemen, als de bloem nog slechts de halve grootte van later heeft, 
steken dus al uit den knop naar buiten. Is de bloem ontloken, dan zijn de 
stempels al verdroogd, de 5 meeldraden staan nu uit de bloem, terwijl de 
bloemdekslippen uitgespreid staan. Als de helmknopjes openspringen, slui- 
ten zich deze weer, zoodat de meeldraden geklemd zijn tusschen die bloem- 
dekslippen. Zelfbestuiving is hier natuurlijk uitge- 
sloten, kruisbestuiving heeft meest door den wind 
plaats. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in geheel Europa voor op plaatsen, die rijk 
zijn aan organische stoffen en ook op akkers. Zij is 
ook bij ons algemeen. 


Volksnamen. Deze algemeen bekende plant heet, 
behalve den naam luismelde, die in vele streken 
gebruikt wordt, ook de namen, blauwe melde, stok- 
melde en groote melde (Friesland), meyen (Zuid- 
Hollandsche eilanden en Zeeland). Chenopodium onnlifolium 

. Fig. 109. 


C. opulifólium 5) L. Sneeuwbal-ganzevoet. (Fig. 109). 

Deze plant is meestal grijs meelachtig bestoven en heeft een rechtopgaanden, hoekig 
rondachtigen, onbehaarden stengel, soms met zwakke takken. 

De onderste en middelste bladen zijn rondachtig- of eirond-ruitvormig, ongelijk getand, 
iets drielobbig. De middenlob is weinig langer dan de zijlobben, meest afgeknot of 
stomp. De hoogere bladen zijn smaller en spitser. Alle zijn ze gesteeld, met een wig- 
vormigen voet. 3 


1) spicatum — aardragend. 2) cymigerum — bijschermachtig. 5) lanceolatum — 
lancetvormig. *) microphyllum — kleinbladig. *%) opulifolium — sneeuwbalbladig. 


104 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30 


De bloemen vormen kluwens, die vereenigd zijn tot afgebroken schijnaren of losse 
pluimen. Het bloemdek bedekt de vrucht en heeft gekielde slippen. De zaden zijn { mM 
lang, stomp en dik van rand, horizontaal, dof, met fijne puntjes. ©. 3-9 dM. Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en Zuid-Europa op 
puinhoopen, langs wegen en aan heggen voor en is bij ons alleen aangevoerd waargenomen 
bij Middelburg, Deurne en Deventer. an 

C. ficifólium!) Sm. Stippelganzevoet. (Fig. 110). 

De plant is iets grijs meelachtig bestoven en heeft een rechtopstaanden, 
kantigen, niet vertakten of weinig rechtopstaand vertakten stengel. 

De onderste en middelste bladen zijn circa 3 maal zoo lang als breed, 
3-lobbig met een middenlob, die vele maten 
langer is dan de zijlobben en langwerpig-lancet- 
vormig is met bijna evenwijdig loopende zijranden, 
bochtig getand en afgeknot of stomp. De boven- 
ste bladen zijn lancetvormig, vaak gaafrandig als 
bij C. album. Alle bladen zijn gesteeld en gaan 
aan den voet wigvormig in den steel over. Zij 
zijn alle van boven groen, van onderen wat 
bestoven. 

Ook de bloeiwijzen zijn witachtig bestoven en 
vormen afgebroken, meest rechtopstaande schijn- 
aren. Het bloemdek bedekt de vrucht en heeft 

Chenopodium ficifoliuà Scherp gekielde slippen. De zaden zijn circa 
Fig. 110. 1 mM groot, horizontaal, dof, met uitgeholde 
puntjes voorzien en hebben een dikken, stompen 

rand. ©. 3-9 dM. Juli— September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa op bouw- en moesland, aan ruigten, op vuilnishoopen en aan 
wegen voor en is bij ons zeldzaam. 


C. glaúeum *®) L. (Blitum °) glaucum Koch). Zeegroene ganzevoet. 
(Ere 10). 

Deze plant heeft een groenen, witgestreepten stengel, die meest van deù 
voet af vertakt is met korte takken en over den 
bodem uitgespreid is of rechtopstaand. 

De bladen zijn vrij klein, een weinig dik, 
langwerpig, meest stomp, verwijderd bochtig 
getand met korte, ongelijke tanden, wigvormig 
in den bladsteel versmald, van onderen blauw- 
groen of iets witachtig, melig bestoven. De 
bovenste zijn kortgesteeld. 

De groenachtige tot blauwgroene kluwentjes 
van bloemen vormen oksel- en eindstandige, onbe- 
bladerde schijnaren, die korter zijn dan de bladen. 
S | De bloemdekslippen zijn ongekield, afgerond. 
Chenopodium glaucum De vrucht steekt met den top uit het bloemdek. 

Fis. 111. De zaden zijn meest horizontaal, met enkele recht- 
opstaande er tusschen, zij zijn nauwelijks 1 mM 
lang, scherp gerand, glanzend, zwartbruin. ©. 1,5-4,5dM. Juli —Herfst. 


t) ficifolium — vijgbladig. 2) glaucum — zeegroen. :) komt van het Grieksche milton: 
rood krijt of menie, dus rood en dit slaat op het roodgekleurde, vleezige bloemdek om de vrucht. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 105 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is bijna als bij C. album, doch de meeldraden ontwikkelen zich 
dadelijk, nadat de stempels verdroogd zijn, evenals dat ook het geval is bij 
C. polyspermum. Vaak vindt men ook mannelijke bloemen tusschen de 
2-slachtige. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
aan wegen, ruigten, op puinhoopen en akkers voor, doch is bij ons vrij 
zeldzaam aangetroffen. 

C. rúbrum!) L. (Blitum rúbrum Rchb.). Roode ganzevoet. (Fig. 112). 

Deze plant is vaak rood aangeloopen. De stengel is rond of (groen met 
wit of rood) gestreept, rechtopstaand of uitgespreid, al of niet vertakt. 

De bladen zijn gesteeld, dik, glanzend, onbestoven, in omtrek eirond- 
ruitvormig, met wigvormigen voet, min of meer 
spits, bochtig getand, meest bijna spiesvormig 
3-lobbig, de hoogere zijn lijn-lancetvormig, vaak 
gaafrandig. 

De bloemen vormen gewoonlijk roodachtige 
hoopjes, die vereenigd zijn tot rechtopstaande, 
vaak bebladerde schijnaren. De bloemdekslippen 
zijn ongekield, in de middenbloem der bloeiwijze 
5 (met 5 meeldraden), aan de zijdelingsche vaak 
3 (met 1—2 meeldraden). De stijlen zijn zeer kort. 
Het bloemdek bedekt de vrucht geheel. De zaden zijn 
3/4 mM lang, stomp en dik van rand, die der midden- _/ f 
bloemen horizontaal, in de andere rechtopstaand. Chenopodium rubrum 

De bladen zijn soms bijna geheel gaafrandig. Fig. 112. 

Op juist droog geworden oeverslib vindt men 

in den herfst vaak 2-3 cM hooge, doch toch rijpe vruchten dragende 
exemplaren veel bijeen. Soms draagt dan de stengel, behalve de zaadlobben, 
slechts 2 tegenoverstaande bladen en onmiddellijk daarboven de topbloem 
(vorm humile). 

Exemplaren met gaafrandige bladen onderscheidt men van C. polyspermum 
gemakkelijk door het niet open bloemdek om de vrucht en van C. Bonus 
Henricus door den bladvorm en het geheele uiterlijk. ©. 1,5-9dM. Juli—Hertst. 

Als variëteiten komen voor: 

8. blitoides?) Lej. (2. acuminátum Koch, 7. spathulátum Coss. et Germ). 
Stengel rechtopstaand. Bladen lang toegespitst. Bloemdek ten slotte iets 
vleezig, karmijn- of bloedrood. Schijnaren vaak aan den stengeltop een 
onbebladerde pluim vormend. Alleen bij Nijmegen gevonden. 

7. bofryoides®) Sm. (@. crassifólium Mog. Tand., 7. paucidentátum Koch. 
C. crassifólium Hornem.). Stengel meest uitgespreid. Bladen breeder, korter, 
iets vleezig. Schijnaren vrij vaak een onbebladerde pluim vormend. Zeld- 
zaam gevonden. 

Biologische bijzonderheid. Ook hier treït men vaak mannelijke bloemen 
tusschen de tweeslachtige aan, zelfs wel geheel mannelijke planten. De 
bloemen zijn weder sterk proterogynisch. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 


1) rubrum == rood. 2) blitoides = blitumachtig. 2) botryoides = botrysachtig. 


106 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


voor op bouw- en moesland, langs wegen, aan ruigten, op mesthoopen en 
is bij ons vrij algemeen. 


C. fotiósum ') Aschers. (Blitum virgátum®) L.). Roode aardbei-spinazie. 
(Fig. 113). 

De plant is lichtgroen, onbehaard. De stengel is rechtopstaand of 
opstijgend, tot aan den top bebladerd, met 
witachtige takken. De bladen zijn langgesteeld, 
in omtrek langwerpig-driehoekig, naar den steel 
wigvormig toeloopend, toegespitst, ingesneden 
spits getand, met naar den top toe kleiner wor- 
dende tanden. De bovenste bladen zijn vrij vaak 
bijna spiesvormig 3-lobbig, doch overigens tamelijk 
gaafrandig. 

De groengele bloemen vormen bolronde bloei- 
wijzen, in de oksels van gewone bladen zittend, 
vrij ver van elkaar verwijderd. Er zijn meest 
3 (zelden 4 à 5) bloemdekslippen, meest 1 meel- 

Chenopodium foliosum draad en de bij rijpheid onregelmatig opensprin- 

Fig. 113. gende vrucht is door het rood en vleezig geworden 

bloemdek geheel omgeven. Het zaad zit zijde- 

lings aan den voet der vrucht, staat vertikaal, is bruin, dof, aan den rand 
afgerond en gootvormig verdiept. ©. 1,5-6 dM. Juni—Augustus. 

Vroeger werd van C. foliosum en C. capitatum een afzonderlijk geslacht 
Blitum gemaakt, op grond daarvan, dat het bloemdek vleezig werd en dat 
er slechts 1 meeldraad in de bloem voorkomt. Het is echter gebleken, dat 
men daartoe niet het recht had, omdat 1°. het wel voorkomt, dat bij beide 
genoemde soorten het bloemdek niet vleezig wordt en 2°. dat C. rubrum 
en C. foliosum (vroeger Blitum virgatum) in uiterlijk zoo sterk overeen- 
komen, 3°. dat de vormen 4. en 7. van C. rubrum een overgang vormen tot 
het vroegere geslacht Blitum, 4°. dat bloemen met weinig meeldraden ook 
bij de zijwaarts staande der bloeiwijzen bij verschillende Chenopodium- 
soorten voorkomen. Ook C. Bonus Henricus kan niet goed van de vroegere 
Blitumsoorten gescheiden worden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant is in Zuid-Duitschland inheemsch en is bij 
ons, doch zelden, in tuinen als groente gekweekt. 
Zij is bij ons zelden hier en daar op puin- en 
mesthoopen en ruige plaatsen gevonden en zal 
dan wel vaak als een verwilderde plant moeten 
worden beschouwd, doch schijnt ook wel aan- 
gevoerd te worden. 


C. capitátum 3) Aschers. (Blitum capitátum L.). 
Aardbeispinazie. (Fig. 114). 

Li INN Deze onbehaarde plant heeft een naar boven 

Chenopodium capitatum onbebladerden, kantigen, rechtopstaanden, niet 

Fig. 114. of weinig vertakten stengel. De bladen zijn 

langwerpig-driehoekig, met afgeknotten of bijna 

spiesvormigen voet, die wigvormig in den langen steel versmald is. 


) foliosum — rijk bebladerd. *) virgatum — roedevormig. *) capitatum — kopvormend. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 107 


De bladen zijn meest zwak getand en hebben een stompen top. 

De bloeiwijzen zijn grooter dan die van C. foliosum, de hoogere zijn 
zonder schutbladen en zijn tot een schijnaar verbonden. De middenbloem 
is 4-5-tallig, de zijbloemen hebben een 3-deelig bloemdek met 1 meeldraad. 
Ook hier groeit weder het bloemdek om de vrucht tot een sappige bolronde 
schijnvrucht uit. Het zaad is scherpkantig. ©. 1,5-6 dM. Juni—Augustus. 

De vruchtdragende bloeiwijzen gelijken in kleur en vorm wel op een 
kleine framboos. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant is in Zuid-Europa 
inheemsch, is ook als de vorige wel bij ons gekweekt en zeer zeldzaam 
verwilderd gevonden. 


C. Bónus Henricus ') L. (Blitum Bonus Henricus C. A. Meijer). Brave 
Hendrik. (Fig. 115). 

De plant is meelachtig bestoven, iets kleverig, zonder geur. Uit den 
dikken wortelstok komt een rechtopgaande of 
opstijgende stengel, die meest onvertakt is en 
waarvan de bladen meest zoo dicht opeenstaan, 
dat de stengel en ook de bloemkluwens in de 
bladoksels niet te zien zijn. 

De bladen zijn groot, langgesteeld, glanzend, 
3-hoekig stekelpuntig met bijna spiesvormigen 
voet, de bovenste zijn kortgesteeld en langwerpig- 
lancetvormig. 

De groenachtige bloemkluwens zijn tot korte 
schijnaren vereenigd, die een dichte, naar boven 
aarvormige, alleen aan den voet bebladerde pluim 
vormen. De bloemdekslippen zijn niet gekield. 
De middenbloem is 5-tallig, de zijdelingsche 
hebben 2-3 meeldraden, maar zijn ook vrij vaak 
vrouwelijk. Het bloemdek bedekt de vrucht niet geheel. De zaden zijn 
2 mM lang, alle rechtopstaand, glanzend en hebben een stompen, dikken 
rand. >. 1,5-6 dM. Mei-—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in moestuinen, langs wegen, op ruigten en mesthoopen voor. Bij ons is 
zij vrij zeldzaam, en het meest nog in Zuid-Limburg op den lössbodem, 
verder op rivierkleigronden. 


8. Béta® Trn. Biet. 


Bloemen 2-slachtig, met 5-spletig bloemdek, dat aan den voet met het 
vruchtbeginsel is vergroeid. Meeldraden 5, op een vleezigen, het vrucht- 
beginsel omgevenden ring ingeplant. Stempels 2 of 3, zelden tot 5. 

Vrucht bijna bolrond, samengedrukt, ingesloten in het zich verdikkende 
en houtig geworden bloemdek. Zaden horizontaal, lensvormig. 


Chenopoâium Bonus-Herrieus 
Fig. 115. 


) Bonus Henricus — Goede Hendrik. De plant schijnt vroeger als groente te zijn ge- 
geten en de naam zou ontleend zijn aan Hendrik IV, die de beoefening der botanie zeer 
bevorderde en zou staan tegenover Malus Henricus d.i. slechte Hendrik, waarmede Mer- 
curialis perennis bedoeld werd. 

) Dit wordt door sommigen van het Keltische woord bett: rood afgeleid en zou dan 
slaan op de kleur, die de wortel vaak heeft, door anderen van ‘tLatijnsche meta: kegel- 
vormige figuur, hetgeen dan op den vorm van den wortel betrekking zou hebben. 


108 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


Bloemen zonder schutblaadjes, meest in 2-3-bloemige bijschermpjes, die 
een kluwentje vormen, dat in den oksel van een schutblad staat. De bloem- 
dekken van de verschillende vruchten vergroeien aan den voet met elkaar 


en vallen samen af. 
Kruidachtige, min of meer vleezige planten. Wortelbladen een roset 


vormend, langgesteeld. Stengelbladen verspreid, klein. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Beta. 


A. Stengel rechtopstaand. Wortelbladen eirond, stomp …. . . . …. B. vulgaris biz. 108. 
B. Stengelsliggend. Wortelbladen eirond-ruitvormig, kort toegespitst. B. maritima blz. 108. 

B. vulgáris ') L. Biet. (Fig. 116). 

De plant is meest kaal en vaak donker purperkleurig aangeloopen en heeft een krachtigen, 
kegelvormígen of cylindrischen wortel. De stengel is rechtopstaand, sterk vertakt, krachtig, 
kantig, met rechtopstaande, krachtige takken. De wortel 
bladen zijn groot, eirond, stomp, aan den voet iets hart 
vormig, aan den rand meest gegolfd. De stengelbladen zijn 
klein, langwerpig tot lancetvormig, gesteeld, iets spits. 

De bloemkluwentjes zijn korter dan de lijn-lancetvormige 
schutbladen en vormen zeer lange schijnaren. Stempels zijn 
er in de bloemen meest 2 en deze zijn langwerpig-ovaal. 
„DO of ©. 6-12 dM. Juli—October. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn sterk proteran— 
drisch, zoodat zelfbestuiving geheel is uitgesloten. De ring 
om het vruchtbeginsel scheidt honig af, zoodat bestuiving 
door insecten niet ís uitgesloten en werkelijk ook insecten- 
bezoek is waargenomen. 


Voorkomen en gebruik. De plant is soms verwilderd ge 
vonden. Zij wordt nl. veel gekweekt en is inheemsch aan 
Beta vulgaris de kusten van Zuid-Europa. 
Fig. 116. Het is een plant voor de klei- en leemgronden. Evenals 
de meeste cuituurplanten is ook zij zeer veranderlijk. De 
wortel van den wilden vorm is niet dikker dan de stengel en is niet vleezig, wat wel bii 
den gekweekten vorm het geval is. 

De gekweekte hoofdvormen zijn: 

Pf. Cícla L. (B. horténsis Mill). Wortel cylindrisch, dik, wat hard. Bloemen 2—3 bijeen. 
Bladstelen en middennerven der wortelbladen vaak dik en vleezig. Gekweekt als vee- 
voeder: mangelwortel. 

y. Rápa Dum. Wortel spilvormig, vleezig. Bloemen 2-4 bijeen. Gekweekt als suiker- 
biet, om er suiker uit te winnen en als roode biet, als voedsel voor den mensch. 

Volksnamen. Het aantal volksnamen voor deze algemeen gekweekte plant ís legio. Ter- 
wijl de namen biet, bietwortel, beetwortel, mangel en 
mangelwortel in zeer vele streken worden gebruikt, wordt 
in den Achterhoek van Gelderland het woord kroten ge- 
bruikt, spreekt men in Noord-Limburg van onkelreub, in 
Zuid-Limburg van karoot. In Noord-Brabant spreekt men 
van beet en pee, welke laatste naam ook aan den Veluwezoom 
gebruikt wordt. In Groningen, Drente en Twente spreekt 
men van roobeeten, — beiten, — bieten, in Groningen, 
Friesland, West-Friesland, op de Zuid-Hollandsche eilanden 
en in Zeeland van suikerbiet, — pee of — pei. In Friesland, 
Salland en op de Noord-Veluwe van suíikerwortels, in Zeeland 
van beet, terwijl op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen 
ook van warmoes gesproken wordt. Het is mij niet ge- 
bleken: welke variëteit steeds met die namen bedoeld wordt. 


B. maritima?) L. Strandbiet. (Fig: 117). 

De plant is onbehaard of een weinig behaard. De wortel 
is hard en niet verdikt. De stengels zijn zwak, meest lig- 
gend, uitgespreid, gegroefd-kantig met vaak buigzame takken. 


Beta maritima 
Fig. 117. 


1) vulgaris — gewoon. *%) maritima — zee. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. - 109 


De onderste bladen zijn eirond of ruitvormig, plotseling in een steel versmald, iets 
vleezig met weinig verdikte nerven, de hoogere bladeren naderen meer tot lancetvormig. 

De bloemen hebben 2 lancetvormige stempels. De vrucht is vrij groot, de slippen van 
het bloemdek liggen er tegen aan. 4 of OO. 3-8 dM. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Daar B. maritima de stamvorm van B. vulgaris 
is en deze aan de Zuid-Europeesche kusten inheemsch schijnt te zijn, zullen de op Urk en 
bij Zwijndrecht gevonden planten, die kruipende of liggende stengels en een veelhoofdigen 
wortel hebben, waarschijnlijk wel uit zaad van gekweekte exemplaren ontstaan zijn, die tot 
den stamvorm zijn teruggegaan. 


9. Spináecia ') Trn. 


Planten 2-huizig. Mannelijke bloemen met 4-, zelden 5-deelig bloemdek 
en 4 of 5 meeldraden, die aan den voet van het bloemdek zijn ingeplant. 
Vrouwelijke bloemen met een 2-4-tandig bloemdek, 
en een vruchtbeginsel met 4 draadvormige, lange De u 4 
stempels. Vrucht omgeven door het verharde bloem- _ £ > \ 
dek, waarvan de tanden meest tot stekels zijn uitge- Fig. 118. 
groeid (fig. 118 a, b). Zaad rechtopstaand met naar Vruchten van Spinacia 
beneden gericht worteltje. Ko 

Bladen verspreid. Bloemen in gaffelvormig beginnende bijschermen, die 
kluwens vormen, zittend, zonder schutblaadjes. De kluwens vormen bij de 
mannelijke planten afgebroken, onbebladerde, eind- of okselstandige schijn- 
aren, doch staan bij de vrouwelijke onmiddellijk in de bladoksels. 


S. olerácea®”) L. Spinazie. (Fig. 119). 

De plant is kaal, onbestoven, heeft een spilvormigen wortel en een 
rechtopstaanden, gegroefden, hollen stengel, die 
al of niet vertakt en dicht opeenstaand bebla- 
derd is. 

De bladen zijn langgesteeld, de onderste en 
middelste S-hoekig pijlvormig of langwerpig- 
eirond (zoo het meest bij de var. 4. glabra), 
iets spits, gaafrandig of getand, de hoôgere zijn 
langwerpig met wigvormigen voet. 

De bloemen zijn groenachtig. OO of ©. 
3-4,5 dM. Juni—September. 

De var. 4. glábra®) heeft vruchten, waar om- 
heen het bloemdek niet in stekelige tanden OAN: 
uitloopt. (Fig. 119). \ Gi Ò 

Voorkomen. De plant is bij ons een enkele Rij kon 

: B g. 119. 

maal verwilderd gevonden, hetgeen niet te 

verwonderen is, daar zij algemeen als groente gekweekt wordt. Zij is 
inheemsch in het Oosten en in het binnenland van West-Azië en is 
waarschijnlijk door de Kruisvaarders meegebracht en sinds dien tijd 
gekweekt. Men hield vroeger de var. glabra voor een afzonderlijke soort, 
terwijl S. oleracea toen S. spinosa heette, doch zij schijnt niet zaadvast 
te zijn. 


') van ’t Latijnsche spina: doorn, naar de stekelige tanden van het bloemdek, dat de 
vrucht omgeeft. *) oleracea — als groente te gebruiken. %) glabra —= onbehaard. 


110 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


10. Obióne *) Gaertn. (Hálimus®) Wallr.). Zeemelde. 


Planten 1-huizig. Mannelijke bloemen zonder schutblaadjes, met 5- of 
4-deelig, groen bloemdek en 5 of 4 meeldraden, aan den voet van het 
bloemdek ingeplant. Vrouwelijke bloemen door 2 na den bloeitijd vergroote, 
hard geworden, zilverachtige, de vrucht omsluitende schutblaadjes omgeven, 
met een vruchtbeginsel met 2 vrij korte, aan den voet vergroeide stempels. 
Vrucht vliezig, eirond, samengedrukt. Zaad vertikaal (in de 2-slachtige 
bloemen horizontaal), lensvormig, zwart of bruin, met vliezige zaadhuid 
en naar boven gericht worteltje. Bloemen groen- of geelachtig, in gaffel 
vormig beginnende bijschermen, meest tot aren of pluimen vereenigd. 

Plant grijswitschilferig (deze schilfers ontstaan uit haren, die zich eerst 
als waterheldere blaasjes boven de oppervlakte verheffen en maken dat de 
plantendeelen in het zonlicht schitteren. De waterige inhoud dier blaasjes 
wordt geleidelijk door de plant verbruikt en dan drogen zij op en vormen 
de meelachtige bekleeding der oppervlakte. Het hier gezegde geldt ook 
voor de Atriplexsoorten). 

Veelal worden de hier schutblaadjes genoemde deelen om de vrouwelijke 
bloemen als bloemdek beschouwd. Dit ís onjuist, want er is in die bloemen 
een, hoewel zeer weinig ontwikkeld, bloemdek. Bovendien vindt men bij 
sommige Afriplexsoorten er soms verscheidene, zelfs mannelijke bloemen 
binnen besloten. 


Fabel tot het determineeren der soorten van het sgeslacht@Obromes 


A. Heesterachtig, 2-5 dM lang. Stengel liggend en wortelend. Takken opgericht. Bladen 
tegenoverstaand. Kluwens tot een naakte pluim vereenigd aan den top der takken. 
Vruchten bijna zittend, met kleine knobbeltjes op de hen omgevende schutbladen. 

0. portulaecoides blz. 110. 

B. Kruidachtig, 0,5-3 dM lang. Stengel rechtopstaand, met uitgespreide of opstijgende tak 
ken. Bladen verspreid. Kluwens tot trossen vereenigd langs den stengel, de onderste 
bebladerd. Vruchten langgesteeld met gladde schutbladen. O. pedaneulata blz. 111. 

0. portulacoides 3) Mog. Tand. (Hálimus portula- 
coídes Wallr., A'triplex portulacoides L.). Zee- 
melde. (Fig. 120). 

De plant is een halve heester, daar de wortel , 
en de stengel ook aan den voet, houtig is. Zij 
is geheel zilvergrijs. De stengels zijn liggend en 
wortelend met opstijgende takken. 

De bladen staan tegenover elkaar, zijn omge- 
keerd-eirond, langwerpig of bijna spatelvormig, 
in een steel versmald, gaafrandig, eennervig, stomp. 

De bloemen zijn geelachtig, zij staan in dunne 
aren en vormen aan den top der takken een 
kleine, onbebladerde pluim, soms zijn er daar— 
onder eenige bladokselstandige. De vruchten 
zijn bijna zittend, ieder schutblaadje er om loopt aan den top uit in 3 
gelijke of ongelijke stompe lobben en is aan de oppervlakte voorzien van 
kleine, zachtstekelige uitsteeksels. th. 5-15 dM. Juli—October. 


5 Ta 
Obione portulacoides 
Fig. 120. 


1) waarschijnlijk van de rivier Ob of Obi, omdat een soort nl. O. muricata (O. siberica) 
in Siberië voorkomt en one: waar. 2) van halimos: ziltig, naar de groeiplaats. 
“) portulacoïdes = portulakachtig. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. - her 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
aan de zeekusten voor. Bij ons komt zij op schorren, doch ook langs zee- 
dijken en op zilten kleigrond vrij algemeen voor. 


O0. pedunculáta ') Mog. Tand. (Hálimus pedunculátus Wallr., Atriplex pedun- 
BRE). Gesteelde zeemelde. (Fig. 121). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch is geheel kruidachtig en blijft 
lager. Zij heeft een teeren wortel. De stengel 
is heen en weer gebogen, rechtopstaand met 
rechtopstaande of opstijgende takken. 

De bladen staan verspreid, zijn langwerpig- tot 
lancet-spatelvormig, gesteeld, gaafrandig, stomp, 
stekelpuntig, eennervig. 

De bloemen zijn groenachtig, staan in korte en 
losse trossen, de onderste zijn okselstandig en 
bebladerd, de bovenste staan eindelings en zijn 
naakt. De vrucht met de schutblaadjes er om, die 
volledig vergroeid zijn, is langgesteeld door ver- 
lenging van het stengellid, dat haar draagt. De 
schutblaadjes zijn glad, driehoekig-omgekeerd hart- 
vormig, met 3 lobben, waarvan de middelste 
slechts een klein tandje vormt, dus veel kleiner is dan de zijlobben. 

Eerst gelijkt de plant op een Atriplex- of Chenopodiumsoort, doch na den 
bloeitijd verlengen zich de bloempluimen en de afzonderlijke bloemstelen 
zoo zeer, dat zij naar alle kanten uitstaan en zich zelfs ombuigen. Boven- 
dien geven de schutbladen, die om de vrucht omgebogen zijn, aan de geheele 
plant een eigenaardig uiterlijk. ©. 7-30 cM. Einde Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Noordwest en 
Oost-Europa aan de kusten voor en is bij ons op schorren, langs zeedijken 
en op zilten kleigrond, doch vrij zeldzaam , gevonden. 


Obione pedunculata 


Rigter: 


11. A'triplex?) Trn. Melde. 


Planten eenhuizig. Mannelijke bloemen als bij Obione. Vrouwelijke 
bloemen alle meest met kruidachtige schutblaadjes, zonder bloemdek, doch 
bij sommige soorten gelijk in vorm met de mannelijke, wat het bloemdek 
betreft. Het vruchtbeginsel heeft 2 vrij lange, aan den voet vergroeide 
stempels. Vruchten vliezig, eirond samengedrukt. Zaden vertikaal (in de 
2-slachtige bloemen horizontaal), zijdelings aan den verlengden zaadsteel 
bevestigd, zwart of bruin, lensvormig. 

Bloemen groen- of geelachtig, in gaftelvormig beginnende bijschermen, 
die kluwens vormen, welke tot meest onbebladerde eind- en okselstandige 
schijnaren verbonden zijn. 

Planten groen, zelden wat meelachtig of blauwgroen, eenjarig. Bladen 
verspreid, zeldzaam de onderste tegenoverstaand. 


Biologische bijzonderheid. Sommige Atriplexsoorten rieken sterk naar 
trimethylamin en zijn daardoor tegen opvreten door dieren beschut. - 


1 pedunculata = gesteeld. 7) van '‘tGrieksche a: niet en trephein: voedend, dus planten 
niet geschikt als voedsel. 


E2 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


Door het dicht opeenstaan der bloemen is hier bestuiving van dicht 
bij elkaar staande bloemen mogelijk. Ook heeft hier wel bestuiving door 
insecten plaats; daar de bloeitijd weken achtereen duurt, is de kans op 
insectenbezoek grooter. 

De vleugelachtige schutbladen om de vruchten bevorderen de verspreiding 
van deze door den wind. 

Een merkwaardige galvorming is soms bij Atriplex hortense, patulum, 
hastatum en Babingtonii waargenomen, evenals ook bij Chenopodium album. 
Deze wordt veroorzaakt door een bladluis, Aphis Afriplicis. Zij veroorzaakt 
een zoog. rolgal. De diertjes leven nl. op de bovenvlakte van het blad, 
door den uitgeoefenden prikkel groeit de eene vlakte daarvan sterker en 
zoodoende rolt het blad zich op en wel steeds zoo, dat de plaats, waar 
de diertjes leven, aan de binnenzijde der oprolling ligt. Bovendien zijn de 
bladen daar verdikt en ontkleurd. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Atriplex. 


A. Schutblaadjes meest alleen aan den voet verbonden, kruidachtig of vliezig (of bij rijp- 
heid der vrucht hoogstens aan den voet kraakbeenachtig verhard A. Babingtonii). 
Stengel groen en wit gestreept. Bladen alle gesteeld. 

a. Dichospérmum Dum. Vrouwelijke bloemen ten deele zonder schutblaadjes, met een 
3-5-deelig bloemdek en horizontale zaden, ten deele met rondachtig-eironde, net- 
aderige schutblaadjes en zonder bloemdek, met rechtopstaande zaden. Worteltje 
naar onderen, iets zijwaarts gericht. De vertikale zaden zijn nog 2-vormig, ten 
deele grooter, stomprandig, geelbruin met hoornachtig, ten deele kleiner, scherp- 
randig, zwart, met melig kiemwit. 
aa. Bladen dof, vrijwel of bijna gelijk van kleur aan weerszijden, de onderste 

hartvormig-driehoekig, iets spits. Vruchtstelen even lang als de vruchten. 
A. hortense blz. 113. 
bb. Bladen van boven glanzend, van onderen grijs- of witschilferig, toegespitst, 
vaak bijna spies-hartvormig. Schutblaadjes gaafrandig, zonder stekels. Vrucht- 
stelen veel korter dan de vruchten . . … „ … A. nitens blz. 113. 

b. Teutliópsis Celak. Vrouwelijke bloemen alle met niet Beaderde schutblaadjes, zonder 
bloemdek. Zaden alle rechtopstaand, met zijwaarts gerichte worteltjes. 
aa. Bladen lijn-lancetvormig, scherp getand of gaafrandig . A. littorale blz. 114. 
bb. Onderste bladen eirond-lancetvormig tot ruitvormig-eirond of bijna spiesvormig. 

aaa. Schutblaadjes ruitvormig-eirond. Bladen verspreid. Zijhoeken der schut- 


blaadjes spiesvormig . …. … … … … A. patulum blz. 114. 
bbb. Schutblaadjes min of meer driehoëkig. Onderste bladen vaak tegen- 
overstaand. 


a. Schutblaadjes alleen aan den voet verbonden, geheel kruidachtig. 
ga. Bladen kaal, de onderste en de middelste driehoekig-spies- 


vormig. Schutblaadjes klein getand of gaafrandig. 
A. hastatum blz. 115. 


pp. Bladen en de aan den voet afgeknotte schutblaadjes diep en 


priemvormig toegespitst getand . . . . A. calotheca blz. 115. 
f. Schutblaadjes tot het midden vergroeid, aan den voet, als de vrucht 
rijp is, kraakbeenachtig hard . „ . . . . A. Babingtonii blz. 116. 


B. Scleroealymma Aschers. Schutblaadjes tot het midden verbonden, als de vrucht rijp is, 
geheel kraakbeenachtig hard, witachtig. Stengel witachtig. Bovenste bladen zittend. 
a. Schijnaren niet of alleen aan den voet bebladerd. 
aa. Mannelijke bloemen in een dichte, eindelingsche schijnaar, de vrouwelijke 
alleenstaand of weinige bijeen in de bladoksels. Schutblaadjes.ruit-spiesvormig. 
A. laciniatum blz. 116. 
bb. Schijnaren dun, los, pluimvormig, eindelings, niet bebladerd. Schutblaadjes, 
als de vrucht rijp is, ruitvormig-driehoekig . . . . . A. tataricum biz. 116. 
b. Schijnaren tot aan den top bebladerd. en breed eirond-driehoekig, 
hoekig getand, aan de rugzijde vaak knobbelig. . … …. .. A. roseum biz. 17. 


FAMILIE 30. — (CHENOPODIACEAE. — 113 


A. hortéuse') L. Tuinmelde (fig. 122). 

De plant is groen en onbehaard en heeft een rechtopstaanden, stomp 
kantigen stengel, die vertakt is met rechtopstaande takken. 

De bladen staan verspreid, zijn een weinig blauwgroen of soms rood- 
achtig. Zij zijn dof, aan weerszijden bijna gelijk 
van kleur. De onderste zijn groot, hartvormig- 
driehoekig, iets spits, gaafrandig of zwak getand, 
de middelste langwerpig met een spiesvormigen 
voet. 

De bloemen zijn groen, zeer klein, zeer kort 
gesteeld en staan in eindelingsche en oksel- 
standige trossen, die samen een groote pluim 
vormen. De vrouwelijke bloemen zijn ten deele 
zonder schutblaadjes, met een 3-5-deelig bloem- 
dek en horizontale zaden, ten deele met net- 
aderige, rondachtig-eironde schutblaadjes, zonder 7 
bloemdek en met rechtopstaande zaden. Deze Este 
laatste zaden zijn 2-erlei: ten deele zijn zij ken 
grooter, stomprandig, geelbruin, met hoornachtig kiemwit, ten deele zijn 
zij kleiner, scherprandig, zwart, met melig kiemwit. 

De vruchtstelen zijn even lang als de vruchten. 

De schutblaadjes en de vruchten zijn iets grooter dan bij A. nitens, ook 
bloeit de plant iets vroeger. ©. Soms langer dan 1 M. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. 
De plant behoort thuis in Midden-Azië, 
doch is bij ons, vooral vroeger, wel ge- 
kweekt als groente, doch tegenwoordig 
door de spinazie verdrongen. Vrij zeldzaam 
is zij verwilderd gevonden. 

De var. atrosanguinea Hort. wordt nu 
nog als sierplant gekweekt. 

Volksnamen. Bij Steenwijk heet de plant 
wilde spinazie, bij Apeldoorn luizenmelde. 


A. nitens °) Schk. Glanzende melde (fig. 123). 
Deze plant heeft een rechtopstaanden, al of niet 
vertakten, gladden, doch gestreepten, groenen stengel. 
De bladen zijn gesteeld, van boven glanzend, 
van onderen grijs- of witschilferig, de onderste en 
middelste in omtrek driehoekig-eirond of langwerpig, 
toegespitst, met afgeknotten of bijna spies-hartvor- 
migen voet, hoekig getand of gaafrandig. De bo- 
venste zijn langwerpig-lancetvormig, meest ook 
spiesvormig, vaak gaafrandig. De bloemen vormen 
schijnaren, die tot een losse pluim vereenigd zijn- 
De bouw der vrouwelijke bloemen en der zaden is 
geheel als bij A. hortense. De schutblaadjes zijn stomp, 
iets spits of toegespitst, gaafrandig, zonder stekels. Atriplex nitens. 
De vruchtstelen binnen de schutblaadjes zijn veel Fig. 123. 
korter dan de vrucht. © 6—15 dM. Juli-September. A Bloemdragendestengeltop. B. Vrucht- 
De plant gelijkt veel op A. hortense, maar is ertäk Vruchtkelk. 
dadelijk door de lichtgroen-zilverachtige kleur der bladonderzijde en door den lang uitge- 
rekten, gaafrandigen top der bovenste bladen van te onderscheiden. 


') hortense—=tuin. %) nitens — glad. 
HeukeLs, Flora. 8 


114 me CHENOPODIACEHAE Ps FAMILIE 30. 


De verschillen tusschen beide soorten zijn niet zoo groot als b.v. tusschen A. hastatum 
en A. patulum, ook is de bladvorm in het bijzonder bij A. nitens nog al zeer veranderlijk. 
De bekleeding met schilfers is nog minder een zeker kenmerk, want die ontbreekt soms 
bij A. nitens en is bij exemplaren van A. hortense waargenomen. Er ís dus reden om te 
vragen of beide wel verschillende soorten zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Europa op muren, ruigten en 
in wijnbergen voor en is bij ons alleen bij Zutphen aangevoerd getroffen. 


A. littorále *) L. (A. marina Deth.) Strandmelde (fig. 124). 

Deze plant is groen, min of meer meelachtig bestoven. De stengel is 
rechtopstaand, met rechtopstaande takken, hij is kaal, sterk gegroefd. De 
bladen zijn alle smal, lijn- of lijn-lancetvormig, 
gaafrandig of de onderste iets getand, versmald. 

De bloemhoopjes zijn veelbloemig en vereenigd 
tot eindelingsche, naakte, later afgebroken, stijf 
rechtopstaande schijnaren. De schutblaadjes om 
de vrucht zijn driehoekig of eirond-ruitvormig, 
iets getand, aan den top gepunt en ruw op de 
zijvlakken. ©. 3-6 dM. Juli—September. 

De var. £. marinum Deth. heeft breedere, 
bochtig getande bladen en is zeldzaam gevonden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 

| plant komt door geheel Europa aan de zeekusten 
Atriplex littorale voor. Ook bij ons is zij, echter vrij zeldzaam, daar 
Fig. 124, gevonden en ook in het binnenland aangevoerd. 


A. pátulum®) L. (A. angustifolium ®) Sm.). Uitstaande melde (fig. 125). 

De plant is groen, weinig meelachtig bestoven. De stengel is recht- 
opstaand, liggend of opstijgend, vertakt, met de onderste takken sterk 
uitgespreid, de bovenste opstijgend. 

De bladen staan verspreid of zijn tegenoverstaand, aan weerszijden gelijk 
van kleur of van onderen grijsschilferig. De 
onderste bladen zijn driehoekig-lancetvormig, nret 
spiesvormigen voet, de bovenste lancet- tot lijn- 
lancetvormig, alle gaafrandig of iets getand. De 
bloemen vormen groenachtige hoopjes, die losse, 
meest rechtopstaande schijnaren vormen. De 
zijhoeken der schutblaadjes zijn spiesvormig, 
overigens zijn ze gaafrandig of iets getand, vaak 
zachtstekelig, zij loopen in een lancetvormige 
punt uit. ©. 3-9 dM. Juli—September. 

De var. @. microcárpum Koch. heeft dichte, 
pluimvormige schijnaren en schutblaadjes even 
groot als de vrucht, door deze gewelfd en meest 
zachtstekelig. Deze is vrij zeldzaam gevonden. 


Fig. 125. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in moestuinen en op bouwland, op ruige plaatsen en langs wegen voor en. 
is ook bij ons vrij algemeen. 


1) littorale —=strand. *) patulum — wijdgetakt. *) angustifolium = smalbladig. 


FAMILIE 30. — CHENOPODIACEAE. — 115 


A. hastátum !) L. (A. latifólium ?) Wahlb., A. pátulum °) Sm). Spiesblad- 
melde (fig. 126). 

Deze groene of een weinig meelachtig bestoven plant heeft een rechtop- 
staanden of opstijgenden, vertakten, gegroefden stengel. De onderste takken 
zijn sterk uitgespreid. 

De bladen staan verspreid of tegenover elkaar, zijn kaal of van onderen 
iets grijs.- De onderste en middelste bladen zijn 
driehoekig-spiesvormig met afstaande of iets naar 
beneden gerichte spieslobben, zij zijn gaafrandig 
of getand, de hoogere zijn lancetvormig met een 
spiesvormigen voet, de bovenste alleen lancetvor- 
mig, gaafrandig. 

De bloemen vormen bebladerde schijnaren aan 
den top van den stengel en der takken. In zulk 
een aar zijn mannelijke en vrouwelijke bloemen. 
De schutblaadjes om de vrucht zijn aan den voet 
vergroeid, zij zijn groen, driehoekig met afgeknotten 
of iets hartvormigen voet, glad of knobbelig ge- 
stekeld. ©. 3-9 dM. Juli—September. EE 

Men onderscheidt de volgende vormen: Een 

a. genuinum*) Aschers. Schijnaren los, meest onvertakt. Schutblaadjes 
grooter dan de vrucht, vlak. 

IL macrothéca®) Schum. Schutblaadjes vliezig, gaafrandig of zwak 
getand. 
microspérmum®) W.ef K. (£. mierocarpa Koch). Schijnaren dicht, vaker 
pluimvormig. Schutblaadjes even groot 
als de vrucht, door deze gewelfd, aan 
den voet vaak afgerond of iets versmald. 
IL. delfoideum) Aschers. Bladen met 
naar beneden gerichte spieshoeken. 
UL frianguláre*) Willd. Bladen drie- 
hoekig, niet of weinig spiesvormig, 
meest klein, gaafrandig, min of 
meer witschilferig. 
1. oppositifólium®) D. C. Bladen 
tegenoverstaand. 
2. prostrátum *°) Bouch. Bladen 
verspreid. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. 
De soort komt in geheel Europa aan wegen, 
op bebouwde gronden en op ruige plaatsen 
voor en ís ook bij ons vrij algemeen op Fig. 121 
alle gronden, beh. op het löss in Zuid- A Bloeiende en B Vruchtdra- 
Limburg. Van de vormen is z. zeldzaam Serde stengeltop. 1 Bloem. 2 Vruchtkelk. 
evenals de vorm Il daarvan. Van 4. is Il nog niet gevonden, daarentegen 
is II 1 vrij algemeen. III2 is echter alleen van Vlissingen bekend. 

A. calothéca '!) Fr. (A. laciniatum *”) L.) (fig. 127). 


KS 


Atriplex calotheca 


‚) hastatum — spiesvormig. * latifolium — breedbladig. 2%) patulum — wijdgetakt. *) ge- 
nuinum — echt. *%) macrotheca—grootvruchtig. *) microspermum=—=kleinzadig. 7) del- 
toideum —deltavormig. *) triangulare —=driehoekig. *) oppositifolium — tegenoverstaand- 


bladig. '°) prostratum—=neerliggend. *) calotheca =fraaivruchtig. 2) laciniatum = 
ingesneden. 


116 — CHENOPODIACEAE. — FAMILIE 30. 


Deze meestal kale, wit- of grijsachtige plant heeft rechtopstaande of uitgespreid opstij- 
gende stengels. 

De bladen staan verspreid, de onderste zijn bijna driehoekig-pijlvormig, bochtig spits 
gelobd, de hoogste zijn spies-lancetvormig, de bovenste gaafrandig. De bloemen vormen 
kluwens, die dicht bijeen staan in naakte of een weinig bebladerde aren, die aan den voet 
afgebroken zijn. De schutblaadjes der vruchten zijn witachtig, meer lang dan breed, aan 
den voet afgeknot, diep en priemvormig toegespitst-getand, ruitvormig, bijna driehoekig. 
De zaden zijn bruin, dof. Overigens gelijkt de plant veel op A. hastatum. ©. 3—9 dM. 
Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Europa op ruige plaatsen en langs het zeestrand voor en is 
bij ons misschien bij Delft gevonden. 


A. Babingtónii ') Woods. (A. crassifolium®) Fr.) Babing- 
ton’s melde (fig 128). 

Deze plant gelijkt ook veel op A. hastatum, doch de 
onderste bladen zijn driehoekig-spiesvormig of bijna 3-lobbig- 
spiesvormig, meest bochtig getand, zelden gaafrandig, de 
hoogere lancetvormig met een spiesvormigen voet, gesteeld. 

De bloemen staan in bebladerde schijnaren. De schut- 
blaadjes zijn breed ruitvormig, spits, flauw getand en tot het 
midden vergroeid. ©. 3—6 dM. Augustus, September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Europa aan de Oostzeekust voor en is bij ons op Texel, 
Ameland (Nes) en bij,Ouddorp gevonden. 


Atriplex Babiagtonii 
Fig. 128. 

A tatáricum®) L. Tartaarsche melde. 

Deze plant is min of meer witschilferig en heeft een meestal rechtopstaanden, uitgespreid 
vertakten stengel. 

De bladen zijn diep bochtig getand, de onderste ruitvormig-driehoekig, de hoogere lang- 
werpig met spiesvormigen voet. 

De schijnaren staan eindelings en zijn niet bebladerd. De schutblaadjes zijn ruitvormig 
of bijna 3-lobbig, meest getand en zijn ten slotte meestal knobbelig, zij zijn om de vrucht 
tot het midden vergroeid, ten slotte geheel kraakbeenachtig, wit. De zaden zijn niet ge- 
snaveld, donkerbruin, glanzend. ©. 3-9 dM. Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis in Zuid-Europa op muren 
en ruigten en is bij ons alleen aangevoerd waargenomen bij Rotterdam. 

A. laciniâtum®) L. (A. farinósum®) Dum., Lange, A. arenárium ®) Wood., 
A. crassifólium ?) Gr. et. Godr.) Gelobde melde (tig. 129). 

Deze plant is eerst witschilferig, doch later vallen aan den stengel de 
schilfers weg en wordt zij geelgroenachtig. De stengel 
is beneden sterk uitgespreid vertakt, naar boven 
ook vaak. 

De bladen zijn langgesteeld, de onderste zijn eirond- 
spiesvormig, stomp, bochtig getand, soms bijna 
3-lobbig met wigvormigen voet, de hoogere zijn lancet- 
spiesvormig. £ 

De bloemhoopjes zijn armbloemig, de mannelijke 
vormen een dichte, eindelingsche schijnaar, de vrou- 
welijke staan alleen of weinige bijeen in de blad- 
oksels. De schutblaadjes der bloemen zijn ruitvormig- 
\_spiesvormig, getand, tot het midden verbonden, als 
IE eten de vrucht rijp is, geheel kraakbeenachtig, hard, 

de witachtig. ©. 2-6 dM. Juli—September. 


1) naar C. C. Babington, professor der botanie te Cambridge +1895. ° crassifolium — 
dikbladig. 3) tataricum — Tartaarsche. *) laciniatum — ingesneden. 5) farinosum —= 
melig. 2%) arenarium — zand. 


FAMILIE 31. — AMARANTACEAE. — 117 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West-Europa 
en aan de Middellandsche Zee voor en is bij ons aan het Noordzeestrand, 
zeldzaam gevonden. 


A. róseum ') L. Roze melde (fig. 130). 

Deze plant is meer witschilferig en heeft een meestal 
rechtopgaanden, uitgespreid vertakten stengel. 

De bladen staan verspreid, zijn eirond, bijna ruitvormig, 
ongelijk getand, naar den voet gaafrandig, de hoogere 
zijn lancetvormig. 

De bloemen vormen bijna tot aan den top bebladerde 
schijnaren en deze staan meest in de oksels der bovenste 
bladen. De schutbladen zijn breed eirond-driehoekig, zijn 
meest getand, ten slotte meest knobbelig, tot aan het 
midden vergroeid en bij rijpheid kraakbeenachtig hard, 
wit. De zaden zijn niet gesnaveld, donkerbruin, als zij 
rijp zijn, glanzend. ©. 3—9 dM. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt / 
op zandige plaatsen en puinhoopen in Europa voor, doch Atriplex roseum 
is bij ons alleen bij Rotterdam gevonden. Fig. 130. 


Familie 31. Amarantaceae Juss. Amarantachtigen. 


Bladen verspreid of tegenoverstaand, meest gesteeld, ongedeeld, zonder 
steunbladen. 
__ Bloemen 2- of 1-slachtig, vaak veeltelig. Bloemdek 3-5-deelig of -bladig, 
meest droogvliezig, vrij vaak gekleurd, blijvend. Meeldraden 3-5, op een 
onderstandigen ring ingeplant, voor de bloemdekslippen staand, met naar 
binnen openspringende helmhokjes. Vruchtbeginsel met 1 (inlandsche 
soorten) of meer bodemstandige, rechtopstaande, omgekeerde eitjes, met 
2-4 gescheiden of verbonden stijlen. 

Vrucht 1- of meerzadig, niet of overdwars openspringend. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Amarantaceae. 


A. Bladen eirond tot lancetvormig, uit een schijf en een steel bestaand. Bloemen meest 
vele bijeen. 
a. Meeldraden 5, zelden 3. Vrucht eirond, overdwars openspringend. 
Amarantus blz. 117. 
b. Meeldraden 3, zelden 5. Vrucht niet of onregelmatig openspringend. 
Albersia biz. 119. 
B. Bladen zittend, lijn-priemvormig, stekelpuntig, vaak driekant, aan den voet met droog- 
vliezigen rand. Bloemen alleenstaand, okselstandig . . . . . Polyenemum blz. 120. 


1. Amarántus?) Trn. Amarant. 


Bloemen 1-huizig of veeltelig. Bloemdek 5-, zelden 3-bladig, groen of 
vliezig. Meeldraden 3-5, vrij, met gescheiden helmhokjes. Stempels 2-3, 
zittend. Vrucht 1-zadig, eirond, overdwars openspringend. Zaden vertikaal 
met ringvormige kiem, lensvormig, zwart, glanzend. 


1) roseum==rozerood * Van ’t Grieksche a : niet en marainomai : ik verwelk, omdat 
de bloemen wel verdrogen, doch niet afvallen. 


118 — AMARANTACEAE. — FAMILIE 31. 


Bloemen klein, in gaffelvormig beginnende bijschermen, die tot eind- en 
okselstandige, vaak pluimvormig vertakte schijnaren vereenigd zijn. Schut- 
bladen der bloeiwijze en schutblaadjes der bloemen genaald. 

Bladen verspreid, gesteeld, gaafrandig of aan den top ingesneden, van 
onderen vaak met puntjes. 


Biologische bijzonderheid. De planten hebben kleine zaden, die door den 
wind verspreid worden. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Amarantus. 


A. Stengels en takken min of meer behaard. Bloeiwijze een dichte, niet bebladerde pluim 
vormend. Bladen lichtgroen, geleidelijk in den steel overgaand. Schutbladen 4-6 mM 
lang, met bleeke rugnerf. Bloemdek 5-bladig met 5 meeldraden. 

A. retroflexus blz. 118. 

B. Stengels en takken niet of zeer weinig behaard. Eenjarige plant. Bloeiwijzen: oksel- 
standige hoopjes, tot aan den top bebladerd. Bloemdek 3-bladig met 3 meeldraden. 

a. Stengel bleekgroen of roodachtig, niet vertakt of met opstijgende takken. Bladen 
naar den top versmald, spits of stomp. Hoopjes bloemen vaak dicht bijeen. 
Schutbladen lancetvormig, niet stekend, even lang als het bloemdek, korter dan 
dervrúcht sn Aaen omen de gek et Br ee nr ee enn AST vesten ANN 

b. Stengel wit, pyramidaal vertakt, met uitgespreide of teruggekromde.takken. Bladen 
klein, stomp of uitgerand. Hoopjes bloemen zelfs aan den stengeltop vrij ver 
uiteen. Schutbladen spiesvormig, genaald, langer dan het bloemdek en de vrucht. 

A. albus biz. 119. 


A. retrofléxus') L. Papegaaienkruid (fg. 131). 

Deze plant is lichtgroen en behaard. De stengel is rechtopstaand met 
rechtopstaande of uitgespreide takken, kort be- 
haard, onduidelijk gestreept, beneden los, boven 
tamelijk dicht bebladerd. 

De bladen zijn langgesteeld, eirond of eirond- 
langwerpig, stomp, kort stekelpuntig, aan den 
rand iets gegolfd, naar boven geleidelijk versmald. 

De schijnaren zijn kort, de bovenste zijn tot 
een zeer dichte, eindelingsche pluim ineenge- 
drongen. De bloemen zijn groen. Het bloemdek 
is 5-bladig, half zoo lang als de schutbladen. 


Ed A 5 A De bloemdekbladen zijn stekelpuntig, iets korter 
Gr) Pre dan de rimpelige, 2-3-puntige vrucht. Meel- 
EE EEE draden 5. De vrucht is eirond en springt over- 


Fig. 131. dwars open. ©. 1,5-9 dM. Juli—October. 


Biologische bijzonderheden. De plant heeft windbloemen, in verband 
daarmede staan de helmknopjes op teere, slappe helmdraden, bevinden zich 
de mannelijke bloemen onder de in veel grooter aantal voorkomende 
vrouwelijke en zijn de 3 stempels in de laatste met zeer groote papillen bezet. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Men meent, dat de plant in de 
18e eeuw uit Pennsylvanië in de buurt van Venetië en in Frankrijk is inge- 
voerd en zich van daar uit in Europa heeft verspreid. Al behoort zij dus 
niet tot de oorspronkelijke flora van ons land, zoo is zij toch bij ons inge- 
burgerd en komt vrij menigvuldig op bebouwde gronden, op ruige plaatsen 
en langs wegen voor. 


) retroflexus —= naar achteren omgeslagen. 


FAMILIE 31. — AMARANTACEAE. — 119 


A. silvéster ') Desf. Witte majer (fig. 132). 

Deze plant is onbehaard, bleekgroen of roodachtig. De stengel is recht- 
opstaand, gegroefd, bijna onvertakt of met boog- 
vormig opstaande takken. 

De bladen zijn ovaal- ruit- of lancetvormig, spits 
of stomp, met wigvormigen voet, aan den top soms 
uitgerand. 

De bloemen zijn groenachtig, staan in oksel- 
standige kluwens, die aan den top van den stengel 
vaak dichter bijeen staan. De schutbladen zijn 
spits-lancetvormig, even lang als het 3-bladige 
bloemdek. De bloemen hebben 3 meeldraden. De 
vrucht is afgerond-ovaal, rimpelig, veel langer dan 
het bloemdek en opent zich overdwars. ©. 2-6 y 
dM. Juli— October. Amarantus silvester 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De hade 1 
plant komt in Midden- en Zuid-Europa in moestuinen, langs wegen en op 
onbebouwde plaatsen voor en is bij ons zeer zeldzaam, meestal, zoo niet 
steeds, aangevoerd. 


A. âlbus?) L. Witte amarant (fig. 133). 

De plant is onbehaard en sterk pyramidaal vertakt. De 
stengel is wit, evenals de stijve, uitgespreide, terugge- 
kromde takken. 

De bladen zijn klein, omgekeerd eirond of lancetvormig, 
soms uitgerand. De bloemen zijn bieekgroen, staan in 
kleine okselstandige kluwens, zij staan zelfs aan den stengel- 
top vrij ver uiteen. De schutbladen zijn spiesvormig, 
genaald, langer dan het bloemdek. De 3 bloemdekbladen 
zijn spiesvormig. Er zijn 3 meeldraden. De vrucht is 
klein, zeer rimpelig, korter dan het bloemdek en springt 
overdwars open. ©. 2-8 dM. Juli—October. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in Zuid-Europa voor, doch is eigenlijk afkomstig 
uit Amerika. Bij ons is zij alleen bij Scheveningen ge- 
vonden. Fig. 133. 


2. Albérsia®) Kth. 


Arnarantus albus 


De bloemen zijn meestal 3-, zelden 5-tallig. De vrucht springt meestal 
niet open. De meeste (zeer korte) schijnaren zitten in de oksels van 
gewone bladen, alleen de bovenste zijn pluimvormig opeengedrongen. 
Schutbladen zonder naalden. Overigens als Amarantus. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Albersia. 


A. Stengel kaal. Bladen eirond of lepelvormig met een uitranding aan den top, waarin 
een stekelpuntje. Schutbladen korter dan het bloemdek. . . . . A. Blitum blz. 119. 
B. Stengel naar boven behaard. Bladen ruitvormig-eirond, aan den top iets spits of stomp, 
zelden uitgerand. Schutbladen omstreeks zoolang als het bloemdek. A. deflexus blz. 120. 


A. Blitum*) Kth. (Amarantus Blitum L.) Kleine majer (fig. 134). 
De plant is kaal, donkergroen. Uit den penwortel komt een beneden 


ì) silvester —= bosch. *) albus — wit. ?%) Naar J.C. Albers, directeur der veeartsenij- 
school te Berlijn. *) van’t Grieksche: bliton, vroeger de naam voor Chenopodium capitatum. 
Dit stamt van milton : roodaarde en duidt op iets roods, hier de roode vruchten. 


120 


— AMARANTACEAE. — FAMILIE 31. 


vertakten, liggenden of opstijgenden stengel, die doorschijnend, gtas- 


Albersia Blitum. 
Fig. 134. 


glanzend, vaak roodachtig is en los met 
bladen is bezet. 

De bladen zijn langgesteeld, eirond of lepel- 
vormig, naar den top uitgerand met een stekel- 
puntje in de insnijding. De rand is vaak 
gegolfd, de bladen zijn van onderen glanzend, 
meest met een witte, zeldzamer met een 
roode vlek. 

De bloemen zijn groenachtig en zitten in 
okselstandige kluwens of schijnaren, die echter 
boven aan den stengel een dichte, onbebla- 
derde pluim vormen. De schutbladen zijn 
driehoekig-lancetvormig, korter dan de lancet- 
vormige, grijsgroene, breed wit gerande, spitse 
bloemdekbladen. Meeldraden zijn er meest 3. 
De vrucht is circa 1'/, maal zoo lang als 
breed, bijna spits, langer dan het bloemdek 
en springt meest niet open. 


Biologische bijzonderheden. Ook deze plant 


a. mannelijke; b. vrouwelijke bloem; heeft weer windbloemen, die proterogynisch 


c. rijpe vrucht met zaad. 


zijn en de vrouwelijke bloemen zijn in veel 


grooter aantal aanwezig dan de mannelijke. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op bebouwden grond voor en is ook bij ons vrij algemeen. 


A. defléxus ') Gren. (Amarantus deflexus L.). Kromme majer (fig. 135). 
Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch de stengel is naar boven behaard. De bladen 


Albersia deflexus 
Fig. 135. 


zijn ruitvormig-eirond, toegespitst, aan den top iets spits of 
stomp, zelden uitgerand. 

De schutbladen zijn omstreeks zoolang als het bloemdek, _ 
smaller en spitser dan bij de vorige soort. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
in Zuid-Europa thuis, doch is bij ons bij Rotterdam en Am- 
sterdam als aangevoerd waargenomen. 


ò. Polyenémum L.?) Knarkruid. 


Bloemen 2-slachtig. Bloemdek 5-bladig, evenals 
de 2 kleine schutblaadjes droogvliezig. Meeldraden 
3, zelden 1 of 5, aan den voet tot een bekken- 
vormigen ring vergroeid, doch met gescheiden 
helmhokjes. Stempels 2, op een zeer korten stijl 


zittend. Vrucht eirond, vliezig, samengedrukt, niet openspringend, om- 
geven door het niet veranderde bloemdek. Zaden als bij Amarantus. 

Bloemen alleenstaand, okselstandig, zittend. Bladen zeer talrijk, ver- 
spreid, de onderste tegenoverstaand, zittend, lijn-priemvormig, stekelpuntig, 
bijna driekant, aan den voet met droogvliezige randen. 


1) deflexus — afgebogen. 


2) van ’t Grieksche polys: veel en cnémê: geleding, lid, dus: 


plant met veel leden, die door de wat gezwollen knoopen duidelijk te onderscheiden zijn. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 121 


Door de witte, droogvliezige schutbladen en bloemdekbladen gelijkt de 
plant veel op niet bloeiende exemplaren van Spergularia- en Scleranthus- 
soorten. 


P. arvense') L. Knarkruid (fig. 136). 
De plant is vrij kaal. Uit den penwortel komt een 


overal aan den voet sterk vertakten stengel, met liggende Et land 
of opstijgende, dunne en slanke takken. De stengel en Nl Sil / 7 
takken zijn groen of roodachtig, meest bedekt met kleine, A 
dicht opeenstaande wratjes. k7 
De bladen staan rechtop, dakpansgewijze, zijn 4-8 mM 7 WE, 
ang, nauwelijks stekend. p Ì / W 
De schutbladen zijn spiesvormig, zeer kort gepunt, iets Wy t/ 4 Ie 
korter dan of evenlang als het bloemdek. De vrucht is ' V ij U / 
zeer klein, eirond, nauwelijks 1 mM lang, niet langer A W ZNA 
dan het bloemdek. ©. De takken 25 mM-3 dM lang. Dl RAY, 
Juli— Herfst. N’ ip Nd 
“ , 
Biologische bijzonderheid. De kleine vruchten worden = Sf 
door den wind verspreid. A { 
Polvcnemum arvense 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt Fig. 136. 


in Midden- en Zuid-Europa op zandig bouwland voor en 
is bij ons alleen op Ameland, bij Apeldoorn, De Bilt, Eindhoven, Werkendam, Harder- 
wijk, Overasselt, Maastricht en aan den Krommen Rijn gevonden. 


Familie 32. Caryophyllaceae Rchb. Muurachtigen. 


Bloemen regelmatig. Kelk onderstandig, blijvend, 5-(of 4-)tandig tot 
5-(4-)bladig. Kroonbladen 4-5 of ontbrekend. Meeldraden vrij, in 1 of 2 
kransen, 5-10, zelden 2-4. Vruchtbeginsel 1 met 1-5 stijlen. 

Bladen ongedeeld. 


Overzicht der onderfamiliën en der groepen. 


A. Kelkbladen vergroeid. Stempels gescheiden . . . Onderfamilie |. Silenoideae A. Br. 
a. Kroonbladen in den knop links gedraaid, meest met vleugellijsten aan den nagel, 
zelden met tongetje. Kelk zonder ribben, die tusschen de kelktanden uitloopen. 
Vruchtbeginsel met 2 stijlen. Vrucht een eenhokkige doosvrucht, die aan den top 
met vier tanden openspringt. Kiem gekromd of recht. . Groep Diantheae A. Br. 
Gesl. Gypsophila, Tunica, Dianthus, Saponaria, Vaccaria. 

b. Kroonbladen in den knop rechts of links gedraaid. Kelk met ribben, die tusschen 

de kelktanden uitloopen. Vruchtbeginsel met 3 of 5 stijlen. Kiem gekromd. 
Groep Lychnideae A Br. 

Gesl. Cucubalus, Silene, Coronaria, Melandryum, Agrostemma. 
B. Kelkbladen vrij of bijna vrij. Stijlen of stempels vrij of verbonden. 
a. Vrucht veelzadig, (bijna steeds) aan den top met tanden openspringend. 
Onderfamilie 2. Alsinoideae Engl. 
aa. Bladen met vliezige steunbladen. Kroonbladen ongedeeld. Doosvrucht in de 
middellijn der vruchtbladen, dus met evenveel kleppen, als er stempels zijn, 
openspringend …. . . . - - - - - - « « « « « Groep Sperguleae Feuzl. 
Gesl. Spergula, Spergularía. 
bb. Bladen zonder steunbladen . . … Eed „ … Groep Alsineae Fenzl. 
Gesl. Sagina, Ammadenia, Alsine, Moehringia, Arenaria, Holosteum , Stellaria, 
Moenchia. Malachium, Cerastium. 


1) arvense — veld. ze 


122 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


b. Vrucht eenzadig, niet met tanden openspringend. 
aa. Bladen verspreid of tegenoverstaand, met droogvliezige steunblaadjes. 
Onderfamilie 3. Paronychioidene A. Br. 
aaa. Bladen verspreid. Kroonbladen even groot als de kelkbladen, aan den 
voet van den kelk ingeplant. . .… . … Groep Telephieae D. C. 
bbb. Bladen tegenoverstaand. Kroonbladen klein, op meeldraden gelijkend en, 
evenals de meeldraden, op een het vruchtbeginsel omgevenden ring ingeplant. 
Groep Illecebreae D. C. 
Gesl. Herniaria, Illecebrum. 


bb. Bladentegenoverstaand, zonder steunbladen. Onderfamilie Scleranthoideae A. Br. 
Gesl. Scleranthus. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Caryophyllaceae. 


A. Kelk losbladig of 4-5-deelig. Bloemkroon soms zeer klein of ontbrekend. 
a. Bladen met vliezige steunbladen. 
aa. Vrucht een veelzadige doosvrucht. Stijlen 3-5. Meeldraden 5-10 
a. Stijlen 5. Meeldraden 5-10. Doosvrucht 5-kleppig. Bladen schijnbaar krans- 
standig. . … . … Spergula blz. 129. 
p- Stijlen 3. eeen io. Deenen 3- es Bladen tegenoverstaand. 
Spergularia blz. 131. 
bb. Vrucht een eenzadige, niet openspringende vrucht. Stempels 3 of 2. 
a. Bladen, althans de onderste, tegenoverstaand. Kroonbladen klein, draad- 
vormig of ontbrekend. Stempels 2. 
aa. Kelkslippen niet verdikt, vlak, hol. . . . . . Herniaria blz. 125 
pp. Kelkslippen kraakbeenachtig verdikt, zijdelings samengedrukt. 
Illecebram biz. 126. 
pf. Bladen verspreid, blauwgroen. Kroonbladen even groot als de kelkslippen. 
Stempels RNN ae ever de Corrigiolanhlz Ams 
b. Bladen zonder vliezige steunbladen. 
aa. Kroonbladen getand of 2-spletig tot 2-deelig. 
aaa. Kroonbladen 2-spletig tot 2-deelig. Zaden niervormig. 
a. Stijlen 5. 
aa. Kroonbladen tot aan den voet 2-deelig. Doosvrucht eirond, 
tot over het midden met 5 tweetandige kleppen openspringend. 
Malachium blz. 146. 
pp. Kroonbladen omstreeks tot het midden gespleten. Doosvrucht 
cylindrisch, aan den top met 10 kleppen openspringend. 
Cerastium blz. 147. 
fp. Stijlen 3. Kroonbladen 2-spletig tot 2-deelig. Meeldraden meest 
10. Doosvrucht elliptisch tot eg tot aan het midden met 6 
kleppen openspringend . . … - … … … Stellaria blzai4i 
bbb. Kroonbladen getand. Meeldraden 3 -5. “ Doosvrucht met 6, zich aan den 
top omrollende tanden openspringend. Zaden schildvormig. 
Holosteum blz. 140. 
bb. Kroonbladen gaaf of iets ingesneden of ontbrekend. 
aaa. Stijlen 5 of 4. 
a. Doosvrucht met 4 of 5 kleppen openspringend. Stijlen 4 of 5. Meel- 
draden 4, 5 of 10. Kroonbladen soms ontbrekend. Bladen lijn- tot 
draadvormig …. . . … … « … Sagina blze 134: 
Pp. Doosvrucht aan sen ap SAE 8 (eten openspringend. Stijlen 4. 
Meeldraden 4. Bladen lancetvormig. Stengel rechtopgaand. 
Moeuchia blz. 146. 
bbb. Stijlen 3 of 2. 
a. Doosvrucht met 3 kleppen openspringend. 
aa. Bladen lancetvormig of vg tot priemvormig. Zaden talrijk, 
klein, niervormig …. … se ve «es Alsíne blz miss 
pp. Bladen eirond, dik, zi. in 4 rijen. Zaden weinig talrijk, 
dik, peervormig . . … … … … … - « « Ammadenia blz. 137. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 123 


P. Doosvrucht met 6-4 tanden of 6-4 kleppen openspringend. 
aa. Bladen eirond tot lijnvormig, ongesteeld. Doosvrucht met 6-4 
tanden openspringend. Zaden knobbelig, zonder aanhangsel. 
Arenaria blz. 139. 
Pp. Bladen eirond tot draadvormig, de onderste in het eerste gevat 
gesteeld. Doosvrucht met 6-4 kleppen openspringend. Zaden 
glad, met aanhangsels . .…. . . . . Moehringia blz. 139y 
ccc. Stijlen 2 of 1. Meeldraden 5(-10). Kroonbladen ontbrekend. Vruch. 
een eenzadige, niet openspringende vrucht. Bladen lijnvormig, tegen- 
overstaande ._… … Seleranthus blz. 127. 
Kelk vergroeidbladig, aan den top 5-tandig. Bloemkroon bijna steeds aanwezig. 
a. Stijlen 3-5. 
aa. Vrucht een doosvrucht. Stengel niet klimmend. 
aaa. Kroonbladen langer dan de kelktanden. 
a. Doosvrucht (vruchtbeginsel) I-hokkig, zonder tusschenschotten. 
Bloemkroonbladen met een tongetje. 
aa. Kroonbladen 4-spletig of ongedeeld. Stijlen 5. Doosvrucht 


met 5 tanden openspringend. …. . . … … Coronaria blz. 167. 
pp. Kroonbladen 2-spletig. Stijlen 3 of 5. Doosvrucht met 6 of 
10 tanden openspringend . . . . …. . Melandryum blz. 169. 


Doosvrucht (vruchtbeginsel) aan den voet 3-hokkig, met 6 tanden 
openspringend. Stijlen 3. Bloemkroon wit of rood. 
Silene blz. 161. 
bbb. Kroonbladen korter dan de kelkslippen, ongedeeld, zonder bijkroon. Doos- 
vrucht l-hokkig, zonder tusschenschotten, met 5 tandjes openspringend. 
Agrostemma blz. 172. 
bb. Vrucht een bes. Stijlen 3. Kroonbladen 2-spletig met korte bijkroon. Vrucht- 
beginsel l-hokkig. Stengel klimmend . . . . . . . . Cucubalus blz. 16). 
beestijlens 2 off 
aa. Kelk met droogvliezige strepen, kort en breed. Kroonbladen geleidelijk ín 
den nagel overgaand. 
aaa. Kelk aan den voet zonder schubben . . . . . Gypsophila blz. 151. 
bbb. Kelk aan den voet door schubben omgeven . . . Tunica blz. 153. 
bb. Kelk zonder droogvliezige strepen. Kroonbladen met scherp afgescheiden nagel. 
aaa. Kroonbladen zonder tongetje. 
a. Kelk aan den voet zonder schubben, buikig opgeblazen, scherp 5-kantig. 
Vaccaria blz. 159. 
É. Kelk aan den voet door schubben omgeven, cylindrisch, niet kantig. 
Dianthus blz. 153- 
bbb. Kroonbladen met een tongetje. Kelk cylindrisch, zonder ribben, aan 


bp. 


den voet zonder schubben . …. „ … Saponaria blz. 158, 
cc. Kelk vliezig gerand, 5-spletig. Bloemkroon ontbrekend. Bladen lijnvormig, 
tegenoverstaand ee SCcleranthusmblzanip7 


Voorkomen der Caryophyllaceae. Onder de tot deze familie behoorende 


planten zijn vertegenwoordigd: 


IS 


28, 


ap. 


40, 


Dj: 


halophyten b.v. Spergularia salina en S. marginata, Sagina procumbens 
7. crassifolia, S. stricta en Ammadenia peploides. 

hygrophyten b.v. Stellaria glauca en uliginosa, Malachium aquaticum, 
Corrigiola, Illecebrum, Sagina nodosa en S. subulata. 

boschbewoners b.v. Stellaria Holostea, S. nemorum en Moehringia 
trinervia. Andere b.v. Melandryum rubrum en M. album (deze nadert 
tot de xerophyten) komen in struikgewas en op minder beschaduwde 
plaatsen voor. 

weideplanten b.v: Coronaria flos cuculi (eigen aan vochtige weiden) en 
Cerastium triviale. 

xerophyten b.v. Cerastium semidecandrum en C. glomeratum, Sagina 
procumbens, Holosteum umbellatum, Dianthus Armeria, D. deltoides, 


124 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Silene Otites, S. vulgaris, S. nutans, Tunica prolifera, Herniaria, 
Scleranthus perennis en Spergula. 

6°. ruderalplanten en akkeronkruiden b.v. Stellaria media en S. graminea, 
Cerastium arvense, Gypsophila muralis, Spergularia rubra en S. segetalis, 
Alsine tenuifolia, Silene noctitlorum, S. dichotoma, S. conica en S. 
gallica, Agrostemma Githago, Scleranthus annuus, Arenaria serpyllifolia 
en Vaccaria parviflora. 


Onderfamilie 1. Paronychioideae A. Br. 


Bladen verspreid of tegenoverstaand, met droogvliezige steunblaadjes. 
Bloemen regelmatig. Kelk aan den voet met den beker- of schotelvormigen 
bloembodem vergroeid, 5- (soms 3-4-)tandig, blijvend. Kroonbladen 5, 
soms ontbrekend. Meeldraden 5, vrij. Vruchtbeginsel 1, vrij, zittend, alleen 
aan den voet door den beker omgeven. Vrucht meest 1l-zadig, al of niet 
openspringend. 

Kleine plantjes met vele stengels, gaafrandige bladen en meest dicht 
opeengedrongen bloemen. 


1. Corrigíola ') L. 


C. littorális?) L. Riempjes (fig. 137). 

Deze plant is kaal en blauw- tot grijsgroen. De wortel is lang, dun, 
teer, daaruit komt een stengel, die van den voet af in tal van liggende, 
vertakte takken is verdeeld, terwijl de middelste 
daarvan vaak rechtopstaan. Deze takken zijn zeer 
teer, bijna draadvormig, los met verspreid staande 
bladen bezet. Sommige bloeien, andere niet. 

De bladen staan verspreid, zijn lijnvormig-lang- 
werpig, naar voren breeder, stomp of afgerond, 
aan de randen doorschijnend en gaafrandig. Zij 
hebben hart-maanvormige, witvliezige, zeer kleine 
steunblaadjes met een getanden rand. 

De bloemen hebben kleine, witte, lancetvormige, 
TZ gaafrandige schutblaadjes en zijn zeer klein, wit 
Rr of rose. Zij staan in rijkbloemige, opeengedrongen 
orrigiola littoralis 5 5 5 js 

Fie. 137. eind- en okselstandige hoopjes (bijschermen). De 

kelk is 5-deelig met eironde, witvliezig gerande 
slippen, waarvan het bruine, zeldzamer groene, middenveld ovaal en spits 
is. Kroonbladen zijn er 5, deze zijn langwerpig, wit, stomp, even lang 
ais of iets langer dan de kelk, aan den voet van dezen ingeplant. Er zijn 
5 meeldraden en 3 zittende stempels. De vrucht is 3-hoekig, zwart, 1-zadig, 
springt niet open en blijft in den kelk zitten. ©. 7-30cM. Juni-—September. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen blijven meest gesloten en zijn dus 
op spontane zelfbestuiving aangewezen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa voor en is bij ons vooral op vochtigen, overstroomden 


1) van het Latijnsche corrigia : riem, hetgeen slaat op de lange, op den bodem liggende 
stengels (hierop slaat ook de Nederl. naam: riempjes). ‘) littoralis — strand. 


FAMILIE 32. in CARYOPHVOLAGEAE. — 125 


zandgrond en aan rivieroevers vrij algemeen, doch bijna uitsluitend op het 
diluvium. 


2. Herniária ') Trn. Breukkruid. 


Bloemen in schijnbaar zijstandige, kluwenvormende bijschermen, het 
eene blad van het paar, dat de bloeiwijze steunt, is kleiner of ontbreekt 
vaak geheel. Kelkslippen 5, een weinig uitgehold, groen. Kroonbladen 5, 
klein, priemvormig, meeldraadachtig, evenals de 5 meeldraden op een het 
vruchtbeginsel omgevenden ring ingeplant. Stempels 2, bijna zittend. Vrucht 
bolrond, niet openspringend, I-zadig, in den blijvenden kelk ingesloten. 
Bloemen groenachtig, zeer klein. Planten sterk vertakt, plat neerliggend. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Herniaria. 


A. Kelk onbehaard, niet gewimperd. Planten groen. 

a. Bloemen zittend, in hoopjes die tot trossen vereenigd zijn, langs de takjes. Bladen 
heldergroen, langwerpig of lancetvormig, naar den voet versmald, onbehaard of 
iets behaard. Steunbladen klein. Takken dun, onbehaard of fijn behaard. 

H. glabra blz. 125. 

b. Bloemen bijna zittend, in afgeronde hoopjes in de bladoksels. Bladen dofgroen, 
elliptisch of ovaal, aan den voet niet versmald, gewimperd. Steunbladen groot. 
diakkensceheelsbetaardi RE ee Hd esciliatanblze126: 

B. Kelk stijfharig gewimperd, door een langeren borstel stekelpuntig. Plant grijsachtig. 
H. hirsuta blz. 126. 

H. glábra®) L. Breukkruid (fig. 138). 

Deze plant is geelgroen, kaal of iets behaard. De stengels zijn dun, 
liggend, van den voet af sterk vertakt, los bebladerd. 

De onderste bladen zijn tegenoverstaand, de bovenste verspreid. Zij 
zijn langwerpig of elliptisch, vrij spits, kortgesteeld, zelden aan den voet 
gewimperd, gaafrandig, iets vleezig. Zij hebben kleine langwerpige, ge- 
wimperde, vliezige steunbladen. 

De bloemen zijn zeer klein, zittend en staan in veelbloemige hoopjes 
(7-9), (fig. 138), die tot een tros langs de takken 
vereenigd zijn. Zij hebben gewimperde schutbladen. GO SE 
De kelkslippen zijn langwerpig, stomp, onbehaard, 2e 
van binnen geel, smal vliezig gerand. De rijpe vrucht 
is weinig grooter dan de blijvende kelk. 2. 5-15 
cM. Juii—Herfst. 

Biologische bijzonderheden. Gewoonlijk springen 
de 5 helmknopjes in den knop open en kan dan 
spontane zelfbestuiving plaats hebben. De bloemen 
openen zich daarna tot een sterretje en nu buigen 
zich de meeldraden naar buiten, terwijl ook de 
stempels zich uitspreiden en nu vallen de bloempjes, Hetrienlskee 
hoewel klein en reukeloos, toch door hun vereenigd Fig. 138. 
zijn, een weinig op en daar zij ook honig bevatten, 
bezoeken kleine insecten b.v. mieren ze en bewerken kruisbestuiving. Op 
den volgenden dag bewegen zich de kelkslippen en helmknopjes naar 
binnen en de laatste worden tegen de stempels gedrukt, zoodat nu weder 
spontane zelfbestuiving kan geschieden. 


DAV Latijnsche hernia : breuk, omdat de plant vroeger gebruikt werd om breuken 
te genezen. 2) glabra — onbehaard. 


126 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door bijna geheel 
Europa voor op drogen zand- en heigrond en is bij ons vrij zeldzaam. 


Volksnamen. In Utrecht heet de plant duizend- 
graan, in Overijsel kleine weegbree. 


H. hirsúta') L. Behaard breukkruid (Fig. 139). 

Deze plant is kort en dicht behaard (verschil met H. 
glabra), grijsachtig groen. De stengels zijn dun, liggen op 
den bodem, doch verheffen vaak den top. 

De bladen zijn stijfharig gewimperd, lancetvormig (ver- 
schil met H. glabra), aan den voet versmald. De onderste 
zijn tegenoverstaand, de bovenste afwisselend. De steun- 
blaadjes zijn ovaal of langwerpig, klein, witvliezig. 

De bloemen zijn klein, zittend, in armbloemige hoopjes, 
tegenover de bladen staand (fig. 139) en korter dan deze. 
De kelkslippen zijn lancetvormig, behaard, eindigen in 
een lang borstelhaar (verschil met H. glabra). De zaden 
zijn bijna lensvormig. %. 5-15 cM. Juli—Herfst. 


5 

Herniaria hirsuta 

Fig. 130. t 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant kom 

in Midden- en Zuid-Europa voor op drogen zand- en heidegrond, doch is bij ons alleen 
bij Diepenveen gevonden. 


H. ciliáta®) Bab. Gewimperd breukkruid (Fig. 140). 

Deze plant is weinig behaard en donkergroen. De 
stengels zijn vrij dun, liggend-kruipend, met takken, die 
over de geheele oppervlakte behaard zijn. 

De bladen zijn dik, glad, gewimperd, breed, elliptisch 
of ovaal, niet aan den voet versmald, bijna alle tegen- 
overstaand. De steunblaadjes zijn breed, wit, lang ge- 
wimperd. 

De bloemen zijn klein, bijna zittend, in armbloemige 
hoopjes in de bladoksels (fig. 140). De kelkslippen zijn 
langwerpig, glad, groen, smal vliezig gerand. 4. 8-15 
cM. Juni—Augustus. 


Herniaria ciliata Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
Fig. 140. komt aan de zandige en rotsachtige zeekusten van een 
deel van Europa voor, doch is bij ons bij Apeldoorn en Maastricht gevonden. 


ò. Ilécebrum®) L. 


Sj 82 |. verticillátum®) L. Grondster (fig. 141). 
Y a A Se Rs Dit sierlijke plantje is geheel onbehaard en heeft 
WI Cs 0 Oe een dunnen penwortel, waaruit een stengel komt, 
ee 0, die meestal van den voet af in vele, meest roode, 
\ 5 ke draadvormige, liggende, zelfs aan den voet wor- 
Sa SU telende takken uitloopt. 

=S Se - De bladen zijn tegenoverstaand, iets vleezig, 
WY ad omgekeerd eirond, stomp, kort gesteeld, gaafrandig. 
Ache De onderste paren staan vrij ver van elkaar, de 

Draf bovenste zijn dicht, vaak zeer dicht opeengehoopt. 


Dlecebrum verticillatum 


pn Zij hebben kleine, ovale, vliezige steunblaadjes. 
ig. 5 


De bloemen zijn klein, sneeuwwit, hebben ieder 
2 vliezige schutblaadjes en zitten in armbloemige hoopjes (bijschermen) in 
de oksels der bladen. Zij maken den indruk van in kransen te staan (hierop 


1) hirsuta — ruwharig. ?) ciliata—= gewimperd. 2) van ’tLatijnsche illecebra: bekoring, 
wat natuurlijk slaat op de sierlijkheid van het plantje. *) verticillatum — kransdragend. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — |(/ 


slaat de naam verticillatum). Zij hebben (fig. 141) 5 dikke, kraakbeenachtige 
kelkslippen, die wit en en zijdelings samengedrukt zijn, in een fijne naald 
uitloopen en van binnen een smalle, uitgeholde vlakte hebben. De 5 kroon- 
bladen zijn klein, priemvormig, meeldraadachtig, zij staan evenals de meel- 
draden op een het vruchtbeginsel omgevenden ring. Meeldraden zijn er 5, 
stempels 2 of 3, deze zijn bijna zittend. De vrucht is langwerpig, overlangs 
gegroefd en springt volgens de groeven met 5-10 smalle, boven samen- 
hangende kleppen open, zij is l-zadig, zwart, glanzig, omsloten door de 
kelkslippen. ©. 5-30 cM. Juni—Oectober. 

Kleine exemplaren dezer plant lijken wel wat op Centunculus minimus, 
doch zijn er door de 5-deelige, sneeuwwitte bloemen gemakkelijk van te 
onderscheiden. 

Biologische bijzonderheid. De bloemen zijn homogaam en meest op zelf- 
bestuiving aangewezen, meestal blijven ze gesloten (kleistogam). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Westelijk- 
Midden- en Zuid-Europa op vochtigen zand- en heidegrond voor en is bij 
ons op het diluvium vrij algemeen. 


Onderfamilie 2. Seleranthoideae A. Br. 


Bloemen in meer of minder tot kluwens opeengehoopte bijschermen. 
Bloemen regelmatig. Kelk blijvend, 4-5-tandig, in den keel met een klier- 
achtigen ring, met witvliezig gerande slippen. Kroonbladen ontbrekend. 
Meeldraden 5 of 10, doch in ’tlaatste geval vaak 5 zonder knopjes. Vrucht- 
beginsel 1, vrij, door den bloembodem geheel ingesloten, 1-hokkig met 
2 eitjes. Stijlen 2. Vrucht hard, niet openspringend, geheel door den 
bloembeker omgeven. 

Bladen tegenoverstaand, zonder schutbladen. 


4. Seleránthus ') L. Hardbloem. 


Kelk 5-tandig, met klokvormige buis met 10 groeven, de slippen vliezig 
gerand. Meeldraden 10, de binnenste tusschen de kelkslippen staande, 
onvruchtbaar of soms ontbrekend. Stijlen 2, draadvormig, met knopvor- 
mige stempels. Vrucht in de kelkbuis, die bij rijpheid hard beenig wordt, 
ingesloten, 1-zadig, niet openspringend. 

Bloemen in meer of minder kluwens vormende bijschermen, groen- of 
witachtig. 

Bladen tegenoverstaand, lijnvormig, verbreed aan den voet en daar ver- 
bonden, zonder steunbladen. 

Planten liggend of opgericht met knoopig gelede stengels. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Scleranthus. 


A. Kelkslippen spits, smalvliezig gerand, aan de vrucht afstaand . . S. annuus blz. 127. 
B. Kelkslippen stomp, breedvliezig gerand, aan de vrucht samenneigend. 
S. perennis biz. 128. 
S. ánnuus®) L. Eenjarige hardbloem (fig. 142). 
Deze plant is grijsgroen. Uit den dunnen wortel komt een aan den voet 
vertakten stengel. Deze stengel en zijne takken zijn dun, minstens aan 
eene zijde kort behaard, meest neerliggend, opstijgend of rechtopstaand. 


1) van ’t Grieksche sklêros : hard en anthos: bloem, om de leerachtige kelkslippen en 
ce. harde vrucht. 2) annuus — eenjarig. 


128 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Een deel der takken ligt meest op den bodem, andere staan rechtop of 
zijn opstijgend. 

De bladen zijn smal lancet- tot lijnvormig, spits. 

De bijschermen zijn oksel- en eindstandig. De bloemen zijn klein, groen. 

De kelkslippen zijn lijn-lancetvormig, smal gerand, uitgespreid en een 
weinig open na den bloeitijd, in een rechte punt versmald. 
De vruchtkelk is 4 a 4, mM lang, glad, 
‚ met een buis, die aan den top niet vernauwd 
is, doch wel aan den voet versmald, even lang 
als de slippen. 

De vrucht is 1 à 2-zadig. ©. 5-20 cM. 
Juli— Herfst. 


Biologische bijzonderheden. In de bloemen 
zijn meestal slechts 2 à 3 vruchtbare buitenste 
en 1 of meer vruchtbare binnenste meeldraden. 
De bloemen worden ondanks dat er vrij wat 
honig wordt afgescheiden, weinig of niet door 
insecten bezocht en zijn dan ook meest op 
zelfbestuiving aangewezen. 

De wijze, waarop de bloem zich gedraagt, 
is bijna als bij S. perennis, doch de kelk- 
slippen bewegen zich bij het opengaan niet 
zoover naar buiten en de bloemen zijn homo- 


Shlérinthústantuus gaam, zoodat zelfbestuiving gemakkelijker kan 
Fig. 142. optreden. 
a. bloem, b. vruchtbeginsel, 2 5 
c._ bloemdek opengesneden en Voorkomen in Europa en in Nederland. 


en De plant komt in Europa op bebouwde en 


onbebouwde zandgronden voor en is ook bij ons algemeen, ook op löss. 
Volksnamen. De plant heet in den Achterhoek van Gelderland kommer- 
bloempje, bij Barneveld kruipspurrie, in Noord-Brabant waterspurrie. 


S. perénnis!) L. Overblijvende hardbloem. (Fig. 143). 

Deze plant is door de bebladerde uitspruitsels, die zij maakt, meer zode- 
vormend dan de eerste. Zij is blauwgroen met 
een penwortel, waaruit een aan den voet reeds 
vertakten stengel komt, die meest opstijgend en 
behaard is en krachtiger dan bij de vorige. De 
takken staan naar alle zijden uit, de onderste 
liggen soms op den bodem. Vrij vaak is de plant 
beneden rood aangeloopen. 

De bladen zijn lijnvormig, spits. 

De bijschermen staan meest alleen eindelings. 
De bloemen zijn groenachtig wit. De kelkslippen 
zijn langwerpig, stomp, breed wit gerand samennei- 
gend en aan den vruchtkelk gesloten, zonder ge- 
kromde punt. De vruchtkelk is 4, mM lang, 


M 
Scleranthus perennis 


Fig. 143. glad, met niet samengetrokken buis, even lang als 
of iets korter dan de kelkslippen. ©. 5-20 cM. 
Mei— Herfst. 


1) perennis — overblijvend. 


Men gelieve in Aflevering Il en II de volgende fouten te verbeteren : 


Blz. 


10 regel 22 v. b. staat April, Mei, dit moet zijn Maart, April. 


12 


25 
29 


34 


39 


47 
65 


74 


78 


79 


128 


„ 


5 


26 


Vv. 


22 v 


10 v 


(op 


ox 


loy 


0,6-—12 M Midden Mei, dit moet zijn G—12 M. 
April —Midden Mei. 

April, Mei, dit moet zijn April —Juli. 

aa. Dit moet vervallen en het op dien regel 
staande aansluiten aan den voorgaanden regel. 
donker gekleurd, dit moet zijn nooit donker 
gekleurd. 

vrij lange stijl, dit moet zijn vrij lange of 
korte stijl. 

vrouwelijke, dit moet zijn mannelijke. 
buitenste vruchtbloemdekslippen, dit moet zijn 
binnenste vruchtbloemdekslippen. 

Bloemdek rimpelig, dit moet zijn Vruchten 
rimpelig. 

2, dit moet zijn ©. 


„en 27 v. b. staat glanzige zaden, dit moet zijn glan- 


zige vruchten. 


. staat langer dan de 3 andere, dit moet zijn \, korter 


dan de 3 andere. 

zaden iets glanzend, dit moet zijn vruchten 
iets glanzend. 

Schutblaadjes vliezig, dit moet zijn Schut- 
blaadjes vleezig. 

Diepenveen, dit moet zijn Apeldoorn en Maas- 
tricht. 


Apeldoorn en Maastricht, dit moet zijn Diepen- 
veen. 


©, dit moet zijn X. 


FAMILIE 32. — (CARYOPHYLLACEAE. — 129 


Biologische bijzonderheden. De 10 meeldraden buigen zich met de kelk- 
slippen bij het opengaan der bloem naar buiten en dan openen zich de 
helmknopjes. Wel buigen zij op dienzelfden dag ook weer naar binnen, 
doch later nog sterker naar buiten. In dien tijd bezoeken vele kleinere 
insecten, vooral vliegen, kleinere bijen, sluipwespen en mieren de wel 
reukelooze en niet sterk opvallende bloemen, halen honig van den 
klierachtigen ring aan de keel van den kelk en bewerken dan ook kruis- 
bestuiving. Op den volgenden dag krommen zich de meeldraden naar 
binnen en komen met de rijpe stempels in aanraking, zoodat nu spontane 
zelfbestuiving kan plaats hebben. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa, 
doch vooral in Midden-Europa op drogen zand- en heidegrond voor en is 
ook bij ons vrij algemeen. 


Onderfamilie 3. Alsinoideae Engl. 


Bladen tegenoverstaand, meest zonder steunbladen, vaak zittend. Bloemen 
regelmatig. Kelk 4-5-bladig of -deelig, blijvend. Kroonbladen 4-5, zelden 
ontbrekend. Meeldraden 4-10, soms nog minder, vrij, op een uit klieren 
gevormden ring ingeplant. Geen vruchtdrager (d. w. z. de vrucht niet ge- 
steeld binnen den kelk). Vruchtbeginsel 2-5-hokkig, doch meestal 1-hokkig, 
met centralen zaaddrager en 2-5 stijlen of stempels. Vrucht een doosvrucht 
met kleppen of tanden openspringend. Het aantal tanden is meest dubbel 
zoo groot als het getal stijlen. 


Biologische bijzonderheden. Bij de meeste soorten zijn de bloemen klein 
en vallen, zelfs als zij tot bloeiwijzen vereenigd zijn, niet sterk op. Zijn 
de bloemen grooter, dan voeren de bewegingen der meeldraden en stijlen 
zelden tot bestuiving en is dus kruisbestuiving door insecten de aangewezen 
weg tot zaadvorming. Door de losbladige kelk kunnen zich bij deze 
de kroonbladen vrij uitspreiden, hetgeen dan ook in den zonneschijn 
geschiedt en dan wordt de honig, die aan den voet der meeldraden afge- 
scheiden wordt, goed zichtbaar en komen vliegen en bijen met korte slurven 
de bloemen bezoeken en bewerken tegelijk kruisbestuiving. Meestal zijn de 
bloemen min of meer proterandrisch en wel des te meer, hoe grooter de 
bloemkroonbladen zijn, dus de kans op kruisbestuiving grooter is. 

Bij de kleinere bloemen is het insectenbezoek gering en is meestal spon- 
tane zelfbestuiving verzekerd. De bloeitijd is daar meestal kort en de 
bloemen zijn daar niet eens gedurende dien geheelen tijd open. 

Bij de meeste soorten komen oek vrouwelijke bloemen voor, die kleiner 
zijn dan de 2-slachtige. Vooral is dit het geval bij die soorten, welke 
een normaal aantal meeldraden hebben, daar treft men zelfs vrij vaak 
vrouwelijke planten aan. 


5. Spérgula') L. Spurrie. 


Kelkbladen 5. Kroonbladen 5, gaafrandig. Meeldraden 5-10, op een 
klierachtigen ring ingeplant. Stijlen 5, met de kelkbladen afwisselend. 
Doosvrucht met 5 diepgaande kleppen, die tegenover de kelkbladen staan, 
openspringend. Zaden talrijk, lensvormig, gevleugeld of gekield. 


i) van het latijnsche spargere: uitstrooien, hetgeen daarop slaat, dat deze planten hunne 
zaden gemakkelijk uitstrooien. 


HEUKELS, Flora. g 


130 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Bloemen wit, in losse, eindelingsche bijschermen. Hunne stelen zijn na 
den bloeitijd teruggeslagen. 

Bladen lijnvormig en doordien in de bladoksels takken met verkorte leden 
staan, schijnbaar kransstandig. 

Eenjarige, kruidachtige planten. 


Tabel tot het determineeren dersoorten van het geslacht Spergula. 
A. Zaden lensvormig, met een zeer smallen, gladden vleugelrand. Bladen van onderen 

met een groef in de lengte . et ee en ee er eha IS svarvenstssb zi 
B. Zaden afgeplat, breed gevleugeld. Bladen niet gegroefd. . . . S. Morisonii blz. 131. 

S. arvénsis!) L. Spurrie (fig. 144). 

Uit den penwortel komt een stengel, die dicht bij den voet sterk vertakt 
is. De takken zijn opstijgend en evenals de bladen min of meer klierachtig 
behaard. 

De bladen zijn lijn-priemvormig, van boven gewelfd, van onderen met 
een groef in de lengte. De steunbladen zijn breed, 
vliezig. 

De bloemen staan in onregelmatige bijschermen 
en zijn wit. De bloemstelen zijn lang, na den bloei 
teruggeslagen. De kelkbladen zijn ovaal, stomp, 
wit gerand. De kroonbladen zijn ovaal, stomp en 
omstreeks even lang als de kelk (fig. 144). Meel- 
draden meest 10. De doosvrucht is ovaal, weinig 
langer dan de kelk. De zaden zijn lensvormig, 
met een smallen, gladden vleugelrand en zijn met 
kleine wratjes bezet. ©. 1,5-6 dM. Juníi—Sep- 

‘Spergula arvensis tember. 
EE De Vormen hiervan zijn: 

a. vulgáris®) Boenngh. Zaden met witachtige, ten slotte bruinachtige 

wratjes bezet. 

3. sativa®) Boenngh. Zaden zwart, kaal, met zeer fijne puntjes. 

. mdxima*) Weihe. Plant in haar geheel krachtiger dan z. Zaden 3-maal 
zoo groot. 


Biologische bijzonderheden. Op heldere of vrij heldere dagen zijn de 
bloemen van 1 tot 5 uur (volgens anderen van 10 uur tot 4 uur open) en dan 
bewegen zich ook de meeldraden naar buiten en openen zich de helmknopjes. 
Ook de stijlen bewegen zich naar buiten en zoo sterk, dat zij vaak de 
buitenste helmknopjes aanraken en zoo zelfbestuiving bewerkt wordt. In 
dien tijd is ook kruisbestuiving door insecten mogelijk, doch deze is vrij 
zeldzaam vooral bij de tusschen Juni en September bloeiende planten. Sluit 
de bloem zich weer, dan is er weer kans op spontane zelfbestuiving. 

Bij ongunstig weer blijft de bloem gesloten, doch de helmknopjes der 
buitenste meeldraden zijn even goed opengesprongen en de stuifmeelkorrels 
die aan de hokjes blijven kleven, drijven stuifmeelbuizen in het stijlweefsel, 
zoodat als het den volgenden dag fraai weer is en de bloemen zich dan 
openen, de helmknopjes niet naar buiten kunnen gaan, daar zij aan de 
stijlen verbonden zijn. : 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op bebouwden en onbebouwden zandgrond voor. Zoo ook bij ons. De 


1) arvensis — veld. *) vulgaris — gewoon. 3) sativa — gekweekt. *) maxima — grootste. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 131 


vorm a. arvensis is algemeen in het wild, de vorm #. sativa is in het wild 
zeldzaam, doch wordt veel als veevoeder gekweekt, de vorm 7. maxima is 
zeldzaam, doch wordt ook gekweekt. 

Volksnamen. Deze algemeen gekweekte plant wordt wel in de meeste 
streken spurrie genoemd, doch heeft in Groningen ook den naam bokke- 
baard. In Groningen, Friesland, Drente en den Gelderschen Achterhoek 
heet zij miere, in de zandstreken van Friesland honnemier, in Westerwolde 
strikkel, in Groningen, Drente en het oosten van Gelderland watergal en 
watergeil, terwijl zij op Overflakkee broertjes heet. 


S. Morisónii !) Bor. (S. vernális®) Willd.). Heidespurrie (fig. 145). 

Uit den penwortel komt ook hier een dicht bij den voet vertakten stengel. 
De takken worden echter minder hoog dan bij S. 
arvensis. Zij zijn opstijgend of rechtopstaand, onbe- Ks 


haard of klierachtig behaard, meest blauwgroen. Zij vS 
dragen gewoonlijk slechts 2 (schijnbare) bladkransen Weel n 
(bij S. arvensis gewoonlijk 4). / d ADE) 
De bladen zijn lijn-draadvormig, doch korter dan [ Ef EA 
bij S. arvensis en zonder groef in de lengte. De il |/ 
steunbladen zijn zeer klein. \ \ RU, 
De bloemen staan in armbloemige bijschermen en Ln AIN SD, 
zijn wit. De kelkbladen zijn ovaal, stomp en wit WT LP 
gerand. De kroonbladen zijn ovaal en stomp (fig. 145). W/W! \ 
Meeldraden zijn er 10, zelden tot 6. De doosvrucht EE EE 


is iets langer dan de kelk. De zaden zijn afgeplat 
met een breeden, gestraalden vleugelrand (fig. 145) en hebben alleen aan 
de randen puntjes. De vleugel is bruinwit, half zoo breed als het zaad. 
OO. 7-30 cM. April—Juni. 

De bladen zijn korter, de stengel is slanker dan bij de vorige soort. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 
en Noord-Europa op dorren zand- en heidegrond voor en is bij ons vrij 
zeldzaam, alleen op diluvialen zandgrond. 


6. Spergulária®) Prsl. Schijnspurrie. 


Kelkbladen 5. Kroonbladen 5, gaafrandig. Meeldraden 10, soms minder. 
Stijlen 3, zeer kort, zelden 2 of 5. Doosvrucht tot aan den voet met 3 
kleppen, die met de kelkbladen afwisselen, openspringend. Zaden samen- 
gedrukt, ovaal-driehoekig of peervormig, al of niet gevleugeld. Bloemen 
wit, rose of lila, in bijschermen. 

Bladen lijnvormig. In de oksels der bladen zijn vaak korte takjes aan- 
wezig, die echter niet zoo zijn, dat de bladen in kransen schijnen te staan. 
Bloemstelen na den bloeitijd naar beneden geslagen, na het uitstrooien der 
zaden weer rechtopstaand. 

Kruidachtige, meest klierachtig behaarde planten. 


t) naar den Engelschen botanicus uit de 17e eeuw, R. Morison. ?) vernalis = voorjaars. 
*) afgeleid van Spergula; beide geslachten komen nog al veel overeen. 
O* 


132 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Spergularia. 


A. Stengel geheel onbehaard of zeer fijn behaard, rechtopstaand. Kelkbladen spits, eirond- 

lancetvormig, dubbel zoo lang als de witte bloemkroon, witvliezig met groene rugnerf. 

S. segetalis blz. 132. 

B. Stengels liggend of opstijgend, meest boven klierachtig behaard. Kelkbladen stomp, 

groen, met droogvliezigen rand, zonder nerven of aan den voet met een zwakke nerf. 

a. Bladen stekelpuntig, althans de bovenste lijn-draadvormig, aan weerszijden vlak. 

Steunbladen verlengd, eirond of eirond-lancetvormig, zilverglanzend. Zaden onge- 

vleugeld met een verdikten rand, met knobbelige a Doosvrucht omstreeks 

evenmlangsalsmdemkelkenmnn Me Ss rubranblzals2s 

b. Bladen vrij stomp, vleezig, van Oeren of ook van boven gewelfd. Steunbladen 
breed-eirond, kort, weinig glanzend. Zaden alle of alleen de 

onderste gevleugeld. 5 

aa. Doosvrucht weinig langer dan de kelk. (fig. 146, links). 

Schutbladen vaak kort of onontwikkeld. Zaden rond- 

eirond, met knobbelige puntjes, vaak de onderste ge- 

vleugeld, met verdikten rand. Kelkbladen lancetvormig, 

Vnijsstompme . … S. salina blz. 133. 

bb. Doosvrucht 1! à no) maal ZOO Jang als de kelk (fig. 1464). 

Schutbladen onontwikkeld. Zaden rond met verdikten 

rand en een witten, gestreepten vleugel. Kelkbladen lang- 

werpig-eirond, spits . . . . . S. marginata blz. 133. 


Fig. 146. 
Vruchten van S. sa- 
lina en S. marginata. 


S. segetális |) Fenzl. Korenschijnspurrie (fig. 147). 
Uit den penwortel komt een draadvormige, rechtopstaande, van den voet af vertakte 
stengel, die rond en zeer fijn behaard is. 

De bladen zijn draadvormig, stekelpuntig, met vliezige, breed 
eironde, meest in fijne slippen gedeelde steunblaadjes. 

De bloemen zijn wit, zeer klein, en staan in onbebladerde 
bijschermen. De bloemstelen zijn zeer dun, na den bloeitijd 
overhangend, later weer opgericht, 3 à 5-maal zoo lang als de 
kelk. De kelkbladen zijn witvliezig, met groene rugnerf, eirond- 
lancetvormig, spits, dubbel zoo lang als de bloemkroon (fig. 147). 

De kroonbladen zijn stomp. De doosvrucht is eirond, korter 
dan of even lang als de kelk. De zaden zijn zeer klein, peer- 
vormig, voorzien van wrattige puntjes, ongevleugeld. ©. 2.5 mM— 
10 cM. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
West- en Midden-Europa in korenvelden voor, doch is bij 
ons alleen aan den Maasoever bij Wijk en op bouwland tusschen 
Geleen en Spanbroek gevonden. 

S. rúbra®) Prsl. Roode schijnspurrie (fig. 148). 
Uit den penwortel komt een aantal bijna liggende, doch later opstijgende 
stengels, die rond en boven fijn behaard zijn. 

De bladen zijn lijnvormig, de bovenste lijn-draad- 
vormig, vrij kort, dik, aan weerskanten vlak, 
stekelpuntig. De steunbladen zijn vliezig, eirond- 
lancetvormig, toegespitst, meest in fijne slippen 
gedeeld. 

De bloemen zijn klein, rose, alleenstaand in de 
bladoksels of in korte, bebladerde bijschermen. De 
bloemstelen zijn korter of iets langer dan de vrucht. 
De kelkbladen zijn lancetvormig, stomp, weinig 

Spergularia rubra langer dan of even lang als de bloemkroon (fig. 
enk: 148), tegen de doosvrucht aangedrukt. De doos- 
vrucht is omstreeks even lang als de kelk en springt met 3 spitse kleppen 


Spergularia segetalis 
Fig. 147. 


-) segetalis — koornminnend. 2) rubra — rood. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 133 


open. De zaden zijn bijna driehoekig, fijn geknobbeld, ongevleugeld, met 
duidelijk verdikten rand. O,OO, ook 4. 5-20 cM. Mei—September. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn slechts een dag open van 
circa 10 uur tot 12, à 2 uur, op heldere dagen. De wijze, waarop zij 
zich openen en sluiten is als bij Spergula. Zij rieken zwak en vallen meer 
op dan die bij Spergula, zoodat dan ook het insectenbezoek grooter is. Het 
zijn vooral kleine bijen, wespen, sluipwespen en zweefvliegen, die komen 
om honig te halen en dan de kruisbestuiving bewerken. Bij sterke bewol- 
king blijven zij al gesloten (dan openen zich die van Spergula nog wel) 
en dan gaan zij evenals daar den volgenden dag open, maar dan is hetzelfde 
gebeurd als bij Spergula is beschreven. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op zandigen grond, op bouwland, aan wegen voor. Bij ons is zij algemeen, 
doch bijna uitsluitend op zandgrond. 

S. salina ') Prsl. Zilte schijnspurrie (fig. 149). 

De stengel is bij deze plant liggend of opstijgend, vertakt, naar boven, 
evenals de bloemstelen en de kelk, klierachtig be- 
haard tot onbehaard. 

De bladen zijn aan weerszijden gewelfd, lijn- 
draadvormig, vleezig, stomp of een weinig spits. 
De steunbladen zijn breed eirond, kort, witachtig, 
weinig glanzend. 

De bloemstelen zijn na den bloeitijd teruggeslagen. 
De schutbladen zijn vaak kort of onontwikkeld. 
Meeldraden zijn er vaak slechts 3-5. De doos- 
vrucht is weinig langer dan de kelk. De zaden 
zijn geelbruin, rond-eirond, met een, door een groeve 
van de middenvlakte gescheiden, verdikten rand. 
Zij zijn fijnknobbelig, soms ook glad, ongevleugeld 
of alleen de onderste in de doosvrucht zijn ge- 
vleugeld (fig. 149). O en OO. 1-2 dM. Mei—September. 

Als ondersoort rekent men hiertoe S. média®) Fr. de zeeschijnspurrie, 
waarbij de bladen van boven vlak zijn en de bloemstelen na den bloei 
rechthoekig uitstaan. 


Spergularia salina 


Fig. 149. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
soort is op zouthoudenden grond vrij algemeen, 
evenals ook de ondersoort. 


2 
id ”- 

vv 
N° Fe Zen 
q ed 
DT 


S. margináta °) Kittel. Gerande schijnspurrie 
(fig. 150). 

Hierbij is de stengel meest opstijgend en naar 
boven, evenals de bloemstelen en kelken, dicht klier- 
achtig behaard. 

De bladen zijn stijver dan bij S. salina. 

De schutbladen zijn onontwikkeld. Meeldraden 
zijn er meest 10. De doosvrucht is 1'/, à 2 maal 
zoo lang als de kelk. De zaden zijn zwartbruin, 
rond, met verdikten rand en witten, gestreepten vleugel (fig. 150). Overigens 


Spergularia marginata 
Fig. 150. 


:) salina — zoutminnend. ?) media — middelste. ?%) marginata — gerand, om de ge- 
vleugelde zaden. 


134 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


komt de soort met de vorige overeen. 2. 1,5-3 dM. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op zilte klei voor en is bij ons vrij algemeen. 


7. Sagína') L. Vetmuur. 


Kelkbladen 4-5. Kroonbladen 4-5, gaaf of iets ingesneden, soms ont- 
brekend. Meeldraden 4, 5 (of 10), tegenover de kelkbladen staand. Stijlen 
4-5, met de kelkbladen afwisselend. Doosvrucht zich bijna tot aan den 
voet met 4-5 kleppen openend. Zaden talrijk, klein, niervormig. 

Bloemen wit of groenachtig, klein, alleenstaand op okselstandige stelen 
of eindelings. Bladen lijnvormig. Kleine, teere puntjes. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Sagina. 


A. Kelkbladen 4. Meeldraden 4. Doosvrucht 4-kleppig. 
a. Stengel aan den voet wortelend, liggend of opstijgend. Vruchtstelen haakvormig 


gekromd, ten slotte weer rechtopstaand …. . . . .… … S. proeumbens bliz. 134. 
b. Stengels rechtopstaand of opstijgend, niet wortelend. Vruchtstelen recht of weinig 
gekromd. 


aa. Beide buitenste kelkbladen stekelpuntig. Bladen lijnvormig, aan den voet 
soms gewimperd, met stekelpunt. Kroonbladen zeer klein, spoedig verdwijnend- 
S. apetala blz. 135. 
bb. Kelkbladen alle stomp. Bladen lijnvormig, dik, stomp of met een kort spitsje. 
Kroonbladen zeer klein of ontbrekend . … . … S. strieta blz. 136. 
B. Kelk- en kroonbladen 5. Meeldraden 5 of 10. Doosvrucht 5. kleppig. 

a. Kroonbladen even lang als de kelk. Bladen lijnvormig, toegespitst, stekelpuntig. 
Bladranden even als het bovenste deel van den stengel en de bloemstelen iets 
behaarde … . … S. subulata blz. 136. 

b. Kroonbladen dubbel ZOO ) lang als de kelk. Onderste bladen lijn-draadvormig, kort- 
stekelpuntig, de hoogere kort, in de oksels een bundeltje bladen dragend. Blad- 
randen, stengel en bloemstelen kaal of klierachtig behaard. . S. nodosa blz. 136. 

S. procúmbens®) L. Liggende vetmuur (fig. 151). 

Deze plant is zodevormend en onbehaard. Op den teeren wortel zit een 
wortelroset van bladen en daaruit ontspringen vele 
stengels, die ten deele liggend, doch meest op- 
stijgend zijn en aan het onderste deel in de knoopen 
wortelen. Die stengels zijn zeer dun, draadvormig 
en geelgroen, evenals de bladen. 

De bladen zijn lijnvormig, aan den voet ver- 
groeid, stekelpuntig. De bloemen zijn groenachtig, 
staan op draadvormige stelen, welke als de bloem 
nog knop is, gebogen zijn, tijdens den bloeitijd 
rechtopstaan (fig. 151), tijdens den vruchttijd aan 


Sagina procumbens 


Fig. 151. den top haakvormig gekromd zijn, om eindelijk na 

het uitstrooien der zaden weer rechtop te gaan staan. 

De kelkbladen zijn ovaal, stomp, uitgespreid, van buiten groen, van 
binnen geel met een smallen, witten rand. De kroonbladen zijn ovaal, 


Ì) sagina beteekent meststof, om te doen blijken, dat de planten eerder als mest dan 
als voeder te gebruiken zijn. Volgens anderen komt sagina van saginare — vetmesten, 
hetgeen dan ironisch zou gebruikt zijn, omdat de planten zoo klein en teer zijn, dat zij 
daarvoor in 'tgeheel niet in aanmerking zouden komen. 2) procumbens —= neerliggend- 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 135 


half zoo lang als de kelk of ontbrekend. De doosvrucht is ovaal. 2. 
2-7 cM. Mei—September. 
Vormen van deze zijn: 
a. nodósa *) Nolte. Stengels liggend. Bladen kort. 
4. grdcilis®) Nolte. Stengels opstijgend. Bladen aanzienlijk langer dan 
de stengelleden. 
7. crassifólia®) Nolte. Bladen vleezig, zonder stekelpuntje. 


Biologische bijzonderheden. De 4 meeldraden en de 4 stempels zijn 
tegelijk ontwikkeld, zoodat zelfbestuiving wel niet uit kan blijven. De klein- 
heid der bloemen en het weinig opvallen maakt de kans op kruisbestuiving 
door insecten gering, daar er slechts bij toeval insecten in komen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De vorm «. komt in geheel 
Europa op dorre, onbeschaduwde plaatsen, b.v. tusschen straatsteenen, voor 
en is bij ons algemeen. De vorm 4. is eigen aan vochtige, beschaduwde 
plaatsen en is bij ons vrij zeldzaam gevonden. De vorm 4. komt op zilte 
klei voor en is bij ons zeldzaam. 


S. apétala®) Ard. Groenbloemvetmuur (fig. 152). 

Dit plantje lijkt veel op S. procumbens, doch de uit den penwortel 
komende stengels staan meest alle rechtop of zijn 
opstijgend. De stengels zijn vertakt met opstaande 
takken en behaard. 

De bladen zijn lijnvormig, aan den voet soms 
gewimperd, met een stekelpunt. De tegenover 
elkaar staande zijn aan den voet volkomen ver- 
groeid, zoodat de vergroeiing niet als bij S. pro- 
cumbens een insnijding vertoont. De bloemen zijn 
zeer klein, groenachtig. De bloemstelen zijn meest 
klierachtig behaard. De bloemen zijn voor den 
bloeitijd knikkend, doch staan later rechtop (verschil 


met S. procumbens), soms zijn de bloemstelen na Sagina apetala 
den bloeitijd haakvormig gebogen (@. ciliata) doch Fig. 152. 


later staan zij weer rechtop. De kelkbladen zijn 

groen, stomp, aan den top smal wit gerand, ovaal (fig. 152). De kroon- 
bladen zijn zeer klein en verdwijnen spoedig, zij zijn korter dan de kelk 
en lancetvormig. ©. 2!/> mM-1l dM. Mei—September. 

De plant is van Arenaria serpyllifolia, waarop zij wel wat gelijkt, te 
onderscheiden door het 4-tallig zijn der bloemen. Trouwens komen er ook 
wel 5-tallige voor, doch de doosvrucht is dan steeds 5-kleppig en bij Arenaria 
6-tandig. 

Vormen van deze soort zijn: 

z. genuína®) Prod. Bloemstelen recht blijvend. Kelk na den bloeitijd 
stervormig uitgespreid. Bladen aan den voet meest gewimperd. Sten- 
gels meest alle rechtopstaand. 

5. ciliáta®) Fr. Bloemstelen na den bloeitijd eerst haakvormig gekromd, 

later weer rechtopstaand. Kelk na den bloeitijd aangedrukt. Bladen 

aan den voet meest kaal. Stengels meer opstijgend. 


ì) nodosa —= knoopig. 2) gracilis = slank. 3) crassifolia — dikbladig. 
*) apetala — bloemkroonloos. 2) genuina = echt. &) ciliata —= gewimperd. 


136 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Biologische bijzonderheden. Bij deze soort en de volgende is de inrichting 
der bloem bijna als bij de vorige, doch de bloemen zijn iets proterandrisch. 
Reeds tijdens den bloei buigen zich in de open bloemen de helmknopjes 
zoover naar binnen, dat zij ook dan de stempels aanraken. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in geheel 
Europa op zandige plaatsen en muren voor. De vorm genuina komt in 
ons land bijna alleen op löss- en kleigrond voor, enkele malen op zandgrond, 
die aan rivierklei grenst en is vrij zeldzaam. De vorm 6. ciliata is zeldzaam. 


S. stricta ') Fr. (S. marítima®) Don.) Stijve vetmuur (fig. 153). 

Uit den penwortel komt een van den voet af 
vertakten stengel, welks takken haardun, stijf en 
vrijwel rechtopstaand en onbehaard zijn. De bladen 
zijn lijnvormig, iets vleezig, groen, stomp of kort 
toegespitst. De bloemen zijn klein, wit, staan op 
lange, rechte, onbehaarde stelen. De kelkbladen 
zijn eirond, stomp, zij staan bij de rijpe vrucht 
uit. De kroonbladen zijn zeer klein, lancetvormig. 
De doosvrucht is rechtopstaand of iets overhellend. 


Sagina stricta ©. 3-10 cM. Mei-Augustus. 
Fig. 153. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in West- en Zuid-Europa aan zandige zeekusten voor en is bij ons 
zeldzaam. 


S. subuláta %) Torr. et Gray. Priemvetmuur (fig. 154). 

Dit overblijvende plantje is vrij wat krachtiger dan S. procumbens. Het 
heeft een wortelstok, waaruit een aantal haartfijne, 
opstijgende stengels komen, die naar boven iets be- 
haard zijn en een dichte zode vormen. De bladen 
zijn lijnvormig, toegespitst, stekelpuntig, aan den 
rand zwak behaard. De bloemen zijn wit, staan op 
iets behaarde, lange stelen, die na den bloeitijd eerst - 
gebogen zijn, doch daarna weer rechtop staan. De 
kelkbladen zijn eirond, behaard, groen met wit- 
vliezigen rand. De kroonbladen zijn even lang als 
deze. De doosvrucht is weinig langer dan de kelk 
(fig. 154). 2. 5-10 cM. Juli—Augustus. 


Sate Dhaleie Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 

Aen komt op vochtige, zandige plaatsen, vooral in West- 

en Midden-Europa voor. Bij ons is zij bij Ginkel onder Ede en bij Hilver- 

sum, Bussum en Oud-Bussum gevonden. Zij schijnt in het algemeen in het 
Gooi niet zeldzaam te zijn. 


S. nodósaf) Fenzl. Knoopige vetzuur (fig. 155). 

Uit den wortelstok komen een aantal draadvormige, opstijgende, soms 
liggende stengels, die vrij sterk vertakt en meestal onbehaard zijn. 

De onderste bladen zijn lijn-draadvormig en kort stekelpuntig, de hoogere 
zijn korter en dragen in de oksels een bundeltje bladen (hierdoor krijgt 


1) stricta = stijf. *) maritima — zee. ) subulata —= priemvormig, hetgeen doelt op 
de bladen. 1) nodosa = knoopig. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. 


de stengel een knoopig uiterlijk, waarop de naam nodosa slaat). 


randen zijn kaal of klierachtig behaard. 


WT 


De blad- 


De bloemen zijn wit en staan op steeds rechtopstaande stelen, die kaal 


of klierachtig behaard zijn. De kelk is groen, wit- 
vliezig gerand. De bloemkroon is dubbel zoo lang 
als de kelk. &%. 7-15 cM. Juli, Augustus. 

Vormen van deze zijn: 

z. genuina') Prod. Bladranden, stengels en bloem- 
stelen kaal. 

6. glandulósa *) Bess. Bladranden, stengels en 
bloemstelen klierachtig behaard. 

y. monilifórmis®) Lange. Plant uitgespreid, neer- 
liggend. Bovenste stengelleden zeer kort. Bo- 
venste bladen van den hoofdstengel en van de 
korte okseltakken vliezig. 


Q / Ns 
N w 4 
ee rn Gr Mm Yv 
\ N Y Red VN, 
VW Ke 1/9 VI 
Wz Ae Joe A \/ 
N WI je nk 
NN MI - 
AU N/ 
NAM WA 
PSL AA 
EEn | 
STN | 
/ À Á > WW 
Sagina nodosa 
Kignl55: 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West-, Midden- 


en Noord-Europa op vochtige plaatsen voor. 


De vorm 2. glandulosa is bij 


ons algemeen, vooral in de duinen, de vorm 7. moniliformis is zeldzaam. 


S. Ammadénia®) Gmel. 


A. peploides °) Ruprecht. (Honkénya ®) peploídes 
peploides Fr.) Zeepostelein (fig. 156). 


Ehrh., 


Heepos telen 


Haliánthus *) 


Uit den wortelstok komt een van onderen af sterk vertakte stengel, die 


meest liggend is en in de knoopen wortelt en waar- 
van de takken opstijgen. Stengel en takken zijn 
rond, vleezig en onbehaard. 

De bladen zijn eirond, vleezig, spits, kaal, onge- 
steeld, aan de niet bloeiende stengels opeengedrongen, 
aan de bloeiende vrij ver uiteen. 

De bloemen zijn wit en zitten in bebladerde bij- 
schermen. De kelk is 5-bladig, de bladen zijn eirond, 
stomp, even lang als de bloemstelen. Kroonbladen 
zijn er 5, zij zijn omgekeerd eirond, vaak langer dan 
de kelkbladen, soms ook even lang als of korter dan 
deze. Er zijn 10 meeldraden en 3 stijlen. De doos- 
vrucht is groot, bolrond, vleezig en opent zich met 
3 kleppen tot de halve hoogte (fig. 156). Zij bevat 
1-4 groote, peervormige, zwarte zaden. 2. 


Biologische bijzonderheden. 
zich in den zonneschijn schotelvormig uit. 


1,5-3 dM. 


De bloemen zijn proterandrisch en spreiden 
Het eerst ontwikkelen zich de 


Ammadenia peploides 


Fig. 156. 


Juni, Juli. 


5 meeldraden, die voor de kelkbladen staan, zij zijn eerst opgericht en 


buigen zich na verlies van het stuifmeel naar beneden. 


1) genuina — echt. *) glandulosa = klierachtig. 
4) van ammos: zand en ados: verzadiging, misschien omdat 


Dan komen de 5 


3) moniliformis —= rozenkransvormig. 


de plant toch vleezig is, 


ondanks, dat zij op zandgrond groeit, dus zich met zand schijnt te verzadigen. 
2) peploides — peplusachtig (de bladvorm herinnert aan dien van Euphorbia Peplus). 


6) naar den duitschen botanicus G. A. Honckeny. + 1805. 
zee, en anthos: bloem. 


£) van ’tgrieksche hals: zout, 


138 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


andere helmknopjes open en eerst daarna ontplooien zich de stempels. 
Ondanks dat er veel honig wordt afgescheiden, is er weinig insectenbezoek 
waargenomen. Omtrent de bestuiving wordt medegedeeld, dat er uit de 
opengesprongen helmknopjes vaak stuifmeel in de bloem valt, dat door 
windstooten op de stempels derzelfde of van naburige bloemen komt. Men 
vindt ook geregeld kleine zandkorreltjes in de bloemen, die er door den 
wind ingeslingerd zijn en die van bloem tot bloem gedreven worden en 
zoo misschien stuifmeel overbrengen. Bij ongunstig weer sluiten zich de 
bloemen en is spontane zelfbestuiving mogelijk. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan zandige 
zeekusten in West- en Noord-Europa voor. Bij ons is zij op zulke plaatsen 
algemeen, vooral in de duinen en ook op zeeklei, die vlak aan de duinen 
grenst. 


9. Alsíne *) WhlInbg. 


A. tenuifólia®) Whinbg. Heggekruid (fig. 157.) 
Uit den penwortel komt een teere, stijve stengel, die van den voet af 
sterk vertakt is, vaak violet is aangeloopen, 
terwijl de takken rechtopstaand of opstijgend 
en alle bloemdragend zijn. 

De bladen zijn priemvormig, 3-nervig, spits, 
evenals de stengel kaal of klierachtig behaard. 

De bloemen zijn wit en staan in bijscher- 
men. De bloemstelen zijn draadvormig, langer 
dan de kelk, ook na den bloei rechtopstaand. 
Kelkbladen zijn er 5, met smallen vliezigen 
rand. Zij zijn eirond-lancetvormig, 3-nervig, 
korter dan de doosvrucht. Kroonbladen zijn 
er 5, korter dan de kelkbladen (fig. 157a), 
zij ontbreken soms. Het aantal meeldraden is 
10, soms 3—5. De 3 stijlen staan tegenover 
de kelkbladen. De doosvrucht is vliezig, 
langwerpig-kegelvormig, opent zich aan den 
voet met 3 kleppen (fig. 157b). Zaden talrijk, 
klein, niervormig, met kleine wratjes. © 
510 cM. Juni, Juli. 


Alsine tenuifolia. 


Fig. 157. Biologische bijzonderheden De bloemen 

a. bloem, b. opengesprongen vrucht. Zijn proterandrisch. Wat de ontwikkeling der 

bloemdeelen betreft, is de inrichting der bloem 

dezelfde als bij Ammadenia. Zelfbestuiving zal wel optreden bij het des 
avonds sluiten der bloemen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In geheel Europa komt de plant 
op zandige akkers en muren voor. Bij ons is zij zeldzaam, meest op 
rivierklei en op zandgrond aan deze grenzende, een enkele maal ook op 
zeekleí. 


Volksnaam. De plant wordt in eenige streken muur genoemd. 


1) van ‘tgriesche alsos: kreupelhout. Waarschijnlijk is het vroeger de naam voor Stellaria 
nemorum, die in bosschen groeit geweest. °) tenuifolia = dunbladig. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 139 


10. Moehríngia!) L. 


M. trinérvia®) Clairv. Boschzandkruid (fig. 158). 

Uit den wortel komt een bijna steeds sterk vertakte, opstijgende , soms 
rechtopgaande stengel, die evenals de meeste andere deelen der plant kort 
behaard is. 

De bladen zijn eirond, spits, 3-5-nervig, de onderste zijn kleiner, gesteeld, 
met iets hartvormigen voet, de hoogere zijn grooter en bijna ongesteeld. 

De bloemen zijn wit en staan in een bebladerd bijscherm. De bloem- 
steeltjes staan eerst rechtop en zijn even lang als het blad, uit welks oksel 
zij ontspringen, later worden ze langer, staan 
horizontaal en buigen zich met den top naar be- 
neden. Kelkbladen zijn er 5, zij zijn spits, 3-nervig, 
met droogvliezigen rand, langer dan de kroon- 
bladen. De kroonbladen, soms ontbrekend, zijn 
gaafrandig, langwerpig, afgerond. Er zijn 10 meel- 
draden en 2 of 3 stijlen (in de topbloem soms 4). 
De doosvrucht is eirond en opent zich met 6 
kleppen (fig. 158). De zaden zijn talrijk. niervor- 
mig, zwart. © of OO. 1,5-3 dM. Mei, Juni. 

Deze plant is van Stellaria media en S. uliginosa 
te onderscheiden door de meernervige bladen en 
de ongedeelde bloemkroonbladen. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn 
des voormiddags open. Zij zijn zoo goed als homogaam, doch eerst be- 
wegen zich de buitenste en daarna de binnenste meeldraden naar buiten 
en dan kan er kruisbestuiving door insecten geschieden. Er is echter 
weinig insectenbezoek, dus is de kans op die bestuiving gering. Daarna 
bewegen zich de meeldraden naar binnen, eerst de buitenste, dan de bin- 
nenste en, daar zich nu ook de stempels naar buiten bewogen hebben, raken 
de helmknopjes deze aan en zal dan spontane zelfbestuiving optreden. De 
snelheid van de bewegingen van die deelen der 
bloemen is zeer afhankelijk van de plaats, waar de 
plant staat. Op zeer beschaduwde plaatsen geschieden 
zij zeer langzaam. 


Fig. 158. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In 
Midden- en Zuid-Europa komt de plant in bosschen 
en op beschaduwde plaatsen voor en is bij ons 
algemeen. 


11. Arenária?) L. 


A. serpyllifólia®) L. Zandkruid (fig. 159). Arenaria serpyllifolia 
Uit den penwortel komt een aan den voet Riele 
sterk vertakte stengel. De takken zijn uitgespreid-opstijgend en zijn gewoon- 
lijk niet vertakt. Stengel en takken zijn al of niet behaard en rond. 


1) Naar een duitsch botanicus P. H. G. Moehring + 1792. 2) trinervia = drienervig. 
3) van ’tlatijnsche arena: zand, omdat de plant op zandige plaatsen groeit. 
) serpyllifolia =tymbladig, omdat de bladen wel wat op tymbladen gelijken. 


140 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


De bladen zijn zittend, eirond, toegespitst, l-nervig, de onderste zijn 
vaak kortgesteeld. 

De bloemen zijn klein, wit en zitten in de oksels der bladen (eigenlijk 
in bebladerde, ijle bijschermen). De bloemstelen zijn omstreeks 3 maal zoo 
lang als de kelk en staan ten slotte uitgespreid. Er zijn 5 kelkbladen, die 
vaak aan den voet iets vergroeid zijn. Zij zijn lancetvormig, toegespitst, 
3-5-nervig, de vliezige rand der binnenste ís even breed als het kruidachtige 
deel. Kroonbladen zijn er 5, deze zijn korter dan de kelkbladen en naar 
onderen versmald. Er zijn 10 meeldraden en 3 draadvormige stijlen, die tegen- 
over de buitenste kelkbladen staan. De doosvrucht is ovaal, hard, even 
lang als of iets langer dan de kelk en springt met 6 opgerichte, gelijke 
tanden open (fig. 159). De zaden zijn talrijk, niervormig, van kleine puntjes 
voorzien. OO en ©. 2,5-15 cM. Mei—Herfst. 

De bloemen en vooral de bladen zijn veel kleiner dan bij Moehringia. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn van 10 uur tot 1 uur open. 
Zij blijven slechts een dag open, tenzij zij op bewolkte dagen zijn open- 
gegaan, dan doen zij het den volgenden dag weer. De bewegingen der 
meeldraden en stijlen zijn vrij wel gelijk aan die bij Moehringia. De kans 
op kruisbestuiving is echter nog geringer dan daar, daar de bloemen nog 
minder opvallen en dus het insectenbezoek klein is. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige 
gronden, meest op bouwland en aan kanten van wegen, in geheel Europa 
voor en is bij ons algemeen, vooral in de duinen. 


12. Holósteum ') L. Heelbeen. 


H. umbellätum®) L. Heelbeen (fig. 160). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, niet sterk bebladerde stengel, 
die aan den voet een roset van bladen draagt, 
waaruit in den regel bloeiende en niet-bloeiende 
zijtakken ontspringen, die even als de geheele 
plant blauwgroen zijn. De stengel is rond, 
bijna steeds glad, soms naar boven klier- 
achtig behaard. 

De bladen van het wortelroset zijn bijna 
lancetvormig, vrij dik, de 2 à 3 paar zittende 
stengelbladen zijn langwerpig, vrij stomp, 
gewimperd of kaal. 

De bloemen zijn wit of bleekrood, klein en 
staan in een eindelingsch scherm, met onge- 
lijke bloemstelen, die na den bloeitijd neer- 


HOTbsteum umkellatim: gebogen zijn, doch nadat de vruchten het 
Fig, 160. zaad hebben uitgestrooid, rechtop gaan staan. 
ie loem De vrucht. Er zijn 5 lancetvormige, spitse kelkbladen met 


een vliezigen rand. Kroonbladen zijn er 5, deze zijn getand en tweemaal 
zoo lang als de kelk. Meeldraden zijn er 3-5 en 3 stijlen. De doosvrucht 


1) van ’tgrieksche holos: geheel en osteon: been. De naam past in het geheel niet op 
de plant, maar is misschien spottenderwijze er aan gegeven, omdat zij het tegendeel van 
beenachtig is. 2) umbellatum — schermdragend. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 141 


is cylindrisch, langer dan de kelk en springt met 6 diepe, gave, naar buiten 
omgerolde tanden open (fig. 160). De zaden zijn bijna niervormig, knob- 
belig. OO en © 2,5-22 cM. Maart —juli. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn zwak proterandisch. In het 
begin van den bloeitijd staan de stijlen met de nog niet geheel ontwikkelde 
stempels rechtop, terwijl de meeldraden al stuiven. Deze zijn zoo naar 
het midden der bloem gebogen, dat de helmknopjes boven de stempels 
staan en het afvallende stuifmeel op deze valt en spontane zelfbestuiving 
kan bewerken. Later buigen de meeldraden zich meer naar buiten en 
spreiden ook de stijlen zich uit, zoodat er nu bij insectenbezoek kruisbe- 
stuiving kan plaats hebben. Daar de bloemen echter klein zijn, is daarop 
niet veel kans. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op allerlei zandige 
gronden voor, vooral in Midden-Europa. Bij ons is zij vrij algemeen ook 
meest op zandgrond, doch ook wel op rivierklei, die daaraan grenst. Op 
zeeklei, löss en aan den rand van den duinzoom is zij ook op enkele 
plaatsen gevonden. 


13. Stellária') L. Sterremuur. 


Kelkbladen 5. Kroonbladen 5, 2-spletig of 2-deelig, soms ontbrekend. 
Meeldraden 10, zelden 2-5. Stijlen 3, draadvormig, staande tegenover de 
buitenste kelkbladen. Doosvrucht zich aan den top met 3 diepe kleppen 
openend. Zaden talrijk, afgerond, samengedrukt, knobbelig. 

Bloemen wit, meest in eindelingsche bijschermen. 

Bladen smal of verbreed. Kruidachtige planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Stellaria. 


A. Vruchtbeginsel en kelk beneden afgerond. 
a. Stengel rond. Onderste bladen gesteeld. Kelkbladen stomp. Bladen eirond, met 
of zonder hartvormigen voet. 
aa. Kroonbladen groot, 3 à 4 maal zoo lang als de kelkbladen. Bloemdragende 
stengels naar boven klierachtig behaard. Bladen hartvormig-eirond, toegespitst, 
SEWIMPErd en et ae an a mate el es oe Se HEMOEmm DIZ 
bb. Kroonbladen klein, even lang als of korter dan de kelkbladen. Stengels een- 
zijdig behaard. Bladen eirond, aan den voet iets gewimperd. S. media blz. 142. 
b. Stengel vierkant (vooral beneden). Bladen alle zittend. Kelkbladen toegespitst of spits. 
aa. Schutbladen kruidachtig. Kelkbladen onduidelijk generfd. Kroonbladen 2-spletig, 
dubbel zoo lang als de kelk. Bladen aan den rand 
en aan de onderzijde der nerven ruw. 
S. Holostea blz. 143. \ 
bb. Schutbladen droogvliezig. Kelkbladen duidelijk 3- \ 
nervig. Kroonbladen 2-deelig. 
a. Schutbladen met kalen rand. Bladen blauwgroen, 
kaal. Slippen der kroonbladen uiteenstaand. 
S. glauca blz. 144. 
B. Schutbladen gewimperd. Bladen groen, aan den 
voet gewimperd. Slippen der kroonbladen naar 
elkaar toestaand . . . . S. graminea blz. 145. Fig. 161. h 
B. Vruchtbeginsel beneden versmald, daardoor de kelk aan den 4 Bloem van Stellaria 
: . : uliginosa, b. vrucht. 
voet trechtervormig (fig. 1616). Stengel vierkant. Kelkbladen 
spits, duidelijk 3-nervig. Kroonbladen 2-deelig, korter dan de kelkbladen. 
S. uliginosa blz. 145. 


t) Van ’tlatijnsche stella: ster, hetgeen slaat op de 5 tweedeelige kroonbladen, die als 
een sterretje uitstaan. 


142 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


S. nêmorumt) L. Boschmuur (fig. 162). 
Uit den wortelstok komt een, ín het onderste deel meest vertakte sten- 
gel, die meest opstijgend, rond, bleekgroen en in de knoopen bleekrood 
is. Hij is naar boven dichter en kort klierachtig 


ag N/ behaard. 
ANS YY De onderste bladen zijn vrij lang gesteeld, de 


bovenste zittend. Alle zijn hartvormig-eirond, toe- 
gespitst, gewimperd. 

De bloemen zijn groot, wit en staan in arm- 
bloemige, gevorkte bijschermen. De schutbladen 
zijn kruidachtig. De bloemstelen zijn tamelijk lang, 
rechtopstaand, later verlengen zich de stelen en 
WE RAZ 6 zij zijn na den bloeitijd zeer lang en neergebogen. 
Kk’ WEL A De kelkbladen zijn lancetvormig, onduidelijk ge- 

KESs nerfd. De kroonbladen zijn tot over het midden 
gespleten met 2 van elkaar afstaande slippen, 3 à 
4 maal zoo lang als de kelk. De doosvrucht is 
cylindrisch, bijna 2 maal zoo lang als de kelk (fig. 162). 2. 3-6 dM. 
Mei, Juni. 

De plant komt in uiterlijk wel wat met Malachium aquaticum overeen, 
doch is er, behalve door de 3 stijlen in de bloem, ook door de meer dichte 
en korte dan klierachtige beharing en door de gewimperde bladen van te 
onderscheiden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Europa in 
beschaduwde, vochtige bosschen en kreupelhout voor, vooral aan beekjes. 
Zij is bij ons zeer zeldzaam en alleen op zandgrond, die aan rivierklei 
grenst, enkele malen ook op rivierklei gevonden. 

S. mêdia®) Cyrill. Muur (fig. 163). 

Uit den wortel komt een van den voet af sterk vertakte, liggende of 
opstijgende, ronde stengel, die langs ieder lid 
een rij haren draagt, welke met de rij op het vol- 
gende lid in stand afwisselt. 

De bladen zijn kort toegespitst, de onderste zijn 
vrij lang gesteeld, de bovenste zittend, aan de 
stelen en aan den voet gewimperd, overigens kaal. 
Zij zijn eirond. 

De bloemen zijn klein, wit en staan in einde- 
lingsche, ijle bijschermen. De schutblaadjes zijn 
kruidachtig. De kelkbladen zijn langwerpig, fijn 
toegespitst, teer behaard. De kroonbladen zijn 

Stellaria media diep 2-deelig, ontbreken soms en zijn even lang 

Fig. 163. als of korter dan de kelkbladen. Er zijn 3-5 meel- 

draden en de stijlen zijn bijna even lang als de meeldraden. De vrucht is 

eirond, iets langer dan de kelk (fig. 163). De zaden zijn donkerbruin. 
O en OO. 5-30 cM. Het geheele jaar door bloeiend. 

Deze plant is van Moehringia trinervia en van Cerastium semidecandrum 
door de diep 2-deelige kroonbladen en de eenzijdige beharing van den stengel 
gemakkelijk te onderscheiden, door de laatste ook van Stellaria uliginosa. 


Ar, 
Stellaria nemorum 


Fig. 162. 


1) nemorum — bosch. 2) media — middelste. 


FAMILIE 32. == CARYOPFYECACEHAES — 143 


Biologische bijzonderheden. Als de bloemen opengaan, openen zich de 
meeldraden en bieden stuifmeel aan de insecten, die natuurlijk niet in 
grooten getale op bezoek komen, voor kruisbestuiving, de stijlen liggen 
nu nog tegen elkaar, de stempels zijn nog niet geschikt om stuifmeel op 
te nemen. Doch al spoedig spreiden zij zich uit en de stempels komen 
zoo te liggen, dat de van andere bloemen komende insecten hun stuifmeel 
daaraan af kunnen geven. Daarna verlengen zich de meeldraden, komen 
op de hoogte der stempels, maar staan eerst nog schuin naar buiten. Tegen 
dat de bloem zich begint te sluiten, buigen zij naar binnen, leggen zich 
tegen de stempels en nu heeft er zelfbestuiving plaats, waarop natuurlijk 
ook de bloemen, die bij ongunstig weer gesloten blijven, aangewezen 
zijn. Terwijl de open bloemen naar boven staan, krommen zij zich 
naar beneden. 

Zooals reeds vermeld is, draagt de stengel een rij haren, die in stand 
afwisselt aan de opeenvolgende leden. De bladstelen zijn iets gegroefd en 
de randen van die groef zijn gewimperd. De haarlijsten aan de stengelleden 
worden door regenwater bevochtigd en houden vrij wat water vast. Wat 
zij niet vast kunnen houden, geleiden zij naar beneden naar de bewimperde 
aanhechtingspunten der lagere bladen, waar de wimpers dit water vast- 
houden en er a.h. w. een ring van water om den stengelknoop staat. Wordt 
daar de hoeveelheid te groot, om te worden vastgehouden, dan glijdt dit 
langs de lager liggende haarlijst tot het volgend paar bladen. Zoo zijn na 
een regenbui al de haren door water omgeven en daar de onderste cellen 
dier haren in staat zijn dit op te zuigen, komt het de plant ten goede. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op allerlei be- 
bouwde en onbebouwde gronden, door geheel Europa voor en is ook bij 
ons zeer algemeen. Vroeg in het voorjaar ziet men vele akkers er geheel 
als mee overdekt. De plant is als vogelvoedsel zeer bekend, de zaden 
vooral worden door kleine vogeltjes gaarne gegeten. 


Volksnamen. Deze algemeen voorkomende plant heeft natuurlijk tal van 
volksnamen. Afgezien van de zeer algemeene meer, mier, miere, mure, 
murik, muring, muur, muurt, worden de namen arf en erf (Groningen en 
Friesland), endendarm (Walcheren), ganzenmuur (Overflakkee), hoender- 
muur (Friesland), hoenderdarm (Zeeuwsch-Vlaanderen) hoensmoes en hoeze- 
moeze (Walcheren en Zeeuwsch-Vlaanderen), spiering (Overflakkee), 
vogelmuur en vogelkruid (West-Friesland, Zuid-Holland) en witte muur 
(West-Friesland, Achterhoek, Zeeuwsch-Vlaanderen) gebruikt. 


S. Holósteal) L. Grootbloemmuur (fg. 164). 

Uit den dunnen, langen wortelstok komt een aantal onbehaarde, korte, 
niet bloeiende en lange, opstijgende, aan de kanten ruwe, vrij broze 
bloemdragende stengels te voorschijn. Deze zijn vooral beneden vierkant. 

De bladen staan tamelijk ver van elkaar, zij zijn zittend, stijf, lijn- 
lancetvormig, van den voet af versmald, aan rand en onderzijde der 
nerven ruw. 

De bloemen zijn groot, wit en staan in veelbloemige, ijle bijschermen. 
De schutbladen zijn kruidachtig. De kelkbladen zijn lancetvormig, toege- 


1) Holostea is de vrouwelijke vorm van Holosteum, dus heelbeen, doch de plant is. 
in 'tgeheel niet beenig. 


144 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


spitst, onduidelijk generfd. De kroonbladen zijn 2-spletig, de slippen tot 
elkaar genaderd, dubbel zoolang als de kelk. De doosvrucht is bolrond; 
even lang als de kelk (fig. 164). 2. 1,5-4 dM. 
April —Juni. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen staan 
tijdens den bloeitijd rechtop, doch na de bestuiving 
krommen zich de stelen, zoodat zij nu naar beneden 
gekeerd zijn. De inrichting der bloem, met het 
oog op- de bestuiving, is als bij S. graminea, doch 
het insectenbezoek is bij de eerste grooter, in ver- 
band met de grootere bloemen. De losse bodem, 
waarin de plant gewoonlijk staat, begunstigt de 
vorming van horizontaal uitgroeiende takken aan 
den wortelstok, dus de ongeslachtelijke vermenig- 
vuldiging. 


Stellaria Holostea 
Fig. 164. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
in kreupelhout in bijna geheel Europa voor en is bij ons vrij algemeen. 


Volksnamen. In Drente heet de plant boschsterretje en oogenklaar, 
in Stellingwerf slangebloem. 


S. glaúca *) With. Zeegroene muur (fig. 165). 

Uit den teeren wortelstok komt een eerst teere, liggende, met kleine, 
langwerpige bladen dicht bezette stengel, die zich dan plotseling opricht 
en recht naar boven groeit. Deze is onbehaard, evenals de geheele plant 
blauwgroen, zwak vierkant, weinig vertakt. De 
bladen zijn zittend, lijn-lancetvormig, spits. 

De schutbladen zijn droogvliezig, onbehaard. De 
bloemen zijn vrij groot, wit en staan in einde- 
lingsche, ijle bijschermen. De kelkbladen zijn lan- 
cetvormig, spits, onbehaard, duidelijk 3-nervig. De 
kroonbladen zijn 2-deelig met uitstaande slippen, 
2 à 3 maal zoo lang als de kelkbladen. De doos- 
vrucht is langwerpig, nauwelijks langer dan de kelk 
(fig. 165). 2. 2-45 dM. Mei, Juni, soms ook 
later. 

Stellaria glauca De varieteit 2. viréscens ®) Prod. (S. Dilleniána ®) 

SE UE Moench) heeft òf groene, stijve, smalle bladen met 

een scherpe punt en slechts enkele, doch groote bloemen òf slappe groene 
bladen en 1-2-bloemige stengels. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij S. graminea. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in vochtige 
weiden, aan slootkanten, in het algemeen op vochtige plaatsen voor, vooral 
in Midden- en Zuid-Europa. Zij is bij ons algemeen. De var. virescens 
echter is zeer zeldzaam gevonden. 


1) glauca — zeegroen. °) virescens — groenachtig. *) Dilleniana — Dillenius’. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 145 


S. graminea!) L. Grasmuur (fig. 166). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch is zuiver groen. Ook hier 
ligt de stengel eerst, om verder rechtop te staan. Hij is vierkant, onbe- 
haard, al of niet vertakt. 

De bladen zijn zittend, lancetvormig, spits, aan den voet gewimperd. 

De bloemen zijn vrij klein, wit en staan in ijle, wijd uitstaande, einde- 
lingsche bijschermen. De schutbladen zijn klein, droogvliezig, aan den 
voet gewimperd. De kelkbladen zijn lancetvormig, spits, soms behaard. 
De kroonbladen zijn 2-deelig, met naar elkaar staande slippen, even groot 
als of iets grooter dan de kelkbladen. De doos- y 
vrucht is langwerpig, ' /, langer dan de kelk (fig. _\\ 


\ Wi De 


166). 4. 1,5-45 dM. Mei Aris en 


ien 
en 
Ser 


Biologische bijzonderheden. Evenals bij de andere = 
Stellariasoorten krommen zich de bloemstelen bij NP f 
regen en des nachts, doch zij maken hier naden \ 
bloeitijd bijna niet de krommende beweging, die z 
beschreven is bij S. Holostea en S. media. {P7/, 

De bloemen bloeien 30 à 36 uur. Bij het openen Ni 

. . . NS 
zijn de binnenste meeldraden onderling even lang, N 
doch de buitenste zijn verschillend van lengte. Siene 
Alle bewegen zich nu snel naar buiten, de bin- en 
nenste het verst, de buitenste niet zoover en 
verschillend en wel de langste het minst. Nu openen zich de helmknopjes 
en ontlasten hun stuifmeel en dit is beschikbaar voor insecten (vliegen, 
kleine bijen en kevers zijn als bezoekers waargenomen), die nu ook kruis- 
bestuiving bewerken kunnen. Nu eerst toch richten zich de stijlen op, 
buigen de stempels naar buiten en worden deze geschikt om stuitmeel op 
te nemen (de bloemen zijn dus protrandisch) en‚ daar nu de meeldraden 
zich naar binnen buigen, is dan spontane zelfbestuiving mogelijk. Daarna 
buigen zich de meeldraden weer naar buiten en verliezen de helmknopjes, 
doeh nu staan de stempels geheel vrij voor het ontvangen van stuifmeel 
uit jongere bloemen en eindelijk bewegen zich bij het verdorren der bloem 
alle deelen weer naar binnen. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De plant komt aan slootkanten, 
op bouwland, langs wegen in bijna geheel 
Europa voor en is bij ons algemeen. 


S. uliginósa®) Murr. Moerasmuur (fig. 167). 

Op een drogen bodein ontstaat een lage, 
dunne stengel, die niet vertakt is en een 7-9 
bloemig bijscherm draagt, op vochtigen grond 
echter ontstaan vele liggende, vaak wortelende, 
lange stengels, die sterk vertakt zijn. De plant 
s dan blauwgroen (op drogen bodem groen). 
pe takken zijn onbehaard, vierkant. De bladen 
zijn bijna zittend, langwerpig, spits, aan den 
voet gewimperd. guctaria zigtnoen 

De bloemen zijn klein, wit en staan in schijn- els 
baar zijstandige, armbloemige bijschermen. De schutbladen zijn meest 


1) graminea — grasachtig. 2) uliginosa —= moeras. 
HEUKELS, Flora. 10 


146 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


droogvliezig, met onbehaarden rand. De kelkbladen zijn lancetvormig, spits, 
onbehaard, duidelijk 3-nervig. De kroonbladen zijn 2-deelig, korter dan 
de kelkbladen (fig. 161b). Het vruchtbeginsel is beneden versmald, daar- 
door is de kelk aan den voet trechtervormig (fig. 161la). De doosvrucht is 
eirond, even lang als de kelk en staat op een korten steel (vruchtdrager) 
(fig. 167). 2. 5-45 cM. Mei—Juli. 

Van Moehringia trinervia is deze plant gemakkelijk te onderscheiden door 
den kalen stengel en de l-nervige bladen. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem, met het oog op de 
bestuiving, is vrijwel als bij S. graminea. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op moerassige 
plaatsen en aan slooten in geheel Europa voor en is bij ons vrij algemeen 
doch bijna alleen op zandgrond. 


14. Moénchia *) Ehrh. 


M. erécta?) Fl. Wett. Moenchia (fig. 168). 


Uit den penwortel komt de teere stengel, die meest in de onderste bladoksels eenige 
bloem- of niet-bloemdragende takken draagt. De stengel ís 
rechtopstaand, de takken zijn opstijgend, alle zijn onbehaard, 
blauwgroen. 

De bladen zijn weinig talrijk, rechtopstaand, lijn-lancet- 
vormig, spits, korter dan de stengelleden. 

De bloemen zijn klein en wit, zij staan 1-3 aan den top 
van lange stelen. De 4 kelkbladen zijn lancetvormig, spits, 
witvliezig gerand. De 4 kroonbladen zijn gaaf of iets uitge- 
rand, korter dan de kelkbladen (fig. 168). Er zijn 4 meel- 
draden en 4 stijlen, die teruggebogen zijn en tegenover de 
kelkbladen staan. De doosvrucht is langwerpig, recht, 
korter dan de kelk en springt met 8 omgerolde tanden open 
(fig. 168). Soms zijn de bloemen echter 5-tallig. ©. 2,5-10 cM. 
April-Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Midden- en Zuid-Europa voor op braakland, op zonnige 
heuvels en in weinig beschaduwde bosschen en ís bij ons 
zeer zeldzaam (bij Nijmegen (Watermeerwijk), bij 's Gravenhage (Beeklaan), bij Simpelveld 
(Lichtenberg), bij Sneek en bij Maastricht gevonden). 


Meenchia erecta 


‚Fig. 168. 


15. Maláchium °%) Fr. 


M. aquáticum') Fr. Watermuur (fig. 169). 

Deze plant gelijkt het meest op Stellaria nemorum, doch onderscheidt er 
zich van, doordat aan de bloeiende stengels ook de onderste bladen bijna 
ongesteeld zijn en aan de 5 (soms echter 3 of 4) stijlen. Uit den wortel- 
stok komen bloeiende en korte, niet-bloeiende stengels. De bloemstengels 
zijn slap, wortelen in de onderste knoopen en zijn aan het eind opgericht, 
zij zijn evenals de bladen zeer los zachtharig, naar boven zelfs klierachtig 
behaard. De stengels zijn geelbruinachtig, naar boven meer bleek lila, 
al of niet vertakt. d 

De bladen zijn groot, teer, eirond of langwerpig-eirond, toegespitst, meest 


)) Naar K. Moench, prof. der botanie te Cassel + 1805. 2) erecta = overeindstaand. 
3) van ’t Grieksche malakos: week, naar den slappen stengel. 4) aquaticum —= water. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYELACEAE: — 147 


met hartvormigen voet, aan de bloeiende stengels alle zittend of alleen 
de onderste zeer kort gesteeld, aan de niet bloeiende stengels meest veel 
kleiner en duidelijk gesteeld. 

De bloemen zijn vrij groot en staan in ijle en bebladerde bijschermen. 

De schutbladen zijn kruidachtig. De bloemstelen 
zijn lang, staan uitgespreid en zijn ten slotte ge- 
kromd. De kelkbladen zijn eirond, stomp, groen. 
De kroonbladen zijn wit, tot aan den voet 2- 
deelig, met uiteenstaande slippen, 2 maal zoo 
lang als de kelkbladen. De 5 stijlen staan afwis- 
selend met de kelkbladen. De doosvrucht is eirond, 
langer dan de kelk en springt met 5 tweetandige klep- 
pen open (fig. 169). 2. 3-12 dM. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen bloeien 
slechts een dag. De inrichting der bloem met het 
oog op de bestuiving is bijna geheel gelijk aan 
die bij Stellaria graminea, alleen zijn hier alle 
meeldraden even lang en zijn dan ook de bewe- 
gingen even sterk. De bloemen keeren zich kort voor het opengaan naar 
boven, doch na de bestuiving naar beneden, om zich kort voor het open- 
gaan der vrucht weer op te richten. Ook krommen zich hier de stelen 
der jonge bloemen des nachts en bij regen naar beneden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige, 
beschaduwde plaatsen en aan slootkanten door bijna geheel Europa voor 
en is bij ons vrij algemeen. 


Malachium aquaticum 
Fig. 16 . 


16. Cerástium') L. Hoornbloem. 


Kelkbladen 5. Kroonbladen 5, 2-spletig of 2-tandig, soms ontbrekend. 
Meeldraden 10-5. Stijlen 5, tegenover de kelkbladen staand (soms bloemen 
4-tallig). Doosvrucht zich aan den top openend met 10 gave tanden. Zaden 
talrijk, niervormig, knobbelig. 

Bloemen wit, in bijschermen. 

Bladen smal of vrij breed. Kruidachtige, behaarde planten. 


Biologische bijzonderheid. Bij regen en dauw sluiten zich de tanden der 
doosvrucht, bij droog weer gaan ze open en dan heeft de verspreiding 
der zaden plaats. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Cerastium. 


A. Kroonbladen dubbel zoo lang als. de kelk. Uit den wortelstok komen bloeiende en 
niet bloeiende stengels. Bladen langwerpig- tot lijn-lancetvormig. Schutbladen breed- 
vliezig gefand. … zsm tn ee le Ae ECR AFVERSCHDIZAMAS 

B. Kroonbladen omstreeks even lang als de kelk. 

a. Schutbladen alle kruidachtig, vooral naar voren aan den rand afstaand behaard. 
Kelkbladen tot aan den top ruw behaard. Geen niet bloeiende stengels. Bladen 
rondachtig-eirond. Vruchtstelen even lang als of iets langer dan de kelk. 

C. glomeratum blz. 148. 

b. Schutbladen alle of althans de bovenste met droogvliezigen rand, aan den top, 
evenals de kelkbladen, kaal. 
aa. Alleen bloeiende stengels, die in de knoopen niet wortelen. Vruchtstelen 

horizontaal afstaand of teruggeslagen. Stengels naar boven meest klier- 
achtig-kleverig „At tn ien Gees oe RC semidecandrums blz: 140: 


!) Van ’tGrieksche ceras: hoorn, om de als een hoorn uit den kelk stekende vrucht. 


10 


148 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


bb. Stengels in de onderste knoopen wortelend. Bloeiende en niet bloeiende stengels 
aanwezig. Kroonbladen grooter dan bij de 2 vorige. Stengels naar boven vaak 
klierachtics nm C. triviale blz. 150. 


C. arvénse!) L. Akkerhoornbloem (fig. 170). 

Uit den wortelstok komt een dichte zode van liggende en wortelende 
stengels, waaruit tal van bloeiende en niet bloeiende opstijgende takken 
komen. Die takken zijn rond, kort behaard en naar den top vertakt. Aan 
de niet bloeiende takken staan de bladen dicht opeen, aan de bloeiende 
minder dicht. 

De bladen zijn langwerpig- tot lijn-lancetvormig, behaard. 

De schutbladen zijn breedvliezig gerand, aan 
den top onbehaard. De bloemen zijn groot en 
staan ten getale van 3-7 in zeer ijle bijschermen. 
De bloemstelen zijn kort behaard, rechtopstaand, 
aan den top gekromd, 3-7-maal zoolang als de 
kelk. De kelkbladen zijn langwerpig-lancetvormig, 
spits, breedvliezig gerand. De kroonbladen zijn 
omgekeerd hartvormig, 2-deelig, met breede 
slippen, uitgespreid, 2-maal zoolang als de kelk. 
De doosvrucht is cylindervormig, een weinig 
gekromd. 2. 7-22 cM. April—Juli. 

Biologische bijzonderheden. De inrichting der 
bloem met het oog op de bestuiving is hier als 
bij Stellaria graminea. De bloemen blijven 52 à 
76 uur bij helder weer open, zij maken hier 
bijna niet de bewegingen, die bij Malachium zijn 
ja beschreven. 

de Voorkomen in Europa en in Nederland. De 

Fig. 170. plant komt in geheel Europa op grazige zand- 

le Af gronden voor en is bij ons algemeen. Á 

rijpe vrucht, g vrucht in doorsnede. Volksnamen. Als volksnaam in Salland, op 

de Veluwe, in Zuid-Holland en Zuid-Limburg wordt genocmd pispotjes, 
terwijl in Oost-Gelderland wel akkerhoorntjes gebruikt wordt. 


C. glomerátum®) Thuill. Kluwenhoornbloem (fig. 171). 
Uit den penwortel komt een wortelroset van bladen en tevens een of 
ns meer bloemdragende stengels, die vaak weer ver- 
takt zijn, rechtopstaand of opstijgend, dicht met 
afstaande haren bezet, waartusschen vooral naar 
boven klierharen voorkomen. Behalve door dit 
laatste onderscheidt zich deze soort van C. triviale 
en C. semidecandrum door de korte bloemsteeltjes, 
terwijl de vruchtsteeltjes niet langer dan de kelk 
zijn en doordat de stengelbladen zeer breed, eirond 
en nooit lancetvormig zijn. Eindelijk zijn alle schut- 
bladen en de kelkbladen kruidachtig, zonder wit- 
4 __vliezigen rand. 
Sn En De bladen zijn zeer stomp, stekelpuntig, dicht 
al: behaard, de onderste zijn kort gesteeld. 


1) arvense — veld. 2) glomeratum — kluwenvormend. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 149 


De bloemen zijn klein, tijdens den bloeitijd dicht opeengehoopt, in een 
dicht bijscherm (fig. 1724), wit. De kelkbladen zijn lancetvormig, spits, tot 
aan den top ruw behaard (fig. 1726). De kroonbladen hebben een behaarden 
nagel. De helmdraden zijn onbehaard. De vruchtstelen zijn rechtopstaand, 
korter dan of even lang als de schut- en de kelk- 
bladen. De doosvrucht is cylindrisch, recht, bijna 
tweemaal zoolang als de kelk (fig. 171). © en 
OO. 7-45 cM. Mei—Augustus. 

Bij de var. 2. apétalum ') Dum. ontbreken de 
kroonbladen. 


Biologische bijzonderheden. De plant is, zooals En 
Boven bleek, met klierharen bezet en als tijdens „ pioeiwijzen van Cerastium 
de vruchtrijpheid de plant half verdord is en los &iomeratum, 6 kelk, 
in den bodem zit, is waargenomen, dat een lichte aanraking van voorbij- 
gaande dieren voldoende is, om haar mede te nemen en zoodoende de 
zaden te verspreiden. 

De bouw der bloem met het oog op de bestuiving is als bij Stellaria 
graminea, doch daar de bloemen minder in het oog vallen, is er minder 
insectenbezoek en ze zijn ook minder sterk proterandrisch, waardoor de kans 
op spontane zelfbestuiving grooter wordt. Ditzelfde geldt ook voor de 2 
nog volgende soorten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in geheel Europa op zandgrond, op bebouwde 
en onbebouwde plaatsen en langs wegen voor 
en is bij ons vrij algemeen. De variëteit is in moes- 
tuinen bij Kampen, te Hees bij Nijmegen en den 
Nieuwen Noordpolder bij Dordrecht gevonden. 

C. semidecándrum®) L. Zand-hoornbloem 
(fig. 173). 

Uit den penwortel komt meest geen eigenlijk 
wortelroset van bladen, al staan ook de onderste 
wat dichter bijeen, doch er komen een of meer 
rechtopstaande of opstijgende stengels uit, die dicht, EN 
vaak klierachtig behaard zijn, als de bladen. 

De bladen zijn langwerpig of eirond, vrij spits, de onderste zijn gesteeld. 
De bloemen zijn klein, wit en staan in bijschermen. De schutbladen heb- 
ben meest (althans de bovenste) een droog- 
vliezigen rand en zijn aan den top kaal, evenals 
de kelkbladen. De kroonbladen zijn iets inge- 
sneden of 2-tandig (fig. 173), korter dan de aan 
den top vaak iets getande kelkbladen, met een 
onbehaarden nagel. Meeldraden zijn er vaak 5 
(soms 4) met onbehaarde helmdraden. De vrucht- 
stelen zijn horizontaal afstaand of teruggeslagen, 
3 à 4 maal zoolang als de kelk en de schut- 
bladen. De doosvrucht is cylindrisch, recht, 


1!/2 maal zoolang als de kelk. © en OO. 2,5-15 enen enen 


cM. Maart—Mei. Fig 174. 


1) apetalum — bloemkroonloos. *) semidecandrum — 5-helmig. 


150 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


Deze plant onderscheidt zich van Holosteum o.a. door de beharing en 

door de geelgroene kleur. 

Men onderscheidt de volgende vormen: 

ax. glandulósum) Prod. Schutbladen alle breed droogvliezig gerand (voor 

1, tot bijna de helft). Vruchtstelen teruggeslagen. 

5. glutinósum®) Fr. (fig. 174). Onderste schutbladen kruidachtig, zonder 
of bijna zonder vliezigen rand, de bovenste smal droogvliezig gerand. 
Vruchtstelen hellend of horizontaal afstaand. 

7. tetrándrum*®) Prod. Schutbladen geheel kruidachtig, afstaand. Vrucht- 

stelen rechtopstaand. Bloemen meest 4-tallig (fig. 175). 


Biologische bijzonderheden. Over de inrichting der bloem met het oog 
op de bestuiving, zie C. glomeratum. 

De klierachtig behaarde deelen beletten het opkruipen van insecten naar 
de bloemen. 


Voorkomen in KFuropa en in Nederland. De plant komt 
door bijna geheel Europa voor op dorre, zandige plaatsen. De 
vorm a. is algemeen, vooral op zandgrond (in Zeeland op zee- 
klei). De vorm @. is bij ons zeer zeldzaam. De vorm 7. komt 
zeer zeldzaam in de duinen voor en is op Vlieland, in het 


Fig. 175. 
Bloem van C. } % 
semidecandrum Zwartduin op Terschelling, op Grind, op Ameland, te Bergen 


y- tefrandum. pij Alkmaar, bij Callantsoog en Waalsdorp gevonden. 

C. triviále“) Lk., (C. caespitósum®) Gil, C. vulgátum ®) Whinbg.). Hoor n- 
bloem (fig. 176). 

De plant heeft een 1- of 2-jarigen wortel, doch doordat de stengels in 
de onderste knoopen vaak wortelen, wordt zij 
overblijvend. Uit den wortel komen vele sten- 
gels, sommige zijn liggend, kort, eerst later 
bloeiend, andere opstijgend, bloemdragend, 
evenals de bladen behaard, naar boven vaak 
klierachtig. 

De bladen zijn langwerpig, spits, de onderste 
gesteeld. 

De onderste schutbladen zijn vaak geheel kruid- 
achtig. De bloemen zijn vrij klein, wit en staan 
in gevorkte bijschermen, die in het begin vaak 
dicht kluwenvormig zijn. De kelkbladen hebben 
dk een witvliezigen rand, zij zijn stomp of iets 

Fig. 116 spits, aan den top onbehaard. De kroonbladen 

zijn grooter dan bij de vorige 2 soorten, 2-lobbig, 

even lang als of iets langer dan de kelk. De helmdraden zijn onbehaard. 

De vruchtstelen staan gebogen uit, zijn 3 à 4-maal zoo lang als de schut- 

bladen en de kelkbladen. De doosvrucht is gekromd, 2-maal zoolang als 
de kelk (fig. 176). 2. 7-45 cM. April-Herfst. 

Van C. semidecandrum is deze plant o.a. te onderscheiden door den bloei- 
tijd. Deze begint te bloeien, als de andere er mee eindigt. Ook heeft zij 


ì) glandulosum = klierachtig. 2) glutinosum — kleverig. 2) tetrandrum — 4-helmig. 
*) triviale = gemeen. 5) caespitosum — zodevormend. ®) vulgatum = gewoon. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 151 


een grootere lengte en de bloemen hebben bijna steeds 10 meeldraden. 
Eindelijk is de geopende doosvrucht steeds iets gekromd. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem, met het oog op de 
bestuiving, zie C. glomeratum. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel 
Europa op beschaduwde, grazige plaatsen voor en ís bij ons algemeen. 


Onderfamilie 4. Silenoideae A.Br. 


Bladen tegenoverstaand, zittend, meest smal. Kelk 5-tandig, blijvend. 
Kroonbladen in den knop vaak gedraaid, lang genageld, met de 10, vaak 
ten deele er mede verbonden, meeldraden op een duidelijken steel, tusschen 
kelk en bloemkroon gelegen (vruchtdrager), ingeplant. Vruchtbeginsel 2-5- 
hokkig of I-hokkig, steeds met centralen zaaddrager. Doosvrucht met 4, 
6, 8 of 10 tanden openspringend, zelden gesloten blijvend. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn meest groot en levendig 
gekleurd, zij vallen nog meer op door de vaak sterk vertakte bloeiwijze, 
waarin zij staan. 

In iedere bloem worden de meest lang genagelde kroonbladen door den 
buisvormigen kelk zoo bijeengehouden, dat een vrij lange of lange buis 
ontstaat, die vaak nog door het kroontje, dat door de keelschubben ge- 
vormd wordt, verlengd wordt. De aan den voet der bloem afgescheiden 
honig of de sappen, die door aanboren kunnen worden verkregen, zijn 
daardoor meest alleen voor insecten met lange slurven toegankelijk, zoodat 
dan ook vele Silenoideae alleen door vlinders bezocht worden en wel de 
roodbloeiende door dagvlinders, de witbloeiende door pijlstaart- en nacht- 
vlinders. 

Van de meeldraden, die meest 10 in getal zijn, ontwikkelen zich bijna 
steeds eerst de 5 buitenste, daarna de 5 binnenste en eerst als deze alle 
hun stuifmeel verloren hebben, ontwikkelen zich de stempelpapillen. De 
bloemen zijn dus (als regel) sterk proterandrisch. 


17. Gypsóphila *) L. Gipskruid. 


Kelk klokvormig, 5-tandig, 5-kantig, de slippen door droogvliezige strooken 
verbonden. Geen bijkelk. Kroonbladen 5, kort genageld, zonder schubben 
aan de keel. Meeldraden 10. Stijlen 2. Doosvrucht I-hokkig, die zich 
aan den top met 4 diepe tanden opent. Zaden talrijk, niervormig, knobbelig. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Gypsophila. 


A. Doosvrucht kort. Kroonbladen korter dan de meeldraden. Zaden niet duidelijk in 
rijen. Bladen Re zeer spits. Bloemen wit. Bloeiwijze wijd uitstaand, los, 


kaals. To: Mirse o on e E G. paniculata blz. 152. 
B Doosvrucht verlengd. Zaden in 4 rijen. Bladen smal lijnvormig. Bloemen rose. Bloei- 
wijze niet wijd uitstaand, bebladerd, met l-bloemige takken . . G. muralis blz. TZ. 


1) Van het Grieksche gypsos: gips en philos: vriend, omdat sommige soorten een 
kalkhoudenden bodem verkiezen. 


152 — CARYOPHYLLACEAE. — 


FAMILIE 32. 


G. paniculáta') L. Bruidsluier (fig. 177). 
Uit den krachtigen wortelstok komt een aantal rechtopstaande, sterk vertakte stengels, 


Gypsophila paniculata. 
Fig. 177. 


1. bloem, 2. vrucht, 3. opengesprongen 


vrucht. 


die in het onderste deel kort behaard en los bebla- 
derd zijn. De bladen zijn lancetvormig, zeer spits, 
meest 3-nervig, beneden paarsgewijze vergroeid, 
overigens iets vleezig. 

De bloemen zijn wit of rose, klein, zij staan in 
een losse, wijd uitstaande pluim. De schutbladen 
zijn klein, wit gerand. De kelk is 5-spletig, klok- 
vormig, met stompe, rondachtig-eironde slippen, 
die een breeden, vliezigen rand hebben. De kroon- 
bladen zijn niet uitgerand, zij zijn 2-maal zoo lang 
als de kelk, korter dan de meeldraden en de stijlen. 
De doosvrucht is kort. De zaden staan niet dui- 
delijk in rijen. 4. 6-9 dM. Juli, Augustus. 

De geheele plant is zeer sierlijk met haar groot 
aantal kleine bloemen en teere fijne steeltjes. Daarop 
slaat ook de Nederlandsche naam. 


Voorkomen in Nederland en in Europa. De plant 
is bij ons sierplant en is op onbebouwde, zandige 
plaatsen verwilderd (Pothoofd bij Deventer, Nieuwe 
haven bij Zutphen, Galgenbelt te Hoog Keppel, Rotter- 
dam). Zij behoort thuis in Moravië en Neder-Oostenrijk 
en is daar een steppenplant, die met Rapistrum perenne 
de steppenheksen vormt. Als nl. de wijd-vertakte 
planten zijn afgestorven, worden zij door den wind 
los gescheurd en bij stormen tot groote klompen 
samengebald, waarna zij met groote sprongen, tel- 


kens weer een tijdje tegengehouden door uitstekende deelen van den bodem, over de 


vlakten voorthollen. 


G. murâlis ®) L. 


Gipskruid (fig. 178). 


Uit den penwortel komt een vrij teere stengel, die zich reeds spoedig 


rijkelijk begint te vertakken. 


a \ 
Be NY 
Nn > EN 
fb ER EDN A EK: 
í ed Ni N/ / 
(UIN NS W// 
USE 
Ne SSS 
Wi Wht SM | Ï 
5 Ni NY 
NN / 


Gypsophila muralis. 
Fig. 178. 
a. Vrucht. 


Beneden is de stengel kort afstaand behaard 
met dikke haren, zoodat dit deel scherp aan- 
voelt, boven is hij kaal. De bladen zijn klein, 
smal lijnvormig, spits, naar beide einden ver-- 
smald. De tegenover elkaar staande zijn door 
een witgerand vlies met elkaar verbonden, dat 
een losse scheede vormt onder den verdikten 
stengelknoop. De middelste bladen zijn het 
langst, zij zijn evenals de geheele plant, iets 
blauwachtig groen. 

De bloemen zijn klein, langgesteeld, rose 
met wat donkerder aderen, soms wit. De 
bloeiwijze is geheel bebladerd, zoodat men 
ook kan zeggen, dat de bloemen eindelings 
en in de oksels der bladen staan. De kelk 
is 5-tandig, met stompe tanden, die aan den 
rand eenigszins witvliezig zijn. Hij loopt in 


den bloemsteel wat spits uit, is dus tolvormig. De kroonbladen zijn 1% 
maal zoo lang als de kelk en aan den top min of meer uitgerand of getand. 
De doosvrucht blijft door den kelk omgeven, zij steekt er iets uit, is 
eirond (fig. 1784) en draagt de zaden in 4 rijen. ©. 5-15 cM. Juli—October. 


1) paniculata=in pluimen bloeiend. 


zelden of nooit op muren.) 


2) _muralis = muur — (de plant groeit echter 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 153 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op eenigszins voch- 
tigen zandgrond in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons zeer zeldzaam. 


18. Túnica ') Scop. 


T. prolifera ®) Scop. (Diánthus próliter L.). Mantelanjer (fig. 179). 

De plant is onbehaard. Uit den penwortel komen 1 of meer rechtop- 
staande, stijve, kantige, niet of naar boven weinig vertakte stengels, die 
los met bladen zijn bezet. 

De bladen zijn lijnvormig, naar beide einden versmald, spits, met ruwen 
rand, aan den voet met het tegenoverstaande blad 
vergroeid tot een scheede, die even lang als breed 
is. De bovenste scheeden dragen bijna geen blad- 
schijven. 

De bloemen zijn roodachtig-lila, klein, 1-6 bijeen 
aan het eind van de takken tot een hoofdje ver- 
eenigd, met een droogvliezig omwindsel. De top- 
bloem ís nl. door 3 paar droogvliezige schutbladen 
(kelkschubben) ondersteund, het bovenste paar van 
deze draagt in zijne oksels zijbloemen , die door her- 
haalde knopvorming uit de oksels der schutbladen 
de hooïdjesachtige bloeiwijze doen ontstaan. Soms Tunica prolifera 
is er echter slechts een bloem ontwikkeld (fig. 180). Aes 

De kelkschubben zijn ovaal, stomp, niet genaald en omhullen den kelk 
geheel. De kelk is kort, klokvormig met 5 groene kanten, die door droog- 
vliezige strooken verbonden zijn en heeft 5 stompe tanden. De 
5 kroonbladen hebben een horizontaal afstaande plaat, geen 
schubben aan de keel en zijn uitgerand (fig. 179). De nagel is 
lang, voorzien van vleugellijsten en 5 à 6 maal zoo lang als de 
plaat. Meeldraden zijn er 10, het vruchtbeginsel heeft 2 draad- 
vormige stijlen. De doosvrucht is elliptisch, l-hokkig en ver- 
scheurt, als zij rijp is, den kelk (fig. 179). Zij is veelzadig. 
©. 1-45 dM. Mei—October. Fig. 180. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op steenachtige 
gronden, muren en dorre zandgronden in geheel Europa voor. Daar zij bij 
ons zeldzaam, alleen op rivierklei langs den IJsel en den Rijn is gevonden, 
zal zij wel alleen door het water zijn aangevoerd. 


19. Diánthus®) L. Anjelier. 


Kelk buisvormig, aan den voet door schubben omgeven, geheel kruid- 
achtig, 5-tandig. Kroonbladen 5, lang genageld, met horizontaal afstaande 
plaat met gevleugelde nagels, zonder schubben aan de keel. Meeldraden 
10. Stijlen 2, draadvormig. Doosvrucht l-hokkig, zich aan den top met 


1) De naam Tunica werd oorspronkelijk gebruikt voor Dianthus Caryophyllus, naar de 
stad Tunis in Afrika, waar de Franschen haar op den kruistocht onder Lodewijk den Heiligen 
leerden kennen. 2) prolifera —= spruitdragend. 5) Van het grieksche Dios: Jupiter en 
anthos: bloem. De anielier was om hare schoonheid aan Jupiter gewijd. 


154 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


4 tanden openend. Zaden schildvormig, met een naad op het midden van 
een der zijvlakken. 

Bloemen rood of rose, zelden wit, alleenstaand of opeengehoopt aan 
den top der takken. Bladen lijn-lancetvormig, de tegenoverstaande aan 
den voet verbonden. Overblijvende planten. 


Biologische bijzonderheden. Als de vrucht rijp is, sluiten zich de tanden 
bij regen en dauw, om zich bij droog weer te openen, waardoor de kans 
op verspreiding der zaden veel grooter wordt. 

Bij het geslacht Dianthus zijn de bloemen meest groot, protrandisch. 
Door de kelkschubben, die meestal stevig en soms nog genaald zijn, is 
de bloem beschermd tegen het van buiten aanboren door hommels. De 
kelk zelf houdt de nagels der kroonbladen tot een buis bijeen, in wier 
voet honig afgescheiden en bewaard wordt. De bloemen worden meest 
door vlinders bestoven. 


Volksnamen. Terwijl de namen anjelier en anjer in vele streken in gebruik 
zijn heeft men voor verschillende soorten van dit geslacht in sommige deelen 
van ons land zeer eigenaardige namen. In Twente wordt de naam doeven- 
schölke gebruikt, in het Oostelijk deel van Noord-Brabant spreekt men van 
droffele en van snoffele, terwijl snotfel ook in Zuid-Holland bekend is. 
Filet gebruikt men in Groningen, Overijsel, den Achterhoek en Limburg, 
terwijl violetten en violier gehoord worden in Drente, Overijsel, Gelder- 
land en op Walcheren. Van genoftel wordt in Overijsel, Noord-Brabant, 
Noord-Limburg en op Walcheren gesproken, terwijl kernoftel in geheel Zee- 
land gebruikt wordt. Ook wordt daar in verschillende deelen het woord 
prukomsstelen of brukomsstulen gehoord. De naam nagelbloem wordt in zeer 
verschillende streken gebruikt, terwijl in Limburg junkerkes, in Zuid-Limburg 
groffiaat, in Zuid-Holland vrouwenhaar gezegd wordt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Dianthus. 


A. Kroonbladen min of meer getand. sl 
a. Bloemen kort gesteeld, tot hoofdjes vereenigd, omgeven door lange schutbladen. 
aa. Bladscheeden even lang als de breedte van het blad of korter. Kelkschubben 
kruidachtig, met de naalden er bij even lang als de kelkbuis. 
a. Stengel kaal. Bladen breed-lancetvormig of langwerpig, toegespitst. Bloemen 
omgeven door teruggeslagen schutbladen . . . . . D. barbatus blz. 154. 
Pp. Stengel beneden verspreid, doch boven dicht, kort, ruw behaard. Schut- 
bladen rechtopstaand. Bladen lijn-lancetvormig, spits. D. Armeria blz. 155. 
bb. Bladscheeden 4 maal zoo lang als de breedte van het blad. Kelkschubben 
bruin, droogvliezig, met de naalden er bij weinig langer dan de halve kelkbuis. 
Stengel kaal. Bladen lijnvormig . . «… … … … … D. Carthasianorum blz. 156. 
b. Bloemen alleenstaand. Kelkschubben kruidachtig, meest 2, lang genaald, lang- 
werpig, met de naalden er bij zoo lang als de halve kelkbuis. Stengel kortbehaard 
OEM me vossen ora de ben NE es zee eve De deltard en 
B. Kroonbladen vinspletig ingesneden met langwerpig middenveld. Bladen grasgroen. Uit 
den wortelstok komen bloeiende en niet bloeiende stengels. 
a. Bladen lijnvormig, spits. Kelkschubben zoo lang als “‚ der kelkbuis of korter. 
Ì D. arenarius blz. 157. 
b. Bladen lancet-lijnvormig, de onderste stomp, de bovenste spits. Kelkschubben 
zooslangsals!/s derskelkbuis een ee Di superbussbizmisië 


D. barbátus’) L. Duizendschoon (fig. 181). 
Uit den krachtigen, schuinen wortelstok komen 1 of meer rechtopstaande of opstijgende 


) barbatus — gebaard, om de teruggeslagen schutbladen. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 155 


ronde, los bebladerde, onbehaarde stengels. De wortelbladen staan dicht bijeen, zijn 
lancetvormig of langwerpig, spits, naar den voet versmald en gaan -daar over in de scheede, 
die dit blad met het tegenoverstaande verbindt. Zij zijn alle 
fijngezaagd en zoodoende scherp. 

De bloemen zijn rood of purper met witte puntjes, klein, 
kortgesteeld, dicht opeengehoopt aan den stengeltop, om- 
geven door smal lancetvormige of lijnvormige, spitse, kruid- 
achtige schutbladen, die tijdens den vollen bloeitijd terug- 
geslagen zijn en scherp zijn door fijne zaagtandjes aan den 
rand. De kelkschubben zijn eirond, met ruw behaarden 
rand en loopen in een lange naald uit. De kelk is cylindrisch, 
onbehaard met 5 priemvormige tanden. De kroonbladen zijn 
onbehaard met een getande plaat, die slechts half zoo lang 
als de nagel is. De doosvrucht is langwerpig (fig. 181). %. 
45-6 dM. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Dianthus barbatus 


hooggelegen bosschen en weiden in Zuid-Europa voor. Bij Fig. 181. 
ons is zij sierplant en op eenige plaatsen verwilderd. 


Volksnamen. Behalve duizendschoon, brukomsstulen, junkerkes en doevenschölkes, welke 
laatste 3 bij het geslacht Dianthus reeds vermeld zijn, zijn nog bekend de namen baard- 
anjer (Salland), boerepronker (Zuid-Holland, Zeeland), lievermannetjes (Noord-Brabant), 
sissen (Schouwen), trosvletten (Betuwe) en trosbloemen (Zeeuwsch-Vlaanderen). 


D. Armêria®) L, Ruige anjelier (fig. 182). 

Uit den wortel komt de rechtopgaande, naar boven vertakte, ronde, los 
met bladen bezette stengel. Deze is beneden verspreid, naar boven dicht, 
kort en ruw behaard. 

De bladen zijn lijn-lancetvormig, vooral in de en oe behaard. Zij 
staan stijf rechtop en de tegenoverstaande zijn weer 
aan den voet met elkaar vergroeid. 

De bloemen zijn bleekrood of bleekrose met witte 
en aan de keel roode puntjes, die samen in de ge- 
heele bloem een kransje vormen. Zij zijn klein, kort 
gesteeld, 2-8 bijeen, opeengehoopt aan den top des 
stengels en der takken. Zij zijn omgeven door 
lancet-priemvormige, kruidachtige schutbladen, die 
rechtop staan en even lang als de bloemen zijn. De 
kelkschubben zijn lancet-priemvormig, ruw behaard 
en loopen in een lange naald uit. De kelk is cylin- 
drisch en behaard. De kroonbladen zijn lang en wit Dianthus Armeria 
genageld, iets getand. De doosvrucht is cylindrisch Fig. 182 
(fig. 182). OO. 3-4,5 dM. Juli, Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem is als bij D. deltoi- 
des, doch de bloemen vallen minder op, doordien zij kleiner zijn. Hier 
is dan ook spontane zelfbestuiving mogelijk, doordat de stijlen al ontwik- 
keld zijn, als de helmknopjes der binnenste meeldraden nog stuifmeel bevatten. 
De buis der bloemkroon is 15 mM lang en 2 mM wijd, zoodat alleen vlin- 
ders kruisbestuiving kunnen bewerken. 

Er komen ook zuiver vrouwelijke bloemen voor, waar de helmknopjes 
in de kroonbuis blijven en zich niet openen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
aan de randen van deze, doch ook op zonnige heuvels in een groot deel 


1) Zij heet zoo, omdat zij iets gelijkt op Armeria elongata. 


156  CARMOBHNEEACHAE Ne FAMILIE 32. 


van Europa voor. Bij ons is zij zeldzaam, op beschaduwden grazigen grond. 


Volksnaam. Ook deze heet in vele streken duizendschoon. 


D. Carthusianórum!) L. Karthuizeranjelier (fig. 183). 
Uit den houtigen wortelstok komen bloeiende en niet-bloeiende stengels. Aan de laatste 
staan de bladen dicht opeen, aan de andere verder 
van elkaar. De stengels staan rechtop, zijn kaal en 
meest niet vertakt. De bladen zijn lijnvormig, de 
tegenoverstaande aan den voet weer met elkaar ver- 
groeid. Zij zijn spits, iets vleezig, met ruwen. rand. 
De bloemen zijn fraai rood, zelden wit, kort gesteeld, 
in 2-8- of meerbloemige hoopjes aan den top der 
stengels, omgeven door vrij korte, bruinvliezige schut- 
bladen, die in vorm met de kelkschubben overeen 
komen. De kelkschubben zijn bruin, omgekeerd eirond, 
stomp en loopen in een priemvormige naald uit. De 
kelk is langwerpig, bruin, scherp 5-tandig, korter dan 
de bloemkroon. De kroonbladen zijn aan de keel be- 
haard fen hebben een ongelijkmatig getande plaat, die 
even lang is als de nagel. De doosvrucht is langwerpig 
(fig. 183). 4. 3-45 dM. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant 
komt op zandige heuvels en in bosschen voor in 
Midden- en Zuid-Europa. Bij ons is zij alleen bij Deventer, Epse (Pessink), Olst en bij 
Utrecht (Ezelsdijk) gevonden. 

D. deltoides') L. Steenanjelier (fig. 184). 

Uit den wortelstok komen bloeiende en niet-bloeiende stengels (de plant 
is eenigszins zodevormend). De bloeiende stengels zijn opstijgend, cylin- 
drisch, naar boven bijna gaffelvormig vertakt, los 
bebladerd, door korte afstaande haartjes iets ruw. 

De bladen zijn zacht, vlak, breed lijnvormig, de 
onderste en die der niet-bloeiende stengels zijn kort 
en stomp. De rand is iets naar beneden omgeslagen 
en met korte, stijve haartjes bekleed evenals de 
middennerf. 

De bloemen staan alleen aan den top der 
takken, zijn purper, met een donkerder kring 
om het midden en met lichtere puntjes. Zij zijn 
vrij klein. De kelkschubben zijn meest 2 in getal, 
langwerpig. Zij loopen in een priemvormige naald 
uit, zijn kruidachtig, met een dunvliezigen, wit- 
of roseachtigen zoom. De kelk is cylindervormig, 
overlangs gestreept, zeer kort behaard of kaal en vaak roodachtig, hij 
loopt in 5 priemvormige, spitse tanden uit. De kroonbladen zijn langgena- 
geld, met een spits getande plaat, die even lang als de nagel en wig- 
vormig is. De doosvrucht is omgeven door den even langen kelk en 
is cylindrisch (fig. 184). 2. 22-45 cM. Juni—Hertfst. 

Vroeger onderscheidde men de var. 4. glauca met zeegroene bladen en 
kroonbladen, die wit waren met een roode dwarsstreep, als gevonden in 
de duinen bij den Haag en de var. y. procera, die langer was en bij Was- 
senaar was aangetroffen. 


Dianthus Carthusianorum. 
Fig. 183. 


Dianthus deltoides 
Fig. 184. 


1) == Karthauser. Zoo genoemd naar J. en F. Karthauser, die in de 2e helft der 18e eeuw 
leefden. 2) deltoides —= deltavormig (om de deltavormige vlek op de schijf der kroon- 
bladen). 


FAMILIE 32. ner 


Biologische bijzonderheden (fig. 185). 


door dagvlinders en ook wel door 
bezocht. Om den honig te bereiken, 
moet de slurf door een buis van 2 
mM doorsnede kunnen en moet zij 
12 à 14 mM lengte hebben. De in- 
gang der buis wordt door een zeer 
duidelijk honigmerk aangegeven en is 
in het begin van den bloei nog nauwer 
dan later , doordat dan de helmknopjes 
der 5 binnenste meeldraden haar zoo 
goed als afsluiten. 

Van de 10 meeldraden strekken 
zich eerst de 5 buitenste zoover, dat 
zij uit de bloemkroonbuis steken. Als 
deze hun stuifmeel hebben verloren, 
volgen de vijf binnenste en daarna 
strekken zich de beide stijlen en doen 
„de stempels uitsteken. 


CARYOPHYLLACEAE. — 


157 


De bloem is proterandrisch en wordt 
stuifmeel verzamelende zweefvliegen 


Dianthus deltoïdes. 
Fig. 185. 


L. bloem in het begin van den bloei, waarbij 
helmknopjes aan den ingang der kroonbuis 
staan, 2 stamper in het begin van den bloei- 
tijd, in 3 sterker vergroot, h honigkliertjes, 
kr afgesneden kroonbladen, m afgesneden 
meeldraden, 4 bloem later in den bloeitijd 
na verwijdering der kroonbladen, de meeste 
helmknopjes zijn afgevallen, de stijlen uitge- 
groeid, 5 stamper van zulk een bloem. 


Zij blijven schroetvormig gedraaid, zoodat een 


vlinderslurf, van welke zijde die ook komt, toch zeker een stempeldeel 
moet raken en dus uit jongere bloemen komend, zeker kruisbestuiving moet 


bewerken. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De plant komt in droge bosschen, 
in weiden, aan randen van wegen, vooral in Midden-Europa voor. Bij ons 
is zij vrij zeldzaam en komt bijna alleen op diluviale zandgronden en in 


de duinen voor. 


D. arenárius ®) L. Zandanjelier (fig. 186). 

Uit den houtigen wortelstok, die naar boven sterk ver- 
takt is, komt uit ieder takje een bundel bladen (de plant 
Uit de meeste bladbun- 
deltjes komt een rechtopgaande of opstijgende stengel, die 
blauwgroen, onbehaard, niet vertakt of naar boven ver- 


is daardoor sterk zodevormend). 


takt is. 


De bladen aan de niet-bloeiende stengels staan meer af 
dan aan de bloeiende, de wortelbladen zijn groen, de 
stengelbladen iets blauwgroen. Alle bladen zijn lijn-priem- 
vormig en hebben een ruwen rand. De bloemen staan 
meest alleen aan den top der stengels, zijn wit, aan den 
voet der plaat met een groene vlek en daar door witte of 
roode haren gebaard. Zij zijn welriekend. De kelkschubben 
De kelk is cylin- 
drisch, glad. De plaat der kroonbladen is vinspletig inge- 
22-45 cM. Juni— 


Zijn eirond, stomp, soms toegespitst. 


sneden met langwerpig middenveld. 2. 
Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in zandige dennenbosschen, op heidegronden vooral in 
Oost-Europa voor en is bij ons alleen zeker bij Nijmegen, 
doch twijfelachtig bij Zwolle en ’s-Gravenhage gevonden. 


D. supêrbus®) L. Tuinanjelier (fig. 187). 
Uit den weinig vertakten wortelstok komen enkele niet- 


bloeiende en ook bloemdragende stengels. 


Dianthus arenarius. 
Fig. 186. 
1 voet aan den kelk. 


De laatste 


zijn gewoonlijk wat opstijgend en naar boven vertakt, rond, onbehaard. 


1) arenarius — zand. 


2) superbus — prachtig. 


158 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


De bladen zijn lancet-lijnvormig, 3-nervig, de bovenste spits, de onderste stomp, alle 
met ruwen rand. De middelste zijn het grootst. 

De bloemen staan alleen of 2 bij elkaar (soms vormen 
zij een losse pluim). Zij zijn lila, aan den voet der 
plaat met een groene vlek en daar door roode haren gebaard, 
soms ook wit, welriekend (naar vanille). De kelk- 
schubben zijn breed eirond met een stekelpunt of kort ge- 
naald. De kelk is aan den top verdund, overlangs fijn ge- 
streept. De plaat der kroonbladen is vinspletig ingesneden 
met langwerpig middenveld en lijnvormige slippen, de nagel 
is wit en heeft geen vleugellijsten. De doosvrucht is cylin- 
drisch (fig. 187). 4. 3-6 dM. Juni—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
vochtige weiden en in bosschen in Midden- en Noord-Europa 
voor en is bij ons alleen op zandruggen in een veenachtig 
hooiland bij Meppel en bij Havelte gevonden. 

Volksnamen. In Zeeuwsch-Vlaanderen spreekt men van 
groote kernoffels, in Oost-Drente van tuinanjer. 


Dianthus superbus 
Fig. 187, 


20. Saponária ') L. 


S. officinális®) L. Zeepkruid (fig. 188). 

De wortelstok is vrij krachtig, vaak kruipend, geelbruin, vertakt, iets 
gebogen en met vele wortelvezels bezet. Daaruit komen zoowel bloem- 
dragende als niet-bloeiende stengels. De eerste zijn krachtig, rond, recht- 
opstaand, vooral naar boven fijn behaard, naar 
boven niet of weinig vertakt. 

De kortgesteelde wortelbladen zijn eirond-lancet- 
vormig, de stengelbladen langwerpig of elliptisch, 
groot, 3-5-nervig, spits, glad of iets behaard, met 
ruwen rand. 

De bloemen staan aan den top van den stengel 
in tot bundels vereenigde bijschermen, zijn kort 
gesteeld, welriekend, groot, rose. De kelk is. 
cylindervormig, naar het midden toe iets buikig, 
onbehaard of kort behaard, 15-20-nervig met 5 

Saposa Os korte, toegespitste tanden. De kroonbladen zijn 

lee, langgenageld, de nagels met vleugellijsten, de 

platen bijna gaaf met lijnvormige, vlakke keelschubben. Meeldraden zijn 

er 10, het vruchtbeginsel heeft 2 stijlen. De doosvrucht is l-hokkig, lang- 

werpig, met 4 naar buiten omgerolde tanden openspringend. De zaden zijn 
niervormig, talrijk, iets knobbelig. 2. 4-7 dM. Juli—September. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn proterandisch en worden 
bestoven door pijlstaart- en nachtvlinders, dus des avonds en des nachts. 
De bloemen hebben dan ook geen honigmerk en rieken alleen des avonds 
sterk. De honig is alleen bereikbaar door 5 nauwe kanalen en bevindt zich 
op een diepte van 23-25 mM in de bloem. De 5 nauwe kanalen ontstaan 
a. v.: ledere nagel n (fig. 189) is naar binnen en naar buiten aan weerszijden 
gevleugeld. De buitenste vleugels zijn naar den kelk XK gebogen en liggen 
er met de randen tegen, de binnenste naar het vruchtbeginsel v en reiken 


1) van ’t Latijnsche sapo: zeep, omdat de wortelstok, die saponine bevat, door het volk 
vroeger in plaats van zeep werd gebruikt. 2) officinalis — geneeskrachtig. 


FAMILIE 32.  CARYOPHVELBAGCEAEN 159 


tot dit. Zoo ontstaan 10 buizen nl. 5 (ab of cd) en 5 (bc). De 5 buizen 
ab en cd zijn geheel gesloten door de 5 binnenste helmdraden a, de 5 
buizen be niet. Deze worden begrensd door den kelk, de vleugels en van 
binnen door de 5 buitenste helmdraden 5. De voet der 

meeldraden en de bloemkroonnagels scheiden honig af en B ib 

deze verzamelt zich aan den voet van den kelk. CODE 

De bloemen, die in September bloeien, zijn bij helder k / Cg N 
warm weer 4 dagen open. Op den eersten dag heeft de GED ) 
bloemkroon van des morgens tot des avonds noodig om A EE 
zich te ontplooien, de bloemen staan dan meestal hori- Sr 
zontaal uit. Tegen den avond zijn de buitenste meeldraden IND 
uit de bloemkroon gekomen en draaien naar links en de 
helmknopjes springen open. Op den volgenden morgen 
leggen zich de uitstekende deelen dier meeldraden tegen de platen der 
kroonbladen en dien dag doen de 5 binnenste meeldraden hetzelfde, wat de 
buitenste op den vorigen dag deden. Op den derden dag komen de beide 
stijlen uit de kroonbuis en vormen samen van boven gezien een S boven 
de opening der bloemkroon. Op den vierden dag eindelijk begint de bloem 
te verwelken. 

Bij bloemen, die in Juli of Augustus bloeien, komen de binnenste meel- 
draden ook reeds op den eersten dag tot ontwikkeling. 

Alleen bovengenoemde vlinders komen op heldere windstille avonden 
naar de bloemen, die dan sterk rieken en zeer opvallen, wat de kleur betreft. 
Zij stooten ín jongere bloemen tegen de helmknopjes en het stuifmeel 
daarvan blijft aan slurf en kop zitten, terwijl zij dit in andere bloemen 
aan de stempels, die vlak voor de bloemkroonopening staan, afgeven. 
Kruisbestuiving is dus hier verzekerd. 

De wortels en ook, doch in mindere mate, de bladen zijn rijk aan een 
vergiftige stof, de saponine, die voor de plant het nut heeft, dat de muizen 
er af blijven. Deze stof schuimt met water als zeep. Reeds lang geleden 
werd dan ook de plant gekweekt, omdat de wortel voor het wasschen 
van wollen stoffen enz. werd gebruikt. 

In de bloemen leggen Dianthoecia’s en Mamestra’s evenals in die van 
Silene inflata, S. nutans en Coronaria flos cuculi hunne eitjes (zie de be- 
schrijving bij Silene). 


Fig. 180. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op beschaduwde 
plaatsen en zandige streken voor door bijna geheel Europa. Ook bij ons 
is zij op zulke plaatsen vrij algemeen. Echter is zij bij ons ook vaak in 
tuinen verwilderd, men treft nl. vaak den gevulden vorm aan. 


21. Vaccária ') Med. 


V. parviflóra®) Mnch. (Saponária Váccaria L.). Koekruid (fig. 190). 
Uit den penwortel komt een rechtopstaande, naar boven vertakte, be- 
bladerde stengel, die evenals de geheele plant onbehaard en blauwgroen is. 


1) van vacca: koe. Waarom de plant zoo heet, ís onbekend. 2) parviflora — klein- 
bloemig. 


160 mn CARMOPENIPIPANGEAE Ne FAMILIE 32. 


De bladen zijn lancetvormig, zittend, l-nervig, spits, aan den voet met 
de tegenoverstaande verbonden. 
De bloemen zijn lichtpurper, langgesteeld, zij staan in ijle bijschermen. 


TD SD De kelk is eirond-pyramidaal met 5 groene, ge- 
ik ï vleugelde kanten en 5 toegespitste driehoekige 
wl ÜN tanden. De bloemkroon is 5-bladig met iets ge- 
\ Ku, tande plaat, zonder keelschubben. Meeldraden 
O4 zijn er 10, stijlen 2. De doosvrucht is 1-hokkig, 


eirond, in den kelk gesloten en springt met 4 
korte tanden open (fig. 190). De zaden zijn 
talrijk, niervormig, knobbelig. ©. 3-6 dM. Juni, 
Juli. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der 
bloem met het oog op de bestuiving is hoofdzakelijk 
als bij Silene conica. 


Vaccaria parviflora. 
Fig. 190. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op kalk- en 
leemhoudenden bouwgrond voor in Midden- en Zuid-Europa. Bij ons is zij 
alleen als met graanzaden aangevoerd waargenomen op verschillende 
plaatsen. 


22. Cucúbalus ') Trn. 


C. báccifer) L. Besanjelier (fig. 191). 

Uit den dunnen korten wortelstok komen een of meer verwijderd bebla- 
derde, sterk vertakte en evenals de bladen dicht en kort behaarde, brosse 
stengels. Deze klimmen langs heesters naar boven en slingeren zich met 
het bovenste deel vaak om de takken van deze. 
De bladen zijn eirond of langwerpig, kort gesteeld, 
toegespitst, gaafrandig (of met 1 of 2 tanden), 
zacht. 

De schutbladen zijn bladachtig. De bloemen 
zijn groenachtig wit, zij hangen over, zijn kort 
gesteeld en staan in een zeer ijl bebladerd bijscherm. 
De kelk is eerst klokvormig, later opgeblazen, 
geelgroen, 5-spletig met 5 lancetvormige tanden 
en 20 onduidelijke ribben. De kroonbladen zijn 
Zj 5 in getal, met teruggeslagen, 2-spletige platen, 

Cucubalus baccifer die aan de keel een tand hebben en lange nagels, 

Fig. 191. zonder vleugellijsten. Zij liggen in den knop dak- 

pansgewijze. Meeldraden zijn er 10, stijlen 3. De vrucht is een bolvor- 

mige, zwarte, glimmende 1-hokkige bes (fig. 191), waarvan de inwendige 

laag groen en perkamentachtig is. De zaden zijn glad. 2. 6-12 dM. 
Juli, Augustus. 

Biologische bijzonderheden. De plant mist bepaalde hechtorganen , doch 
groeit eenvoudig met hare takken in de struiken en steunt tegen deze. 


De bloemen zijn proterandrisch , overigens is van de bestuiving nog weinig 
bekend. 


i) van cacos: slechts en ballo: ik werp, omdat de plant nergens goed voor is, men haar 
dus wegwerpt, volgens anderen van cumbalè: bekken, om den bekkenvormigen vruchtkelk. 
=) baccifer —= besdragend. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 161 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
heggen voor in Midden- en Zuid-Europa. Bij ons is zij zeldzaam, het meest 
aan de oevers der groote rivieren en waarschijnlijk door deze aangevoerd 
(alleen in Gelderland). 


23. Siléne) L. Silene. 


Kelk buisvormig, aan den top samengetrokken of soms een weinig ver- 
wijd, met ribben, die tusschen de kelktanden uitloopen, 5-tandig. Kroon- 
bladen 5, lang genageld, gewoonlijk met schubben aan de keel, de nagels 
ongevleugeld. Meeldraden 10. Stijlen 3. Doosvrucht 3-hokkig aan den 
voet of l-hokkig, zich aan den top met 6 tanden openend. Zaden talrijk, 
niervormig, met puntjes of knobbeltjes. 


Biologische bijzonderheid. Bij vele soorten van dit geslacht zijn de 
bloemdragende stengels en de bloemstelen kleverig, hetgeen beteekenis 
heeft, om te beletten, dat kleine insecten b.v. mieren, naar de bloem op- 
kruipen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Silene. 


A. Kelk opgeblazen, 20- tot 30-nervig. 

a. Kelk ver open met 20 door een adernet verbonden nerven, eirond, kaal, met 
3-hoekige, spitse tanden. Kroonbladen in den knoptoestand onregelmatig dakpans- 
gewijze. Planten meest 2-huizig. Kroonbladen zonder schubben aan de keel of 
met een spoor er van .… … . …. S. vulgaris blz. 162. 

b. Kelk naar boven vernauwd, behaard, met lancetvormige tanden, 30-nervig, zonder 
adernet. Kroonbladen in den knoptoestand gedraaid. Bloemen 2-slachtig. Kroon- 
bladen met schubben aan de keel . ... . … … S. conica blz. 162. 

B. Kelk niet opgeblazen, 10-nervig. Kroonbladen in den knoptoestand gedraaid. 

a. Bloemkroon zonder schubben aan de keel. Planten 2-huizig. Kroonbladen onge- 
deeld. Bloemstengels niet vertakt. Bloeiwijze pluimvormig, veelbloemig. 

S. Otites blz. 163. 

b. Bloemkroon met schubben of tandjes aan de keel. 
aa. Kroonbladen 2-spletig. Bloemen althans bij het opengaan knikkend of overhangend. 

a. Kelktanden spits. 
aa. Bloemkroon rood. Stengel vertakt en naar boven zeer kleverig. Bloei- 
wijze trosvormig, los. Keelschubben lang en stomp. 
S. muscipula blz. 164. 
PP. Bloemkroon wit. 
aaa. Bloemstengels niet vertakt, evenals de bladen zacht behaard, 
naar boven klierachtig. Bloeiwijze pluimvormig met 3-7-bloemige 
takken. Kroonbladen 2-spletig, vuilwit . . S. nutans blz. 164. 
PPP. Stengel gaffelvormig vertakt, evenals de bladen kort en ruw 
behaard. Bloeiwijze trosvormig (bloemen zeer kort gesteeld in 
gepaarde trossen aan den top van den stengel en de takken en 
alleenstaand in de vertakkingen). Kroonbladen diep 2-spletig, wit. 
S. dichotoma blz. 165. 
f. Kelktanden stomp. Bloemkroon rose. Bladen langwerpig. Kelk bijna 
cylindrisch, later omgekeerd-eirond . . . . . . . S. pendula blz. 166. 
bb. Kroonbladen ongedeeld, hoogstens uitgerand. 
a. Bloemen in regelmatige bijschermen. Stengel onder de bovenste knoopen 
kleverig. Bladen eirond. Kelk smal knotsvormig, de tanden ovaal, afgerond. 
S. Armeria blz. 166. 


1) Misschien naar den kelk van de hoofdsoort, die opgezwollen is evenals de buik van 
den boschgod Silenus, volgens anderen van het grieksche sialon: speeksel, omdat vele 
soorten kleverig zijn. Ook zijn er nog andere afleidingen. 


HeukeLs, Flora. 11 


162 en CARMOPHMEEAGEAE Nies FAMILIE 32. 


p. Bloemen in armbloemige schijntrossen. Stengel naar boven klierachtig. 
Onderste bladen langwerpig-spatelvormig, de hoogere lancetvormig. Vrucht- 
kelk eirond. Kelktanden lancet-priemvormig …. …. . . S. gallica blz. 167. 


S. vulgáris >) Greke. (S. venósa®) Aschers., S. infláta®) Sm.) (fig. 192). 

Gewone silene. 

Uit den gebogen, vertakten wortelstok komt een rechtopstaande, rolronde, 
blauwgroene, onbehaarde of iets behaarde stengel, die soms vertakt is. 

De bladen zijn lancetvormig of eirond, spits, gaafrandig, de onderste 
zijn aan den voet versmald. 

De bloemen zijn wit, zeldzamer rose, overgebogen en staan in losse 
bijschermen. De schutbladen zijn vliezig. De kelk 
staat ver open (fig. 192), is eirond, sterk opge- 
blazen, met 20 door een adernet verbonden nerven, 
kaal, met driehoekige, spitse tanden. De kroon- 
bladen liggen in den knop onregelmatig dakpans- 
gewijze, zij zijn groot, met 2-spletige plaat, die 
aan den voet 2 knobbels of kleine schubben heeft. 
De planten zijn meest 2-huizig. De doosvrucht 
is bijna bolrond, 4 maal zoolang als de vrucht- 
drager. >. 3-6 dM. Juli—September. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen hebben 

Elsa geen honigmerk. De honig ligt 10 à 12 mM diep 

Fie. 192. verborgen, toch is de ingang in de bloem niet 

zoo nauw of ook een hommelslurf kan zich naar 

binnen bewegen. Gewoonlijk zijn echter nachtvlinders de bezoekers. De 

wijze van bestuiving komt overeen met die, welke bij S. nutans is be- 
schreven. 

De planten zijn in den regel 2-huizig, dus is zelfbestuiving geheel uitge- 
sloten; sommige bloemen zijn echter 2-slachtig, proterandrisch en daar is 
spontane zelfbestuiving mogelijk. Ri 

De opgeblazen kelk schijnt een uitstekend middel om honigroovende 
hommels te beletten de bloem van buiten te bereiken, doch helpt toch 

a niet voldoende, want inbraak is waargenomen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt op heuvels, aan randen van wegen, in 
droge weiden in geheel Europa voor en is bij ons 
vrij algemeen. 


S. eónieay E. Kegelsilene (fig: 195) 

Uit den penwortel verheft zich de rechtopstaande 
al of niet vertakte stengel (soms zijn er meer 
stengels, dan zijn deze opstijgend), die rond, 
door klierharen grijsachtig groen en aan den voet 

lee one vrij dicht bebladerd is. 
Fig. 193. De bladen zijn ook dicht en kort behaard, dus 
grijsachtig, lijn- lancetvormig en spits. 
De bloemen zijn roserood, zelden wit, rechtopstaand, zij staan in een 


i) vulgaris — gewoon. 2) venosa = nervig. *) inflata — opgeblazen. 
') conica == kegelvormig. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 163 


los gevorkt bijscherm. De kelk is naar boven vernauwd, 30-nervig, zonder 
adernet, dicht behaard, met 5 lancetvormige, zeer spitse tanden. De kroon- 
bladen liggen in den knop gedraaid, zij hebben 2 kleine tandjes aan de 
keel, zijn klein, 2-lobbig. De bloemen zijn 2-slachtig. De doosvrucht is 
kegelvormig, spits, met zeer korten vruchtdrager en steekt niet uit den 
kelk (fig. 193). ©. 1,5-4,5 dM. Juni, Juli. 


Biologische bijzonderheden. Als de bloem zich opent, zijn de helmknopjes 
van den buitensten krans van meeldraden reeds opengesprongen en geven 
stuifmeel aan de insecten, dat voor andere bloemen kan dienen, doch niet 
in deze, daar hier de stempels nog ongeschikt zijn voor bestuiving. Dan 
vallen deze helmkropjes af en komen de stijlen en stempels te voorschijn, 
spreiden zich straalvormig uit en zijn geschikt om stuifmeel uit andere 
bloemen te ontvangen. Daarna komen ook de helmknopjes van den bin- 
nensten krans naar buiten en springen open. Zij staan op dezelfde hoogte 
en zijn in onmiddellijke aanraking met de stempels, zoodat nu ook zelfbe- 
stuiving plaats heeft. Dit alles geschiedt in den loop van één dag. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandig bouw- 
land, rivierklei en in de zeeduinen voor, vooral in West-, Midden- en Zuid- 
Europa. Bij ons is zij vrij zeldzaam, komt het meest in de duinen voor, 
doch ook op rivierklei en op het diluviale zand, dat daaraan grenst. 


S. Otites!) Sm. Geoorde silene. (Fig. 194). 

Uit den korten wortelstok komt een roset van wortelbladen en daaruit 
komen verscheiden bloeiende en niet bloeiende sten- 
gels. De eerste staan rechtop, zijn kort behaard, 
naar boven kleverig. 

De wortelbladen zijn spatelvormig, grijsgroen en 
gaan geleidelijk in den steel over. De stengelbladen 
staan ver van elkaar, zijn lancet- tot lijnvormig, 
spits, ook behaard. 

De bloemen zijn geelachtig groen, rechtopstaand, 
gesteeld, zij staan in kleine kransen (eigenlijk tegen- 
overstaande bijschermen), die samen een smalle 
pluim vormen. De kelk is buis-klokvormig, onbe- 
haard, met stompe tanden. De kroonbladen zijn snee 
lijnvormig, niet ingesneden, zonder schubben aan Teen 
de keel. De planten zijn 2-huizig. De vruchtkelk 
is ovaal, aan den top niet samengetrokken, heeft afgeronde tanden. De 
doosvrucht is eirond, met een zeer korten vruchtdrager. #4. 2-6dM. Juni— 
September. 


Biologische bijzonderheden. Uit den 4 mM langen kelk steken de kroon- 
bladen slechts 2 à 3 mM uit, zelfs blijven zij er in de vrouwelijke bloemen 
wel bijna in. Aan den voet der bloem zijn wel honigkliertjes, doch deze 
scheiden in de mannelijke bloemen vaak geen honig af en de honig is 
vaak in de vrouwelijke langs den normalen weg niet te bereiken door de 
vaste aaneensluiting van den kelk en het vruchtbeginsel. In die uiterste 
gevallen zijn de bloemen op windbestuiving aangewezen, in andere op 


1) Otites = geoord, naar de lepelvormige bladen. 


Ut 


164 — CARYOPHYEEACEAE. — FAMILIE 32. 


insectenbestuiving. Van de 10 meeldraden ontwikkelen er zich eerst 5 en 
steken uit de buis, daarna volgen de 5 andere. In de vrouwelijke steken 
de stempels ook uit de buis. Er zijn meer mannelijke dan vrouwelijke 
planten. 

De kleverige stengel maakt dat kruipende diertjes de bloemen niet kun- 
nen bereiken. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 
Europa op kale heuvels en zandige plaatsen voor en is bij ons bijna uit- 
sluitend in de duinen gevonden, doch daar vrij vaak. 

S. muscipula'®) L. Vliegensilene (fig. 195). 

Deze plant heeft een penwortel, waaruit een rechtopstaande, vertakte, onbehaarde, doch 
naar boven sterk kleverige stengel komt. De onderste bladen 
zijn omgekeerd eirond, stomp, de bovenste lijn-lancetvormig 
spits. 

De bloemen zijn rood, staan rechtop, zijn kort gesteeld en 
staan in een regelmatig, los bijscherm. De vruchtkelk is 
langwerpig, aan den top samengetrokken, onbehaard, 10-ner- 
vig met lancetvormige, spitse tanden. De kroonbladen zijn 
2-spletig, aan de keel met lange, stompe schubben en een 
geoorde nagel. De doosvrucht is langwerpig, 3 à 4 maal 
zoo lang als de behaarde vruchtdrager (fig. 195). 2-4 dM. ©. 
Mei—Juli. 

Voorkomen. De plant komt aan rotsachtige kusten in Zuid- 
Europa voor en ís bij ons alleen bij Rotterdam als aange- 
voerd waargenomen. 

S. nútans®) L. Nachtsilene. (Fig. 196). 

Uit den vrij korten wortelstok komen bloeiende 
en niet-bloeiende stengels. De eerste zijn rechtopgaand, dicht met korte 
haren bekleed, beneden dicht, hooger meer verwijderd bebladerd en daar 
klierachtig. 

De bladen der wortelrosetten zijn langgesteeld, spatelvormig, meestal 
spits of toegespitst, de stengelbladen worden ge- 
leidelijk korter gesteeld, zij zijn lancet-lijnvormig 
hooger lijnvormig en gaan ten slotte in de kleine, 
bijna schubvormige schutbladen over. Alle zijn 
behaard. 

De bloemen zijn vuilwit, soms roodachtig, althans 
voor den bloei hangend en staan in een lange ijle, 
eenzijdige pluim. De kelk ís buis-, iets knotsvormig, 
klierachtig behaard met spitse, eironde tanden. De 
kroonbladen zijn langgenageld, de nagel is niet ge- 
oord, de plaat veel kleiner dan deze, met spits lancet- 


Silene muscipula 


Fig. 195. 


(PS SN SW/ vormige schubben aan de keel. De doosvrucht is 
sent en klein, ovaal-kegelvormig, iets langer dan de kelk, 
Fig. 196. met korten, behaarden vruchtdrager (fig. 196). 


2}. 3-6 dM. Mei—Juli. 

Biologische bijzonderheden. Zijn de bloemen over dag vuilwit en lijken 
zij als uitgebloeid, des avonds tegen 8 uur ontplooien zich de kroonbladen, 
de helder witte binnenvlakte wordt zichtbaar (in de schemering is wit het 
sterkst opvallend) en de bloem begint een hyacintengeur af te geven tot 
3 uur des nachts, dan beginnen al spoedig de kroonbladen weer in te 


ì) muscipula == vliegenvangend. 2) nutans = knikkend. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 165 


rollen, zij worden rimpelig, krijgen vouwen en de iets bruinachtige buiten- 
vlakte wordt weer zichtbaar met dat gevolg, dat de bloem er den volgenden 
dag weer als verwelkt uitziet. Nog 2 nachten achtereen herhaalt zich het- 
zelfde. Het is dus een zuivere nachtbloem en daar de honig 13 à 14 mM 
diep zit, zijn het alleen nachtvlinders, Dianthoecia- en Mamestrasoorten, 
die er heen gelokt worden, niet alleen om honig te zuigen, doch ook om 
hunne eitjes er in te leggen. De daaruit komende rupsjes bewegen zich in 
het vruchtbeginsel rond, vinden daar beschutting en voedsel, want zij leven 
van de eitjes en de jonge zaadjes en als zij volwassen zijn, bijten zij zich 
door den wand heen en gaan naar den bodem, om zich te verpoppen. 
Hoewel deze vlindersoorten dus nuttig zijn door de kruisbestuiving te be- 
werken, zijn zij schijnbaar schadelijk door de zaadvorming tegen te gaan. 
Als wij echter opmerken, dat zij in de meeste gevallen niet alle zaadjes 
in een vrucht opeten, komen wij tot het resultaat, dat zij, door de kruis- 
bestuiving bij deze nachtbloemen te bewerken, toch overwegend nuttig zijn. 

En hoe is nu de inrichting der bloemen? Als gedurende den eersten 
nacht de bloem open is, zijn de 5 buitenste meeldraden met hunne helm- 
knopjes naar buiten gekomen. Zij verliezen dien nacht hun stuifmeel en 
buigen zich naar buiten. Op den volgenden avond komen de 5 binnenste 
meeldraden naar buiten uitsteken en bieden hun stuifmeel aan de vlinder- 
lichamen, om zich daarna ook naar buiten te buigen. Op den derden avond 
schuiven de lange S-vormig gewonden stijlen met de stempels naar buiten 
en worden door de vlinders, die uit jongere bloemen met stuifmeel beladen 
komen, bestoven. Zelfbestuiving is dus geheel uitgesloten, zonder het 
bezoek van bovengenoemde vlinders zou er geen vruchtvorming kunnen 
plaats hebben. 

De plant heeft 2-erlei beschuttende middelen tegen honigroovers: 

1°. de kroonbladen lokken overdag niet, zij rieken dan evenmin, dus 

vliegende insecten komen niet; 
29. de bloemspillen en -stelen zijn kleverig, waardoor opkruipende insec- 
ten teruggehouden worden. 

De vruchtstelen staan geheel rechtop in verband met het geleidelijk uit- 
strooien van zaden door den wind, doch bij regen en dauw 
sluiten zich de tanden geheel. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
droge bosschen, weiden en op zandige heuvels door bijna 
geheel Europa voor. Bij ons is zij zeldzaam, het meest in de 
duinen, enkele op diluvialen zandgrond en op rivierklei op 
plaatsen, aan zandgrond grenzend. 


S. dichótoma!) Ehrh. Gaffelsilene (fig. 197). 
Uit den penwortel komt een rechtopgaande, kort behaarde 
boven herhaald vertakte, verwijderd bebladerde stengel. 

De onderste bladen zijn spatelvormig, de hoogere lang- 
werpig-lancetvormig, spits, kort gesteeld. Silene dichotoma 
De bloemen zijn wit, zeer kort gesteeld en staan in ge- Fig. 197. 
paarde trossen aan den top van den stengel en der takken en zijn verder 
alleenstaand in de vertakkingen. De kelk is buisvormig, beneden iets ge- 
zwollen, met langwerpige, spitse tanden en is op de uitstekende, groene 


5) dichotoma — tweetakkig. 


166 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


nerven min of meer borstelig behaard. De kroonbladen hebben een tot 
over het midden ingesneden plaat en schubben aan de keel. De doosvrucht 
springt met 6 breede, spitse tanden open, is door den kelk omsloten en heeft 
een zeer korten vruchtdrager. De zaden zijn platbol, knobbelig. ©. 2-10 
dM. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan randen van 
wegen en op bouwland in Zuidoost-Europa voor en is bij ons alleen aan- 
gevoerd en vrij zeldzaam. 


S. pénduia') L. Hangsilene (fig. 198). 

Deze plant is nog al veranderlijk in uiterlijk en gelijkt soms wel op Melandryum rubrum. 
Zij is kort en dicht behaard, naar boven wat kleverig. De 
stengel is slap, aan den voet vertakt. 

De onderste en middelste bladen zijn gesteeld, stomp, 
vaak stekelpuntig, de bovenste zijn zittend en spits. Alle zijn 
langwerpig. 

De schutbladen zijn vaak bladachtig. De bloemen zijn rose 
en staan in schijntrossen, die alleen of 2 aan 2 staan; zij 
hangen. De kelk heeft 5 stompe tanden, is bijna cylinder- 
vormig, later omgekeerd-eirond. De kroonbladen zijn 2-spletig 
met schubben aan de keel. De zaden zijn weinig samen- 
gedrukt met afgeronden rug. ©. 3-45 dM. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant ís in- 
heemsch in Zuid-Europa, doch bij ons sierplant en is eenige 
malen verwilderd gevonden. (Eem bij Amerfoort, Dordrecht 
(opslag met graan), Utrecht). 


Bienema S. Arméria® L. Pekbloem (fig. 199). 
Fig. 198. Uit den penwortel komt een rechtopgaande sten- 
gel, die niet of reeds beneden vertakt is, en 
evenals de BA plant onbehaard en blauwgroen is (alleen boven is de 
stengel vaak iets kleverig). 

De onderste bladen zijn klein, lancetvormig, 
naar den voet versmald, vrij spits, de hoogere 
zijn langwerpig, met breeden voet, stomp, de 
bovenste hebben een stengelomvattenden voet en 
zijn eirond, kort toegespitst. Alle zijn gaafrandig. 

De bloemen zijn lichtpurper, zelden wit, recht- 
opstaand, vrij talrijk en vrij kort gesteeld, zij staan 
in gevorkte bijschermen. De kelk is onbehaard, 
roodachtig, smal knotsvormig, met ovale, afgeronde 
tanden. De kroonbladen zijn vrij groot, uitgerand, 

Silene Armeria met lancetvormige schubben aan de keel en niet 

Fig. 199. geoorden nagel. De doosvrucht is langwerpig, 

even lang als of langer dan de onbehaarde vrucht- 

drager, omstreeks even lang als de kelk en opent zich met 6 omgerolde 
tanden. Zij is dicht bij den voet 3-hokkig. © en OO. 1,5-6 dM. Mei— Herfst. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn proterandrisch, de honig ligt 
16 à 18 mM diep. Zij worden over dag door vlinders bestoven. Tegen 
het opkruipen van diertjes naar de bloemen is de plant beschut door de 
kleverige hoogere leden van den stengel. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, op 


1) pendula = hangend. 2) Afleiding, zie Dianthus Armería. 


FAMILIE 32. — CARYOPHVEEACEAEN — 167 


bouwland en op rotsen in West- en Midden-Europa voor. Bij ons is zij 
meestal een verwilderde sierplant en is vrij zeldzaam aangetroffen in zandige 
streken tusschen houtgewas. 


Senallleaj L. Fransche silene (fe. 200). 

Uit den penwortel verheft zich een rechtopgaande of opstijgende, niet 
of weinig vertakte stengel, die verwijderd bebladerd is en behaard, naar 
boven zelfs klierachtig. 

De onderste bladen zijn langwerpig-spatelvormig, in een steel versmald 
en stekelpuntig, de hoogere zijn lancetvormig en spits. 

De bloemen zijn wit of rose en staan in 1 of 2 schijntrossen aan den 
stengeltop (de 2 trossen zijn vaak ongelijk en de 
bloemen naar eene zijde gekeerd). Zij zijn recht- 
opstaand of horizontaal afstaand. De schutbladen 
zijn klein. De kelk is langwerpig-buisvormig, later 
als vruchtkelk eirond, met lancet-priemvormige 
tanden, meest ruw behaard (fig. 200). De kroon- 
bladen zijn fijn getand of uitgerand met tandjes 
aan de keel. De doosvrucht is eirond, met korten 
vruchtdrager (fig. 200). De zaden zijn op de vlak- 
ken verdiept, op den rug vlak. O. 1,5-4,5 dM. 


Juni, Juli. 
De variëteit 6. quinguevülnera®) Koch. heeft op 
de kroonbladen in het midden een bloedroode vlek sees Cn 


en is in een tuin te ’s Gravenhage, op een proef- En 


veld te Dordrecht, in een tuin te Ruurlo, te Apeldoorn, overal echter op- 
geslagen, gevonden. 

S. gallica gelijkt in bloeiwijze en door de kortgesteelde doosvrucht het 
meest op S. dichotoma en S. conica. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandig 
bouwland in Midden- en Zuid-Europa voor. Zij is bij ons vrij zeldzaam, 
het meest nog op diluvialen zandgrond. 


24. Coronária®) L. 


Kelk buisvormig, soms aan den top een weinig verwijd, met ribben, die 
tusschen de kelktanden uitloopen, 5-tandig. Kroonbladen langgenageld, 
de nagels gewoonlijk zonder scherpe vleugellijsten, steeds met schubben 
aan de keel. Meeldraden 10. Stijlen 5, voor de kelkbladen staand. Doos- 
vrucht eenhokkig, zich met 5 tanden aan den top openend. Zaden talrijk, 
niervormig, gewoonlijk knobbelig. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Coronaria. 


A. Nerven van den kelk alle even krachtig. Kelktanden niet gedraaid. Kroonbladen ge- 
deeld, met een zacht tongetje aan de keel. Kelk kruidachtig. Bloeiwijze een los bij- 
scherm. Onderste bladen langwerpig-spatelvormig, de hoogere smal lancetvormig. 

C. flos cuculi blz. 168. 

B. Nerven van den kelk ongelijk krachtig. Kelktanden gedraaid. Kroonbladen ongedeeld, 
met stijf stekend tongetje aan de keel. Kelk lederachtig. Bloemen alleenstaand. Bladen 
lanSwerpien ete Ven vd EG etomentozan blz 00: 


1) gallica= Fransch. *) quinquevulnera— vijfwondig. 3) van corona ==krans. 


168 — CARYOPHYLLACEAE. — FAMILIE 32. 


C. flos cúculi!) A. Br. (Lychnis Flos cúculi Lmk). Koekoeksbloem. (fig. 201). 

De wortel draagt boven den grond een roset van bladen en gewoonlijk 
slechts een stengel. Uit den voet van dezen komen korte uitloopers, die 
het volgend jaar bloemstengels vormen. De stengel staat rechtop, is ver- 
wijderd bebladerd, kantig, ruw door naar beneden gerichte haren en naar 
boven vertakt. 

De wortelbladen zijn langwerpig-spatelvormig, in den korten bladsteel 
versmald. De stengelbladen zijn smal lancetvormig. 
Alle zijn spits en eenigszins ruw. 

De bloemen zijn roserood, zelden wit, soms ge- 
vuld en staan in een los, gevorkt bijscherm. De 
kelk is buis-klokvormig, onbehaard, vaak rood- 
achtig, met 10 uitstekende nerven en toegespitste, 
driehoekige tanden. De kroonbladen loopen in 4 
lijnvormige, ongelijke, uiteenstaande slippen uit 
en hebben smalle, lange tandjes aan de keel. De 
doosvrucht is buikig eirond, zonder vruchtdrager, 
slechts iets langer dan de kelk. 2%. 3-9 dM. 
Mei— Juli, soms tot Herfst. 


Cororaria flos cuculi 


Fig. 201. Biologische bijzonderheden. De bloemen bezitten 
geen honigmerk. Honig wordt aan den voet der 
meeldraden afgescheiden en onder in de bloemkroonbuis, die 9 à 10 mM 
lang is (de kelk houdt de nagels der kroonbladen bijeen), bewaard. Het 
zijn vooral dagvlinders, doch ook hommels en langsnuitige zweefvliegen, 
die de bestuiving bewerken. De bloemen zijn proterandrisch. Eerst staan 
de 5 buitenste helmknopjes aan den ingang der bloemkroonbuis en keeren 
hunne met stuifmeel bedekte zijden naar binnen. Nadat het stuifmeel weg 
is, verlengen zich de draden en buigen zich naar buiten, waardoor er nu 
plaats komt voor de helmknopjes der 5 binnenste meeldraden, waarmede 
alles op dezelfde wijze gaat. Eindelijk ontwikkelen zich de 5 stijlen, de _ 
einden zijn schroefvormig gedraaid, zoodat een naar binnen dringende 
insectenslurf de stempels moet aanraken. 
Spontane zelfbestuiving is nog mogelijk, doordat er stuifmeel aan den 
rand der kroonbuis is blijven zitten, waarmede de stempels in aan- 
raking komen. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De plant komt in vochtige 
weiden, vooral in Midden- en Noord-Europa voor en is bij ons zeer alge- 
meen, behalve op zeeklei. De witte vorm is zeldzaam gevonden, de 
gevulde op het Loo, bij Utrecht, Zandvoort (Groot Bentveld, Naaldeveld). 


Volksnamen. De namen koekoeksbloem en pinksterbloem zijn algemeen 
in gebruik, verder worden nog gebruikt de namen roodsteerntje en roof in 
Groningen, saffraanbloem, roode pinksterbloem en miedeblom in Friesland, 
vleeschbloem in Drente, Overijsel en Gelderland, eiloofbloem bij Kampen, 
doodenbloem in het Oosten van Gelderland, kikkerbloemen in Drente, 
teerkwasten op Texel, merriebloem op Terschelling, armoedsbloem en 
wilde hyacint in Waterland, Mariaroosje aan den zoom der Veluwe, hane- 
klauwen in Noord-Brabant en molentjes in Zuid-Holland. 


Ì) flos cuculi = koekoeksbloem. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 169 


C. tomentósa ') A.Br. (Lychnis coronaria Lmk). Prikneus (fig. 202). 

Uit den wortel, die naar boven verschillende hoofden draagt, komt het eerste jaar een 
wortelroset van bladen, het tweede jaar 1 of meer krachtige 
stengels, die al of niet gaffelvormig vertakt zijn en evenals 
de bladen een dicht grijsviltige beharing hebben. 

De bladen zijn langwerpig, spits, gaafrandig, de onderste 
zijn in een korten steel versmald. 

De bloemen zijn alleenstaand (zij staan eigenlijk in een 
zeer los, bebladerd bijscherm), rood, zelden wit, groot, lang 
gesteeld. De kelk is viltig, buis-klokvormig, met 10 ongelijke 
nerven en smal driehoekige tanden. De kroonbladen zijn 
ongedeeld met een stijf stekend tongetje aan de keel. De doos- 
vrucht is langwerpig, spits, zonder vruchtdrager (fig. 202). 
4. 6-9 dM. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
voor op onbebouwde en rotsachtige plaa!sen in Zuid-Europa. Coronaria tomentosum 
Bij ons komt zij alleen als sierplant voor en is enkele malen Fig. 202. 
verwilderd (Meeden (Veensloot), Nieuw-Stadskanaal, Utrecht 
(Oudwijk), Arnhem, Piet Gijzenbrug , Noordwijk, Leiden (Groenhoven). 


25. Melándryum ®) Rohl. 


Kelk buisvormig, 10-20-ribbig, met ribben die tusschen de kelktanden 
uitloopen, 5-tandig. Kroonbladen 5, 2-spletig, lang genageld, met 2 tandjes 
aan de keel. Meeldraden 10. Stijlen 3 of 5. Doosvrucht I-hokkig, met 6 
of 10 tanden openspringend. Zaden vele, niervormig, meest knobbelig. 

Biologische bijzonderheid. Bij regen en dauw buigen zich de spiraal- 
vormig omgebogen tanden der doosvrucht geheel weer naar binnen en 
sluiten de vrucht geheel af. 

De bloemstengels zijn meestal klierachtig kleverig en beletten daardoor 
opkruipende insecten om bij de bloemen te komen , om er honig uit te rooven. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Melandryum. 


A. Stijlen 3. Bloemen 2-slachtig, alleenstaand of in armbloemige bijschermen. Plant naar 
boven klierachtig zacht behaard. Tanden der doosvrucht omgerold. 
M. noetiflorum blz. 169. 
B. Stijlen 5. Planten 2-huizig. Bloemen in losse bijschermen. 
a. Stengel naar boven klierachtig zacht behaard. Bovenste bladen lancetvormig. 


Tanden der doosvrucht rechtopstaand. Bloemen wit . . … …. M. album blz. 170. 
b. Stengel zonder klieren. Bovenste bladen langwerpig. Tanden der doosvrucht om- 
gerold. Bloemen líchtpurper, soms wit. . . … … … … … … M. rubrum blz. 171, 


M. noctiflórum ®) Fr. (Siléne noctiflóra L.). Nacht- EEN Nl 
koekoeksbloem (fig. 203). PR 

Uit den penwortel komt een stengel, die soms 
reeds van den voet af gaffelvormig vertakt is, doch 
soms ook geen takken heeft. Deze is rechtopgaand, 
beneden ruw, boven klierachtig zachtharig. 

De onderste bladen zijn langwerpig, kort ge- 
steeld, spits, de bovenste lancetvormig of lancet- 
priemvormig, zittend, spits. Ook zijn zij kleverig, \ 
zoodat zij vaak met zand en aarde, die er aan zijn 
blijven kleven, bedekt zijn (verschil met Melan- 
dryum rubrum, ook de 3 stijlen). 


Melandryum noctiflorum 


Fig. 203. 


1) tomentosa — viltig. “) naar G. Melandri, een Italiaansch plantkundige. 
®)-noctiflorum — nachtbloemig. 


170 re CARMOPHYIEEACEAE Me FAMILIE 32. 


De bloemen staan alleen of in armbloemige bijschermen, zij zijn vuilwit 
of roodachtig, vrij groot, rechtopstaand, tweeslachtig. De kelk is eerst 
rolrond, doch later om de vrucht ovaal, aan den top samengetrokken, 
klierachtig behaard, met 10 groene nerven en lijn-priemvormige tanden. 
De kroonbladen hebben een diep 2-deelige plaat met kleine schubben aan 
de keel. De doosvrucht is eirond-kegelvormig, 6-9 maal zoo lang als de 
behaarde vruchtdrager en springt met 6 tandjes open. O. 1,5-45 dM. 
Juni—Herfst. 

De plant gelijkt veel op Silene conica, doch het meest veel sterker 
vertakt zijn en de klierachtige beharing onderscheidt haar. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen gaan des avonds tegen 7 uur 
open, dan zijn de helmknopjes al opengesprongen en de stempels zijn al 
van stuifmeel voorzien, zoodat zelfbestuiving al heeft plaats gegrepen. Toch 
opent de bloem zich, zeker om van avond- en nachtvlinders nog vreemd 
stuifmeel op te doen. Veel bezoek ontvangt zij echter niet. 

Bij vochtig weer blijft zij geheel gesloten, ook dan rijpen de zaden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op kalk- en 
leemhoudend bouwland ín Noord- en Midden-Europa voor en is bij ons 
vrij zeldzaam. 


M. álbum!) Greke. (Lychnis vespertína®) Sibth.) Avondkoekoeks- 
bloem (fig. 204). 

Uit den witten wortel, die verscheiden hoofden heeft, komen niet bloeiende 
bundels bladen en meest verscheiden rechtopstaande, naar boven vertakte, 
meest ronde, dicht en kortbehaarde stengels (naar 
boven wordt de beharing klierachtig). 

De onderste bladen zijn langwerpig, bijna zittend, 
‚# de bovenste zijn lancetvormig, alle zijn behaard en 
Si spits. 

_ De bloemen zijn groot, welriekend, openen zich 
tegen den avond, zij zijn wit en staan in een gevorkt. 
bijscherm. De planten zijn 2-huizig. De bloemstelen 
en kelken zijn vaak kleverig behaard. De kelk der 


| EN EP mannelijke bloemen ís rolrond, die der vrouwelijke 
df ANN eirond, later opgeblazen, met driehoekige, stompe 
Melanen alba tanden. De kroonbladen hebben een 2-spletige plaat, 
Flg. 204. 2 ovale keelschubben en een geoorden nagel. De 


doosvrucht is groot, ovaal, zonder vruchtdrager en 
springt met 10 rechtopstaande tanden open (fig. 204). De zaden zijn op 
den rug vlak. OO. 45-10 dM. Mei — Herfst. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen hebben geen honigmerk, zij 
zijn over dag bijna gesloten en zien er als verwelkt uit, doch ’s avonds 
openen zij zich en dan rieken ze sterk. Bij zonnig weer zijn ze van 
9—6 uur gesloten, op beschaduwde plaatsen zijn ze echter ook over dag 
meer open. De honig wordt door de vleezige onderlaag van het vruchtbe- 
ginsel afgescheiden en ligt in de vrouwelijke bloemen 20 à 25 mM diep, 
in de mannelijke 15 à 18 mM. Het behoeft ons dus niet te verwonderen, 
dat het weder avond- en nachtvlinders zijn, die voor de kruisbestuiving 
zijn aangewezen. 


1) album — wit. *) vespertina — des avonds bloeiend. 


FAMILIE 32. — CARYOPHYLLACEAE. — 171 


Zoowel op deze soort als op M. rubrum veroorzaakt een zwam , Ustilago 
antherarum Fr. merkwaardige vervormingen in de bloem. In de manne- 
lijke bloemen is de vervorming der helmknopjes slechts gering, doch zij 
zijn in plaats van met stuifmeel met paarse sporen gevuld, doch in de 
vrouwelijke bloemen ontwikkelt zich de stamper minder goed (de stijlen 
en het bovenste deel van het vruchtbeginsel zijn slecht ontwikkeld), doch 
de meeldraden ontwikkelen zich sterker dan gewoonlijk, maar de helm- 
knopjes zijn weer met sporen gevuld. Zulke bloemen maken den indruk 
van 2-slachtig te zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan randen van 
wegen en op dijken, op droge zandige gronden in geheel Europa voor en 
is bij ons algemeen. 


Volksnamen. Als zoodanig zijn behalve witte koekoeksbloem, molentjes 
in Zuid-Holland en spool in Zuid-Limburg te noemen. 


M. rúbrum *) Greke. (Lychnis diúrna®) Sibth.) Dagkoekoeksbloem 
(fig. 205). 

De plant gelijkt veel op M. album, doch onderscheidt er zich van door 
de roode bloemen, door de lagere, meer uitge- 9 
spreide stengels en door het meestal geheel ont- 
breken der klierachtige beharing. 

Uit den wortelstok komt een vrij slappe, ruw 
behaarde, niet of naar boven vertakte stengel. 

De onderste bladen zijn gesteeld, omgekeerd 
eirond of breed lancetvormig, de bovenste lang- 
werpig, toegespitst. 

De bloemen zijn groot, reukeloos, rood, doch 
soms wit, over dag open en staan in een gevorkt 
bijscherm, dat bij de mannelijke planten ijl is, bij S 
de vrouwelijke dichter. De plant is dus weder 0 
2-huizig. De kelk is langwerpig met lancetvormige, SE 
spitse tanden, bij de vrouwelijke bloemen meer eirond. De kroonbladen 
hebben een 2-deelige plaat, lancetvormige keelschubben en een geoorden 
nagel. De doosvrucht is vrij klein, ovaal, zonder vruchtdrager en springt 
met 10 omgerolde tanden open (fig. 205). De zaden zijn op den rug vlak. 
X. 6-9 dM. Mei—September. 


Biologische bijzonderheden. De honig ligt in de bloemen op een diepte 
van 12 à 15 mM. De ontwikkeling is als bij de andere leden dezer familie. 
Zij worden door dagvlinders bezocht, die de kruisbestuiving bewerken. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, 
tusschen kreupelhout en in heggen in geheel Europa, behalve in het Zuidelijk 
deel voor en is bij ons algemeen. De vorm met witte bloemen is bij 
Voorschoten en Haamstede gevonden. 

Een bastaard van M. album en M. rubrum is M. dúübium Hampe. Deze 
gelijkt veel op M. album, doch de helmknopjes bevatten geen stuifmeel, 
de beharing is langer, zachter en weinig klierachtig, de bladen zijn breeder 
en de bloemen zijn overdag open. Zij is gevonden bij Apeldoorn en Voorst. 


1) rubrum —= rood. *) diurna — overdag bloeiend. 


072  CARVOPHYEEAGERE Mr FAMILIE 32. 


Volksnamen. Behalve als roode koekoeksbloem is de plant in den Achter- 
hoek als dagbleumke bekend. 


26. Agrostémmat) L. 


A. Githâgo®) L. Bolderik (fig. 206). 

De geheele plant is tamelijk dicht aanliggend behaard. Uit den pen- 
wortel komt een rechtopgaande, naar boven 
vaak vertakte stengel, die verwijderd bebladerd ís. 

De bladen zijn lijnvormig, spits, met naar on- 
deren eenigszins gegolfden rand. 

De bloemen zijn vuilpurper, groot, alleen- 
staand aan den top van den stengel en de 
takken, zij zijn lang gesteeld. De kelk ís buis- 
klokvormig, lederachtig, ruw behaard, met 10 
ribben en 5 lijnvormige tanden, die langer dan 
de bloemkroon zijn. De bloemkroon is 5-bladig. 
De kroonbladen zijn gaaf of uitgerand, zonder 
Agrostemma Gîthago keelschubben, terwijl de nagel voorzien is van 

Big; 206, vleugellijsten. Stijlen zijn er 5, zij staan voor 
de kroonbladen. De doosvrucht is groot, zonder vruchtdrager, 1-hokkig 
en springt met 5 tanden open. De zaden zijn groot, zwart, gekorreld. ©. 
6-10 dM. Juni, Juli. 

Bij de var. 4. microdlijx®) Rupr. zijn de kelkslippen veel korter dan de 
platen der kroonbladen. 

Biologische bijzonderheden. De bloemkroonbladen sluiten zich niet, zij 
zijn van een honigmerk voorzien, doordat aan den voet der platen witachtige 
plaatsen zijn, die voorzien zijn van purperkleurige lijnen en vlekken. De 
honigafscheiding heeft op de gewone wijze plaats. De bloemen worden door 
dagvlinders bestoven. De inrichting der bloem met het oog op de be- 
stuiving is vrij wel als bij Silene conica. 2 

Bij regenachtig weer en dauw sluit zich de doosvrucht. De lange be- 
schuttende kelktanden zijn, voor de vrucht rijp is, afgebroken. 


Voorkomen in Europa en in Nederiand. De plant komt in bouwlanden 
in geheel Europa voor en is bij ons algemeen in korenvelden op klei- en 
zandgrond. De zaden heeten aan het meel der granen schadelijke eigen- 
schappen mede te deelen. Waarschijnlijk echter moet men vergiftige eigen 
schappen, die het meel soms heeft, eerder aan de aanwezigheid van moeder- 
koren toeschrijven, al schijnt het wel waar te zijn, dat het meel door 
bolderikzaad minderwaardig wordt. De var. £. is bij Amsterdam gevonden. 

Volksnamen. Behalve als bol, boldert, bolle, bolderik is de plant bekend 
als korenroos of korenbloem in Friesland en de Oostzijde van Gelderland 
en Overijsel, als krok, kruk en krukkenbloem in het Oostelijk deel van 
Noord-Brabant en in Zuid-Limburg, als prikneusje in de Graafschap Zutphen, 
als steekneuzen in Zuid-Limburg, als roggentiletten in den Achterhoek, als 
schaapsooren en als Sint-Petrusbloem in Noord-Limburg. 


1) van ’t Grieksche agros: veld en stemma: krans, doch stemma wordt in ’t Latijn ook 
wel gebruikt voor anjelier, dus veldanjelier. 

2) van ’tLatijnsche git, een naam voor Nigella sativa, naar de overeenkomst in de zaden. 

9) microcalyx— met een kleinen kelk. 


FAMILIE 33. == RORNUEACACEAE 173 


Familie 33. Portulacaceae Juss. Posteleinachtigen. 


Planten (bij onze inlandsche soorten) meest 1l-jarig. Bladen zittend of 
kortgesteeld, meest tegenoverstaand, zonder steunbladen. Kelk vaak half- 
onderstandig, 2-(tot 3-)spletig, vaak ten deele afvallend. Kroonbladen 4-6, 
vrij, vaak aan den voet verbonden, op den kelk ingeplant, in den knop- 
toestand dakpansgewijze liggend, soms ontbrekend. Meeldraden 3-15, 
soms aan den voet verbonden. Vruchtbeginsel meest I-hokkig, uit 3 
vruchtbladen gevormd, met bodemstandige zaadkoek en langgesteelde zaden, 
zeldzamer meerhokkig. Stijl aan den top of reeds geheel aan den voet 
gedeeld. Doosvrucht meest overdwars openspringend, 1-hokkig, veelzadig. 

Bloemen wit of geel (soms rood). 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Portulacaceae. 


A. Bloemen meest vrij groot, geel of rood. Meeldraden 8-15. Stijl 3-6-spletig. 
Portulaca blz. 173, 
B. Bloemen klein of vrij klein, wit of rood. 
a. Hoogere bladen doorgroeid. Meeldraden 5. Stijl 3-spletig . . Claytonia blz. 176. 
b. Hoogere bladen niet doorgroeid. 
aa. Bloemkroon trechtervormig, met ongelijk 5-deeligen zoom, de buis aan eene 
zijde opengespleten, wit. Meeldraden 3 (-5). Stempels 3, op een korten stijl. 
Montia blz. 174. 
bb. Bloemkroon 3-5-bladig of -deelig, rood. Meeldraden 3-5. Calaundrinia blz. 177. 


1. Portuláca ’) Trn. 


Kelk 2-spletig, met afvallenden zoom. Kroonbladen 5, zelden 4 of 6, 
op de kelkbuis ingeplant, vrij of aan den voet vergroeid. Meeldraden vrij 
of aan den voet met de kroonbladen verbonden. Doosvrucht overdwars 
openspringend, veelzadig. 

Vleezige, bijna kale, gaffelvormig vertakte 
planten. Bloemen alleenstaand of in kluwens in 
de gaffeltakken staand. 


P. olerácea®) L. Postelein (fig. 207). 

Uit den wortel komt een sterk gaffelvormig 
vertakte, liggende, vleezige, onbehaarde stengel. 

De bladen zijn langwerpig-wigvormig, aan den 
voet bijna steelvormig samengetrokken, tegen- 
overstaand of de bovenste afwisselend, dik, 
glanzend, met afgeronden top. at | 

De bloemen zijn zittend, alleenstaand of in Eortnr leen 
kluwens, daar waar de stengel gaffelvormig Pie 
vertakt is en aan den top der takken, door 
bladen omhuld. De kelk is half bovenstandig, samengedrukt, 2-spletig 
met afvallenden zoom en ongelijke, stomp gekielde slippen. Kroon- 
bladen zijn er 5, zelden 4 of 6, op de kelkbuis ingeplant, vrij of aan 
den voet vergroeid. Zij zijn geel, ongelijk, omgekeerd-eirond, afvallend. 
In de bloemen zitten 6-12 meeldraden, die vrij of aan den voet met de 


1) Of dit woord afstamt van portula: deurtje, hetgeen dan zou slaan op de afvoerende 
werking of van porcus: vrouwelijk schaamdeel, is onzeker. In ’tlaatste geval moet men 
zich de afleiding a. v. voorstellen. Portulaca of Porculaca was de naam voor een kruid 
waarschijnlijk Chenopodium Vulvaria. Toen dat kruid een anderen naam kreeg, schijnt 
men den naam Portulaca op dit geslacht te hebben overgebracht om de oppervlakkige 
overeenkomst van beide (?). *) oleracea — als groente te gebruiken. 


174 —: PORTUCACACEAEN FAMILIE 33. 


kroonbladen verbonden zijn en 1 vruchtbeginsel met een stijl met 4—6 
takken. Het vruchtbeginsel is aan den voet met den kelk vergroeid. De 
doosvrucht is ovaal, springt overdwars met een deksel open (fig. 207), is 
veelzadig, eerst omsloten door de kelkslippen, doch deze vallen bij het 
openspringen der vrucht af. De zaden zijn zwart, rond, glimmend. ©. 
1,5-3 dM. Juni—Herfst. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn slechts gedurende één dag 
open en wel slechts een 5 tal uren op zonnige voormiddagen. 

In de bloemen bevindt zich een het vruchtbeginsel overdekkende ring- 
vormige verhevenheid, waarop aan den binnenrand de meeldraden, aan 
den buitenrand de kroonbladen vastzitten en tusschen deze inplantings- 
plaatsen is de verhevenheid met glasheldere papillen bezet, die wel geen 
vocht afscheiden, maar door de kleine insecten (vliegen, mieren), die de 
bloemen bezoeken, soms werkelijk afgegraasd worden. De 5(4-6) stempels 
gelijken op kleine veertjes en spreiden zich in de wijd openstaande bloem- 
kroon stervormig uit. De in schuine richting uit den voet der bloem op- 
rijzende meeldraden staan in een kring om de stempels, zoodat er bij het 
opengaan der bloem een kleine afstand is tusschen deze en er dus van zelf 
geen stuifmeel op de stempels kan komen. In dien tijd kunnen de bezoekers 
kruis- en zelfbestuiving bewerken. Na eenige uren naderen echter de 
schaalvormig uitgespreide kroonbladen elkaar (de bloem begint zich te 
sluiten), de vedervormige stempels rollen zich geleidelijk spiraalvormig op, 
maar ook de helmdraden gaan zich eerst boogvormig naar binnen buigen 
en daarna schroefvormig krommen, waardoor de helmknopjes tegen de 
stempels gedrukt worden en spontane zelfbestuiving niet uit kan blijven. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis in 
Midden- en Zuid-Europa, doch wordt bij ons algemeen gekweekt als groente 
en is nu en dan, echter zeldzaam, verwilderd gevonden. De gekweekte 
plant is forscher dan de wildgroeiende en wordt wel als var £. sativa 
opgegeven. Het schijnt echter, dat die krachtiger bouw alleen door den, 
aard van den bodem teweeg wordt gebracht. 


2. Móntia ') Mich. Montia. 


Kelk 2-(3-)spletig, blijvend. Bloemkroon trechtervormig, met een aan de 
eene zijde gespleten buis en een 5-deeligen zoom, waarvan 3 slippen 
kleiner zijn dan de 2 andere. Meeldraden 3, zelden 4-5, aan den voet der 
kleinere slippen ingeplant. Vruchtbeginsel met 1 stijl, welke in 3 takken 
uitloopt. Doosvrucht bijna bolrond, zich overlangs met 3 kleppen openend, 
2-3-zadig. Zaden zwart. Bloemen klein, wit, gesteeld, in eind- en schijn- 
baar zijstandige, 1-5-bloemige bijschermen, eerst hellend, later opgericht. 

Plant eenigszins vleezig. Stengel enkelvoudig of vorksgewijs vertakt. 
Bladen tegenoverstaand, omgekeerd eirond of langwerpig-spatelvormig, 
in een korten steel versmald. De scheeden der over elkaar staande bladen 
gaan in elkaar over. 

Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Montia. 


A. Plant eenjarig, tijdens den bloeitijd aan den voet zonder niet-bloeiende takken. 


a. Zaden bijna dof, grof gestekeld. oa Ta EERE - M. minor blz. 175. 
b. Zaden glanzend, met zeer broze zaadhuid . ...-- M. lamprosperma blz. 175. 


1 naar G. Monti, professor in plantkunde te Bologna, + 1760. 


FAMILIE 33. — PORTULACACEAE. — 175 


B. Plant overblijvend, tijdens den bloeitijd met tal van niet-bloeiende takken. Bijschermen 

schijnbaar alle zijstandig. Zaden glanzig, fijn gestekeld . . . M. rivularis blz. 176. 

M. mínor ') Gmel. Kleine montia (fig. 208). 

Deze plant is kaal, geelgroen. De stengel is uitgespreid gaffelvormig 
vertakt, rechtopstaand of opstijgend en in de onderste knoopen wortelend. 
De onderste bladen zijn spatelvormig (fig. 208), met aan den voet ver- 
breeden bladsteel, de bovenste zijn lijnvormig-langwerpig, zij zijn iets vleezig. 

De bloemen staan alleen of in bijschermen in == 
de bladoksels (in het laatste geval staan zij in 
den oksel van een vliezig schutblad, dat tegen- 
over een gewoon blad staat) of staan aan den 
top van den stengel in kleine schijntrossen (bij- 
schermen). De zaden zijn grof gestekeld, dof- 
zwart, bolrond. ©. 2,5-10 cM. Mei (zelden in 
den Herfst). 


Biologische bijzonderheden. De open bloemen 
zijn homogaam, vaak blijven zij echter gesloten 
en heeft er zelfbestuiving plaats. Insectenbezoek 
is weinig waargenomen en geen wonder, want Morin or 
de bloempjes vallen door hunne kleinheid weinig RE 
op. Merkwaardig zijn hier de verschillende standen, die de bloem achter- 
eenvolgens inneemt. Voor den bloei is de bloemsteel gekromd, zoodat de 
bloem hangt, tegen den bloei richt hij zich op, om zich na den bloeitijd 
te verlengen en weer naar beneden te krommen, terwijl hij zich eindelijk 
weer opricht, als de vruchten openspringen. 

De wijze, waarop de zaden uit de zaaddoozen weggeslingerd worden, ver- 
dient hier vermelding. De omgekeerd ei-bolronde doosvrucht springt met 3 klep- 
pen van boven naar beneden open. De kleppen rollen zich met kracht naar 
binnen op en snijden daarbij met hunne scherpe randen de zaden los en oefenen 
verder een drukking er op uit. Deze drukking wordt ten slotte zoo sterk, dat 
de door de stekelige verhevenheden vergroote wrijving wordt overwonnen 
en de zaden worden weggeslingerd. Dit gebeurt circa 10 minuten na het 
openspringen en zij vliegen onder een hoek van 80° à 83° met den horizon 
weg en bereiken een gemiddelde hoogte van 60 cM,‚ terwijl zij op een 
afstand van 50-80 cM,‚ ja zelfs wel van 1,5 à 2 M den bodem bereiken. 

Montia minor bewoont zandige plaatsen, die althans des winters vochtig 
zijn of onder water staan en verhoudt zich tot M. rivularis omstreeks als 
de landvormen van Callitriche tot de ondergedoken vormen. Dit wordt 
duidelijk, als men de volgende beschrijving van M. minor vergelijkt met die 
der landvormen van Callitriche: Plantjes laag, uitgespreid gaffelvormig ver- 
takt, opstijgend. Onderste bladen spatelvormig, de hoogere lijnvormig- 
langwerpig. ©. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op vochtigen zandgrond en op bouwland voor. Bij ons is zij vrij algemeen, 
vooral in de duinen en op het diluvium, ook op löss. 


M. lamprospêrma®) Cham. Glanszaadmontia. 

Deze plant gelijkt zeer veel op M. minor, doch de plant is slap, hoewel rechtopstaand 
en de zaden zijn glad en glanzend. ©. 8-25 cM. Mei—Juli. 

Voorkomen. Zij is bij ons op vochtigen veengrond bij Apeldoorn gevonden. 


1). minor —= klein. *°) lamprosperma — glanszadig. 


FAMILIE 33. 


176 — PORTULACACEAE. — 


M. rivuláris!) Gmel. Watermontia (fig. 209). 

Deze plant is levendig groen en heeft in het water een zwevenden stengel, 
daarbuiten een liggenden en aan den voet wortelenden, verder opgerichten 
en vertakten stengel, die veel krachtiger is dan bij M. minor en waarvan 
de takken slap hangen. 

De bladen zijn spatelvormig of langwerpig, langer dan bij M. minor, naar 
voren afgerond. 

De bloemen zitten meest in zijstandige bijschermen, die uit een knoop 
komen, waar 2 tegenoverstaande en gelijke bladen 
staan. De vruchten zijn knikkend, de zaden 
schitterend zwart, fijn gestekeld, glanzig. 2. 
1-2 dM. Mei—September. 

De plant gelijkt vrij veel op M. minor, doch 
men onderscheidt haar gemakkelijk, doordat zij 
het geheele jaar door groeit (ook des winters 
groen blijft), waardoor alle bloeiwijzen op zijde 
gedrongen schijnen en door de, bij het drogen 
(althans aan de jongere takken) groen blijvende 
bladen, terwijl die bij M. minor reeds in verschen 
staat geelgroen zijn en bij het drogen geheel 
geel worden. Reeds bij M. minor is gezegd, 
dat M. rivularis veel met ondergedoken vormen van 
Callitriche overeenkomt. Ook hier zijn de aan den 
voet liggende en wortelende stengels teer, hebben lange leden en tegen- 
overstaande, langwerpige met een breeden bladsteel voorziene, teere bladen. 

Het is dan ook nog niet uitgemaakt of M. minor en M. rivularis eigenlijk 
niet door de verschillende groeiplaats gewijzigde vormen van één soort zijn. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Noord-Europa voor, in stroomend water, vooral in beekjes, doch is bij ons 
vrij zeldzaam. 


Montia rivularis 


Fig. 209. 


3. Claytónia ®) L. 


C. perfoliäta®) Don. Winterpostelein (tg. 210). 
De plant is kaal, eenigszins vleezig en heeft verscheiden rechtopstaande 
stengels, die een paar roodachtige, spitse, aan den 


voet breed vergroeide bladen onder de bloeiwijze 


DI TEA 
SS B CL/\ dragen. De wortelbladen zijn langgesteeld, ruit- 
TEN \A-/  vormig-ovaal, spits, gaafrandig. 
Ne HEEN / Nn De bloemen zijn klein, wit en staan in einde- 
Es, 5 WC) lingsche, trosvormige bijschermen. De kelk is 
Red, A WY 2-spletig, blijvend. Kroonbladen zijn er 5, zij zijn 
\y/ ig y/ even groot, genageld, aan den top iets verbonden. 


Fig. 210. 


ed 


Claytonia perfoliata 


ì) rivularis — beek. 
») perfoliata — doorgroeidbladig. 


De 5 meeldraden zijn op de nagels der kroonbladen 
ingeplant. Het vruchtbeginsel draagt een 3-spletigen 
stijl. De doosvrucht springt door middendeeling 
der vruchtbladen overlangs met 3 kleppen open en 
is 3-6-zadig. De zaden zijn zwart, glad, glimmend. 
©. 1-2 dM. April, Mei. 


2) naar J. Clayton, een geneesheer in Virginië + 1773. 


FAMILIE 34. { — BERBERIDACEAE. 177 


Biologische bijzonderheden. De kleine bloemen lokken door haar honiggeur 
kleine insecten, die bij het zuigen stuifmeel van de knopjes meenemen en 
dit op de stempels van andere bloemen overbrengen. Daar bij het begin van 
den bloei de helmknopjes !/, mM van de stempels afstaan, is dan spontane 
zelfbestuiving onmogelijk, doch deze kan later wel plaats hebben, doordat 
dan de bloem zich sluit en de helmknopjes tegen de stempels gedrukt worden. 


Volksnamen. De plant wordt, behalve winterpostelein, op Walcheren ge- 
noemd Amerikaansche spinazie en Russische postelein. 


Voorkomen. De plant is inheemsch in Noord-Amerika en West-Indië. 
Zij wordt hier als groente gekweekt en komt vrij vaak verwilderd voor, 
doch bijna uitsluitend op het diluvium en in de duinen. 


4, Calandrínia ') H. B. K. 


C. comprêssa®) Schrad. Calandrinia. 

Dit is een vleezige plant met rechtopgaanden stengel. 

De bladen zijn lijn-lancetvormig, vleezig. 

De kelk is 2-deelig, blijvend. De bloemkroon is 3-5-bladig of -deelig, klein, purperrood, 
nauwelijks langer dan de kelk. Meeldraden zijn er 3 of 4(-5), aan den voet op de bloem- 
kroon ingeplant. De vrucht is een met 3 of 4 kleppen openspringende doosvrucht. 


Biologische bijzonderheden. De bloem bloeit slechts zeer kort van 9 uur des voormiddags 
tot des namiddags 1 uur. Dan worden de kroonbladen slap en week, doordat het celsap 
uit het weefsel treedt en de oppervlakte met een doorzichtig laagje bekleedt. Zulke weeke 
kroonbladen worden door insecten, vooral door vliegen, bezocht, díe het sap oplikken of 
opzuigen en daarbij den stempel tegelijk met stuifmeel uit andere nog bloeiende bloemen 


voorzien. 

Ook hier staan eerst de helmknopjes als bij Montia een eindje van de fluweelachtige 
stempels, doch later voeren zij een schroefvormige beweging uit, waardoor zij op de stem- 
pels komen te liggen en dus spontane zelfbestuiving niet uit kan blijven. Ook bij regen- 
achtig weer, als de bloemen gesloten blijven, treedt deze op. 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit Chili en wordt wel als sierplant gekweekt. Zij is 
een paar malen verwilderd gevonden bij Amersfoort, Apeldoorn en Laag Soeren. 


Familie 34. Berberidaceae Vent. Berberisachtigen. 


Houtige of kruidachtige gewassen met verspreid staande, enkelvoudige of 
samengestelde bladen. Bloemen 2-slachtig. Kelk uit 2 of 3, bloemkroon uit 
2 afwisselende 2- of 3-tallige kransen van blaadjes bestaand met dakpans- 
gewijze knopligging. Kroonbladen vaak aan den voet met honigklieren, 
zelden met bijkroonbladen. Meeldraden in gelijk aantal als de bloemkroon- 
bladen en voor deze staand, met vaak prikkelbare helmdraden. Helmhokjes 
door het zich elastisch oprollen van den buitenwand met een klepje open- 
springend (het eenige voorbeeld van dien aard bij onze inlandsche planten). 
Eitjes aan den voet of naast den naad zittend. Kiem in de as van het 
kiemwit liggend. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Berberidaceae. 
A. Kelkbladen 6 of 9. Kroonbladen 6, aan den voet met 2 klieren. Vrucht een twee- 


zadisesbes Heestert. „ene tousen Ie Berberis nbizesln/85 
1) naar J. L. Calandrini, een Zwitsersch plantkundige, + 1734. 2) compressa = 
samengedrukt. 


HEUKELsS, Flora. 12 


178 — BERBERIDACEAE. — FAMILIE 34. 


B. Kelkbladen 4, spoedig afvallend. Kroonbladen 4, waarop 4 bekervormige bijkroon- 
bladen (honigklieren) liggen, die met den rand aan den bloembodem zijn vastgehecht. 
Vrucht een veelzadige, hauwachtige doosvrucht. Kruidachtige plant. Epimediam blz. 180. 


1. Bérberis L). Berberis. 


B. vulgáris®) L. Zuurbes (fig. 211). 

Een sterk vertakte heester met boogvormig overhangende of rechtopstaande, 
gegroefde, grijsachtige takken en geel gekleurd hout. In den zomer zijn 
de takken met 2-erlei soort van bladen be- 
zet. Ten eerste vindt men bladen, die in 
doornen zijn veranderd en deze loopen veelal 
in 3 naaldvormige spitsen uit en dicht boven 
deze doornen ontstaan korte zijtakken, die 
met de tweede soort bladen, gewone, bezet 
zijn. Aan den top dier takjes zit een knop, 
die het volgend voorjaar uitloopt tot een 
bloemtros of tot een gewone tak, waaraan 
zich dan hetzelfde herhaalt. De bladen der 
korte takken vallen in het najaar af, doch de 
doorn blijft staan. De bladen zijn kortgesteeld , 
langwerpig-omgekeerd eirond, gewimperd- 
gezaagd. De doornen zijn korter dan de 
bladen. 

De bloemen vormen veelbloemige, hangende 
trossen aan het eind der korte takken; deze 
trossen zijn langer dan de bladen, de bloemen 
zijn geel, sterk riekend, de topbloem ís meest 


Berberis vulgaris. S-tallig. In de bloemen is de kelk 6-9-bladig 
ral de kelkbladen zijn geel, afvallend. De kroon. 
Slet be MIE B VEGUE bladen zijn 6 in getal, staan tegenover de 


tros, d. bes in doorsnede. 4 SE ee = 
kelkbladen in twee rijen, zijn hol, met 2 


langwerpige klieren aan den voet van ieder. Meeldraden zijn er 6, zij staan 
tegenover de kroonbladen en leggen zich bij aanraking van de binnenzijde 
van den voet der helmdraden tegen den stempel. Er is 1 stamper met een 
zeer korten stijl en een schijfvormig en stempel. De vrucht is een langwer- 
pige, levendig rood gekleurde, zuursmakende bes met 1—3 zaden. 9-24 dM. 
b. Mei, Juni. 


Biologische bijzonderheden. De heester is door zijne doornen uitstekend 
beschut tegen het afvreten der bladen door dieren, want de jonge bladen 
vooral zitten geheel binnen die stekende deelen. Daarbij komt nog, dat de 
plant eenigszins vergiftig is en verder, dat bij oudere planten zich wortel- 
knoppen ontwikkelen, zoodat de plant zelfs kan blijven bestaan, al zijn 
ook de bovenaardsche deelen afgevreten. 

Wat de bloemen betreft, doet het vereenigd zijn tot trossen de vrij kleine 
bloemen flink opvallen en ook is de binnenzijde der kelkbladen geel, evenals 
dit ook de kroonbladen zijn. De bloemtrossen hangen in de jeugd en ook 


1) Misschien van het Grieksche berberi: schelp, hetgeen dan betrekking zou hebben 
op den hollen vorm der kroonbladen, volgens anderen een verbastering van amirbaris,„ 
zooals volgens Dodonaeus de plant in Turkije heette. 2) vulgaris — gewoon. 


FAMILIE 34. — BERBERIDACEAE. — 179 


later staan de bloemen horizontaal uit of schuin naar beneden. Zoodoende 
is het stuifmeel reeds tegen regen beschut, doch ook de schaalvormige, 
aan den top nog sterker naar binnen gekromde 3 binnenste kelkbladen en 
de 6 kroonbladen, die de meeldraden in niet geprikkelden toestand geheel 
bedekken, helpen hierbij mede. 

De bloemen (fig. 212) zijn insectenbloemen, de 2 dikke, vleezige, 
oranjekleurige kussentjes aan den voet van ieder der kroonbladen scheiden 
honig af en deze is door den schotelvorm der kroonbladen goed ver- 
borgen. Ook hebben de bloemen den geur ais lokmiddel. In de ruimte 
tusschen iedere 2 klieren ligt een meeldraad en 
de honig verzamelt zich in de hoeken tusschen de 
helmdraden en het vruchtbeginsel. De meeldraden 
zijn, zooals wij boven reeds zagen, prikkelbaar en de 
straks genoemde beweging der meeldraden zal plaats 
hebben, als insecten naar de bloem komen, om er 
honig te zuigen. Zij raken daarbij allicht den ver- 
breeden, prikkelbaren voet der meeldraden aan en bij 
de nu volgende beweging van de helmknopjes naar 
den stempel, ontvangt de kop of de slurf van het insect, 
dat zich tusschen de opengesprongen helmknopjes en Fig. 212. 
den even hoog zittendem stempelrand bevindt, stuif- „ ge 3 binnenste grootere 
meel. Dan verlaat het insect de bloem en raakt in kelkbladen, 5. de kroonbla- 
een andere allicht de stempelvlakte, die tegelijk rijp Ene d 
is met de helmknopjes, aan en geeft daaraan stuifmeel 
af. Zoo is kruisbestuiving vrij goed verzekerd. Het zijn vooral insecten 
met korte of tamelijk lange slurven, die honig komen zuigen, slechts enkele 
bijen komen om stuifmeel te verzamelen. 

Blijft insectenbezoek uit, dan komen, als de bloem verwelkt, de helmknoppen 
van zelf met den stempel in aanraking, dus heeft er zelfbestuiving plaats, 
die echter vaak niet tot zaadvorming leidt. 

De berberisstruiken worden in het najaar, als de bessen rijp zijn, door 
vogels bezocht, wie het te doen is om het vleesch der bessen te eten. Zij 
slikken daarbij de zaadjes ook door, die met de uitwerpselen het vogel- 
lichaam verlaten en zoodoende verspreid worden. Ook is gebleken, dat 
zulke zaden sneller ontkiemen, dan wanneer zij niet door een vogellichaam 
zijn gegaan. 

Nut en schade. De bessen, die zuur zijn, worden wel gebruikt om er 
conserven en stroop uit te maken. Het hout levert een gele kleurstof, die 
wel in ververijen gebruikt wordt. 

Voor den landbouw is de plant schadelijk, omdat zich op hare bladen 
een schimmel ontwikkelt, de Aecídium Berberidis, die daar roestkleurige 
vlekken vormt, waarin zich zoog. spermatiën en aecidiosporen ontwikkelen, 
die ontkiemen op de bladen der granen en daar in die planten een ziekte, 
de zoog. roest van het koren veroorzaken (Puccinia graminis). In die koren- 
planten vormen zich zoog. uredo- en teleutosporen , die weer op de Berberis 
overgaan. 

Op de Berberisstruik komt soms ook een heksenbezem voor, veroorzaakt 
door een schimmel, Aecidium Magelhaenicum. 


Bloem van Berberis vulgaris. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De heester komt in het wild 
voor op zonnige heuvels en ín niet te dichte bosschen in Zuid- en Midden- 
12* 


180 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


Europa, doch wordt ook vaak in tuinen en perken en ook in heggen aan- 
geplant. 

In ons land komt de Berberis in bosschen voor, doch meer in duinvalleien. 
Daar wordt zij nog al eens aangetroffen en komt haar standplaats goed 
genoeg overeen met de straks genoemde zonnige heuvels, om te mogen 
vermoeden, dat zij een natuurlijke is. Ook komt zij nog al op löss in 
Z-Limburg voor. Enkele andere vindplaatsen wijzen er op, dat daar verwil- 
derde sierplanten zijn aangetroffen. 


2. Epimédium') L. 

E. alpinum ®) L. Epimedium (fig. 213). 

Uit den horizontalen wortelstok komt een rechtopgaande, ronde, onbehaarde stengel, 
die slechts een blad draagt. Dit blad schijnt den 
top van den stengel te vormen, want het staat even 
als de stengel, recht naar boven en de steel is even 
dik als de stengel. De eigenlijke voortzetting van 
den stengel is echter de bloemsteel; deze staat 
schuin en is dunner. 

Het blad is meestal dubbel 3-tallig, is aan alle 
vertakkingen voorzien van kleine steunblaadjes en 
daar ook behaard. De blaadjes zijn gesteeld, hart- 
vormig-eirond, gewimperd-gezaagd, spits of toege- 
spitst. 

De bloemen staan in een al of niet vertakten tros. 
In het eerste geval zijn de zijtakken meestal 3- 
bloemig. Alle bloemstelen zijn met gelede klier- 
haren bezet. De kelkbladen, 4 in getal, zijn groen- 
achtig rood, vallen vóór het opengaan der bloem 
af en zijn half zoo lang als de kroonbladen. De 
kroonbladen, 4 in getal, staan tegenover de kelkbladen, 
zijn bloedrood, hol, spits en staan wijd uit. De 
bijkroonbladen zijn geel, korter dan de kroonbladen 
en liggen er tegen aan. Zij hebben het stompe, 
gesloten einde naar buiten, het open einde naar 
binnen gekeerd en zijn met den rand der opening 


Epimedium alpinum. aan den bloembodem vastgehecht. De meeldraden 
Fig. 213. zijn 4 in getal, staan rechtop en tegenover de 
a. bloem, b vrucht, in doorsnede. kroonbladen. De vrucht is een veelzadige, hauw- 


achtige doosvrucht. 22-30 cM. 2%. April, Mei. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort in het Oostelijk Alpengebied 
in de bergbosschen thuis, doch wordt als sierplant aangekweekt. Zij is bij ons op een 
buitengoed bij Dordrecht gevonden en is dus daar zeker een verwilderde sierplant. 


Tot deze familie behoort ook de in onze tuinen niet zeldzame, Noord-Amerikaansche 
sierstruik, Berberis aquifolium Pursh., de groenblijvende berberis. 


Familie 35. Ranunculaceae Juss. Ranonkelachtigen. 


Het eenvoudigste kenmerk, waaraan men de tot deze familie behoorende 
planten kan herkennen, is het bezit van vele meeldraden, die op een gewonen 
bloembodem zijn ingeplant en de aanwezigheid van vele stampers. Toch 
gaan deze kenmerken niet steeds door, want, wat de meeldraden betreît, 
daalt het aantal daarvan bij enkele Batrachiumsoorten tot 10, bij Xanthor- 
rhiza en Myosurus tot 5. En wat de stampers aangaat, is er bij Nigella 


op en my’dios: Medicago, zou het een op luzerne voorkomende woekerplant geweest zijn, 
misschien een Orobanche soort. 2) alpinum — Alpenbewonend. 


FAMILIE 35. ' RANUNCULACEAE. — 181 


schijnbaar slechts 1 en bij Delphinium en Actaea meestal 1 stamper. De 
vruchten zijn dop- of kokervruchten (bij Actaea een bes). 

De Ranunculaceae zijn meest kruidachtige gewassen, met gesteelde, 
meestal gedeelde bladen. De bloemen zijn meestal regelmatig, doch bij 
Delphinium en Aconitum 2-zijdig symmetrisch. Gespoorde bloembekleedsel- 
bladen komen voor bij Myosurus, Delphinium en Aquilegia. Bij Myosurus 
zijn alle kelkbladen gespoord, bij Delphinium is er slechts een gespoord, 
bij Aquilegia zijn de 5 kroonbladen van een spoor voorzien. 

Er bestaat bij de verschillende geslachten een groot verschil in de bloem- 
bekleedsels. Bij vele is een kelk en een bloemkroon aanwezig en deze zijn 
veelbladig, terwijl de kelk veelal niet zuiver groen is gekleurd (Baftrachium, 
Ranunculus, Ficaria, Adonis, Myosurus). Bij andere is een gekleurde kelk, 
terwijl daarbinnen een krans van honigbakjes de bloemkroon vertegenwoor- 
digt (Eranthis, Nigella, Helleborus, Aquilegia, Delphinium, Aconitum). Bij 
nog andere is er slechts één gekleurde krans (die men nu als kelk beschouwt) 
(Clematis, Thalictrum, Anemone, Caltha). 

Merkwaardig is nog dat het aantal bloembekleedselbladen zelfs bij ééne 
bepaalde soort nog al uiteenloopt. 

De meeldraden en stampers zitten meestal in spiralen. De helmknopjes 
springen bij verreweg de meeste soorten aan de buitenzijde of ter zijde met 
spleten open. 

De zaden zijn naast den naad van het vruchtje vastgehecht. De kiem zit 
aan den voet van het kiemwit. 

Vele tot deze familie behoorende gewassen zijn vergiftig, de meeste scherp, 
andere ook narcotisch (Helleborus, Aconitum). 


Overzicht van de indeeling der groepen der Ranunculaceae. 


A. Helmknopjes naar buiten of ter zijde openspringend. 
a. Vruchten dopvruchten. 
aa. Kelkbladen bloemkroonachtig gekleurd, in den knop klepvormig. Helmknopies 
lijnvormig. Bladen tegenoverstaand . . . . . …. … … . Clematideae D. C. 
Geslacht Clematis. 


bb. Kelkbladen in den knop dakpansgewijze. Kroonbladen ontbrekend, als kliertjes 
aanwezig of vlak, zonder honiggroefje . . . .… . - « … Anemoneae D. C. 
Gesl. Thalictrum, Anemone, Adonis. 
cc. Kelk en kroonbladen in den knop dakpansgewijze. Kroonbladen aan den voet 
met een honiggroefje . . … . … …- Ranuneuleae D. C. 
Gesl. Myosurus, Batrachium, Ranunculús, ‘Ficaria. 

b. Vruchten veelzadige kokervruchten. Kelk en bloemkroon in den knop dakpans- 
gewijze. Kelk bloemkroonachtig gekleurd. Bloemkroon van zeer uiteenloopenden 
vorm. Vruchtjes bij de inlandsche soorten (beh. Ge zittend. Zaden in 1 
oeren, 27 . … … Helleboreae D. C. 

Gesl. Caltha, Eranthis, Helleborus, Nigella, Aquilegia, Delphinium, Aconitum. 
B. Helmknopjes naar binnen openspringend. Vruchten kokervruchten of bessen. Kroon- 

Bbladen meest gewoon van bouw. ….. ee ee se te RRD 


Gesl. Actaea, Xanthorrhiza. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Ranunculaceae. 


A. Bladen tegenoverstaand. Kelk 4- of 5-bladig, afvallend. Bloemkroon ontbrekend. 
Bladen enkel- of dubbel gevind . . . 3 art aen Clematis blz: 183: 
B. Bladen wortel- of schijnbaar kransstandig. 
a. Kelk en bloemkroon aanwezig. Bladen wortelstandig. Stengel onbebladerd. 
aa. Bladen ongedeeld, lijnvormig. Meeldraden meest 5. Kelk en bloemkroon 
5-bladig. Bloembodem later cylindrisch verlengd . . . . Myosurus blz. 194. 


182 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


bb. Bladen gedeeld. Kelk grooter dan de bloemkroon. Bloemkroonbladen honig- 
bakvormig, buisvormig, 2-lippig. 
a. Kelk 5-bladig, wit. Bloemen zonder omwindsel . . Helleborus blz. 212. 
Pp. Kelk 6-(5-8-)bladig, geel. Bloem omgeven door een veeldeelig omwindsel. 
Eranthis blz. 211. 
b. Bloemkroon ontbrekend. Kelk 5- of 6-bladig. Stengel onder de bloem met 3 krans- 
standige, gedeeldesschutbladen == 5 oen 4 s Anemone blzmise 
C. Bladen verspreid. 
a. Bloemen gespoord of symmetrisch. 
aa. Bloemen symmetrisch. 
aaa. Het bovenste kelkblad gespoord, 1-2 gespoorde kroonbladen insluitend. 
Delphinium blz. 217. 
bbb. Het bovenste kelkblad helmachtig gewelfd, 2 langgesteelde (langgenagelde), 
OEE gespoorde kroonbladen (honigreservoirs) insluitend. 
Aconitum blz. 220. 
bb. Bloemen regelmatig. Bloemkroonbladen trechtervormig, gespoord. Kelkbladen 
5vlak,seirond,- gekleurd. …- —- — à en 5 oo sa Aquilesranbizalb: 
b. Bloemen ongespoord, regelmatig. 
aa. Slechts een krans van bloembekleedsels, nl. een bloemkroonachtig gekleurde 


kelk. 

aaa. Bloemen groot, weinig in getal. Kelk grooter dan de meeldraden. Bladen 
enkelvoudig, ongedeeld . . . … … … « Caltha biza210' 

bbb. Bloemen klein, talrijk. Kelk korter dan de meeldraden. Bladen veel- 
voudig gevind . … . … … Thalietrum blz. 186. 


bb. Twee kransen van bloembekleedsels. Bloemkroonbladen vaak klein en eigen- 
aardig van vorm. 
aaa. Kelk kleiner dan de bloemkroon. 
a. Kelk 5-bladig. Bloemkroon 5- tot meerbladig. 
aa. Bloemkroonbladen aan den voet met een bedekt of naakt honig- 
groefje, geel of wit. 


gaa. Bloemen geel. Meest landplanten . . Ranuneulus blz. 199. 
PPP. Bloemkroon wit, meest met gelen nagel. Honiggroefje on- 
bedekt. Waterplanten …. …. . . . . Batrachium blz. 195. 


Pp. Bloemkroonbladen zonder honiggroefje, rood of geel. 
Adonis blz. 193. 
bp. Kelk 3-5-bladig. Bloemkroon 6-12-bladig. Vele vruchtbeginsels. 
Ficaria blz. 208. 
y. Kelk en bloemkroon 4-bladig, afvallend. Vruchtbeginsel 1. Vrucht 
EEMIDES bent ot ed MATE he en ee ACL a ea RD ZE 
bbb. Kelk grooter dan de bloemkroon, meest bloemkroonachtig gekleurd. 
Bloemkroonbladen honigbakvormig. 
a. Bloemen wit, groen of blauwachtig. Kelk (4- of) 5-bladig. 
aa. Kelkbladen blijvend, wit of groen. Vruchtbeginsels aan den voet 
iets vergroeid. Kroonbladen buisvormig met 2-lippigen mond. 
Helleborus blz. 212, 
pp. Kelkbladen blauw of blauwachtig wit. Vruchtbeginsels 3-10, 


geheel of tot het midden vergroeid .… . . . . Nigella blz. 214. 
P. Bloemen zwart-violet, klein. Kelk 8-bladig. Kroonbladen 5, klein, 
gesteeld. Heester . . . . . . … …- Xanthorrhiza blz. 223. 


Voorkomen der Ranunculaceae. Van deze familie behooren de Batrachium- 
soorten tot de echte water- en moerasplanten. Al de andere zijn landplanten. 
Als echte hygrophyten moeten genoemd worden: Ranunculus Lingua, R. 
Flammula, R. sceleratus en Caltha palustris, terwijl ook Thalictrum flavum en 
Ranunculus repens daartoe naderen en ook Ranunculus acer en R. bulbosus, 
die meest in weiden voorkomen, eenigszins hygrophil zijn. Als xerophyten 
moeten genoemd worden Thalictrum minus en Anemone Pulsatilla, terwijl 
als planten, die meer beschaduwde plaatsen zoeken, Anemone nemorosa, 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 183 


A. ranunculoides, Ranunculus auricomus en Ficaria verna te beschouwen 
zijn. Ook groeien in bosschen Ranunculus polyanthemos, R. nemorosus, 
Aconitum. Lycoetonum en Actaea spicata, doch deze komen meer in berg- 
bosschen voor en bij ons dan ook bijna uitsluitend in Zuid-Limburg. 
Eindelijk moeten nog als akkeronkruiden genoemd worden Myosurus 
minimus , Ranunculus arvensis, Delphinium Consolida en Nigella arvensis. 


|. Clématis *) L. Clematis 


Bladen tegenoverstaand, oneven gevind, met gesteelde blaadjes. Kelk 
regelmatig, 4-bladig, gekleurd. Kroonbladen ontbrekend. De stampers 
vormen een hoofdje. De stijlen verlengen zich meestal na den bloeitijd 
en eindigen in een vedervormig behaard aanhangsel. Bloemen wit of 
violet, alleenstaand of een pluim vormend. Stengel is meestal houtig en 
ie 
immend. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Clematis. 


A. Blijvende stijl lang, gebaard. 
a. Stengel kruidachtig. Kelkbladen wit, met aan de buitenzijde zacht behaarden rand. 
C. receta blz. 185. 
b. Stengel houtig (heester), klimmend. Bladen rankend. 
aa. Bladen dubbel gevind. Blaadjes meestal smal. Kelkbladen aan de rugzijde 


met viltigen rand. Helmknopjes 3-4 mM lang . . . . C. Flammula blz. 185. 
bb. Bladen enkel gevind. Blaadjes breed. Kelkbladen aan weerszijden viltig. 
Helmknopjes 1-2 mM lang … .… „ … €. Vitalba blz. 185. 


B. Blijvende stijl kort, kaal. Stengel houtig (heester), klimmend. Blaadjes le orde 3-tallig 
of 5-tallig gevind. Bloemen alleenstaand. Kelkbladen van buiten dunviltig met kale 
BNEHENSEED A. nn LN EE tn ae nt ed Pag Arde Ar OE ANMRCEN a“ DIZ, ARS: 


Van de 4 hier genoemde soorten komt eigenlijk alleen C. Vitalba iets 
meer algemeen in het wild bij ons voor. De 3 andere zijn slechts een 
enkele maal waargenomen. Alle soorten zijn geschikt voor sierplanten, 
doch het meest treft men als zoodanig C. Viticella tegen muren en 
prieelen aan. 


C. Vitâlba®) L. Boschrank (fig. 214). 


De houtige stengels zijn ver vertakt, kruipend of klimmend in kreupel- 
hout en heggen door middel van de bladstelen der lan, die zich als 
ranken om de voorwerpen hechten. ®) 


1) van het Grieksche klêma: rank, wat op de eigenschap van verschillende soorten slaat, 
om te klimmen. 

2) Vitalba is waarschijnlijk een verkorting van vitis alba, wijnstok met witte bloemen, 
naar de gemeenschappelijke eigenschap van het klimmen. 

3) C. Vitalba behoort dus tot de lianen. Lianen zijn strikt genomen alle gewassen, 
die van lang gelede stengels voorzien zijn en gebruik maken van andere gewassen, om 
steun te krijgen en zoodoende hunne bladen en bloemen van den bodem verheffen, om ze 
een gunstigen stand te geven. Zoo opgevat, behooren een 170-tal in Europa voorkomende 
plantensoorten er toe. Gewoonlijk rekent men er echter alleen de heesters toe, welke die 
eigenschap bezitten en dan beperkt zich het aantal in ons land tot 3, nl. het klimop, de 
kamperfoelie en de boschrank. Het klimop alleen vormt hechtwortels en kan door middel 
daarvan zich hechten aan de boomen, de andere hebben dunne, slingerende stammen, 
die zich winden of door middel van de bladstelen vasthouden. De typische lianenvorm 
hoort in de tropische bosschen thuis. 


184 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


De bladen zijn vrij lang gesteeld (5-8 cM),‚ de blaadjes staan tegenover 
elkaar, de paren op 5 à 8 cM afstand van elkaar met 3 à 8 cM lange, 
krachtige, rankende stelen. De blaadjes zijn 3-7 in getal, groot, eirond of 
hartvormig, toegespitst, soms iets gelobd, gaafrandig of gekarteld. 

De bloemen staan in rijkbloemige pluimen 
met herhaald tegenover elkaar staande vertak- 
kingen (in die vertakkingen met kleine schut- 
blaadjes). De kelkbladen zijn groen, van binnen 
wit, langwerpig en tamelijk stomp. De vruchtjes 
zijn dopvruchtjes, die laat rijp worden en ieder 
een vedervormig behaarden staart (de blijven- 
de stijl) dragen. 1,5-5 M. bh Juni—Augustus. 
Eenige malen is de var. 5. crenata *) Jord. met 
gekartelde blaadjes gevonden, ook de var. 7. fol. 
basi ovatis®) Koch met aan den voet afgeronde 
blaadjes, is enkele malen aangetroffen. 


Clematis Vitalba 
Fig. 214. 


Biologische bijzonderheden. De geheele plant 
is vergiitig (met een scherp, zeer prikkelend vocht) en is daardoor tegen 
afvreten beschut. 

De klimmende stengel heft de bloemen op, zoodat de witte, terugge- 
slagen kelkbladen en de evenzeer witte meeldraden haar goed zichtbaar 
maken voor de insecten. Ook dient de meidoornachtige geur als lokmiddel. 
De bloemen zijn zwak proterogynisch en bieden aan de insecten alleen 
stuifmeel. Bij het opengaan staan de dan nog gesloten helmknopjes iets. 
lager dan de dan al rijpe stempels. Nu strekken zich de helmdraden 
eenigszins en buigen zich de nu openspringende helmknoppen naar buiten. 
Doordat de buitenste meeldraden zich het eerst openen, is in het begin 
zelfbestuiving geheel onmogelijk, doch aangezien de stempels ook nog 
geschikt blijven om stuifmeel op te nemen, als de binnenste meeldraden 
rijp zijn, is tegen het einde van den bloeitijd zelfbestuiving mogelijk. 

Bezoekers zijn stuifmeelhalende bijen en stuifmeeletende vliegen, die 
kruisbestuiving moeten teweeg brengen, als zij 
uit een andere bloem komend, op de in het 
midden der bloem staande en iets uitstekende 
stempels gaan zitten. 

Het aanhangsel der vruchten dient als ver- 
spreidingsmiddel door den wind. 

Volksnamen. In Zuid-Limburg wordt de plant 
lierelei of heggewurger genoemd, op de Noord- 
JN ( Veluwe smookhout. 
ij MLK Ë) Voorkomen in Europa en in Nederland. In 
U | “bosschen en aan rotshellingen is de plant in 


Clernatis recta 
Fig. 215. 


Midden- en Zuid-Europa vrij algemeen, bij voor- 
keur op kalkhoudenden grond. In ons land is 
zij vrij algemeen in Zuid-Limburg (de flora van Zuid-Limburg sluit in het 
algemeen meer aan die van Midden-Europa aan), waar de kalkhoudende 
lössgrond haar een uitstekenden bodem biedt. Verder komt zij in heggen 


1) crenata —= gekarteld. 2) fol. basi ovatis, bladen aan den voet afgerond. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 185 


en tusschen hakhout langs onze groote rivieren (Maas, Waal, Rijn, IJsel , 
Schelde) voor en is waarschijnlijk langs deze uit het Zuiden aangevoerd. 
Eindelijk komt zij nog op eenige plaatsen in de duinen voor en moet 
daar waarschijnlijk als een in vroegeren tijd verwilderde sierplant beschouwd 
worden, die op den kalkhoudenden duingrond stand heeft gehouden. 
C. récta !) L. Rechtopstaande clematis (fig. 215). 
De stengel is meest rechtopstaand, gestreept (fig. 215), behaard. 
De bladen zijn gevind, 5-9-tallig, de bovenste zijn 3-tallig, 


in de jeugd zacht behaard, later onbehaard. De blaadjes el, NEE 7 

zijn groot, tegenoverstaand, ovaal-lancetvormig, toegespitst, eld nl & Â \Ô { A 

gaafrandig, groen van boven, blauwgroen van onderen. De Vk \” En \ 

paren staan vrij ver van elkaar. NC an \ nd 
De bloemen staan in vertakte, eindelingsche en blad- EEN IK / 

okselstandige pluimen. De kelkbladen zijn langwerpig, 8; N Wi / 

stomp, bijna glad. De vrucht draagt een niet terugge- ON il \ \/ 

bogen, fijn behaard, staartvormig aanhangsel (de blijvende NE N/ 

stijl). De plant is vergiftig. 9-15 dM. %. Juni, Juli. zn (/ le KAS ) 

Vl 1 , 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt ON, ZN / ENA 

in Zuid-Europa op rotsachtigen, drogen grond voor. Zij NW 1 ZN Ne MANEN 

is in ons land alleen bij de Bilt en Maastricht (?) gevonden. hart 

Zonder twijfel waren dit verwilderde sierplanten. Clematis Flammun 


C. Fláâmmula?) L. Scherpe clematis (fig. 216). ve 


De stengel is houtig, klimmend, als bij C. Vitalba, slank en bijna glad. 

De bladen zijn langgesteeld. Dit is ook het geval met de blaadjes le orde, die tegenover 
elkaar staan, terwijl de paren 5 à 8 cM vaneen staan. De blaadjes 2e orde zijn ovaal, 
lancet- of lijnvormig, ongedeeld (zelden 2-3-lobbig), onbehaard. 

De bloemen staan in rijkbloemige pluimen met tegenoverstaande, herhaald vertakte 
takken. De kelkbladen zijn langwerpig, vrij 
smal, met stompen of afgeronden top. De vrucht 
draagt een tamelijk langen, iets behaarden staart 
(de blijvende stijl). 1,5-4,5 M. hb. Juni—Augustus. 


í RRRS 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant N ee / 


behoort op rotsachtige, beschaduwde plaatsen 
aan de kusten der Middellandsche Zee thuis, 
zoodat de vondsten in ons land bij Zandvoort 
(1861), in den Aardenhout bij Haarlem (1866) 
wel betrekking zullen hebben op verwilderde \ 
sierplanten. 


C. Viticêlla®) L. Italiaansche clematis 
(fig. 217). 

Deze plant komt in uiterlijk wel wat met C. 
Vitalba overeen, doch is sierlijker. 

De bladen zijn meest dubbel gevind , met lang- 
gesteelde, zeer ver van elkaar staande, tegenover- 
staande blaadjes le orde, die ook lang gesteeld 
zijn. De blaadjes der 2e orde zijn gaafrandig, 
eirond, met afgeronden of bijna hartvormigen 
voet, soms tot 2- of 3-lobbige blaadjes vergroeid, 
aan den rand, evenals de blad- en bloemstelen 
vaak rose gekleurd. 

De bloemen zijn langgesteeld, groot, violet. 
De kelkbladen zijn aan den voet wigvormig samen- 
getrokken, naar het einde zeer verbreed, gegolfd- 


‘Clematis Viticella. 

Fig. 217. 
gekarteld en in het midden met een neerwaarts L. vrucht, B. vruchthoopje. 
gebogen spitsje. 1,5-3 M. b. Juni—Augustus. 


Lt) recta=recht, naar de groeiwijze. 2) Flammula beteekent vlammetje en die naam 
heeft waarschijnlijk betrekking op den brandenden smaak der plant. s) Viticella ís een 
verkleinwoord van Vitex, druif. 


186 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort in de Oostenrijksche kuststreek 
in heggen en struiken thuis en is bij ons aan de Maas bij Boxmeer gevonden. Ook hier 
zullen wij wel weder met een verwilderde sierplant te doen gehad hebben (deze plant 
wordt nl. vaak als sierplant aangetroffen). 


2. Thalíetrum ') L. Ruit. 


Kruidachtige, overblijvende planten met een min of meer bebladerden 
stengel. Bladen verspreid staand, met een in een scheede uitloopenden 
steel, afnemend veelvoudig gevind, met van onderen bleekere blaadjes, 
die vaak kleine steunblaadjes bezitten. De bloemen vormen een pluim- 
of schermpluimvormige bloeiwijze, zijn klein, zonder bloemkroon, doch met 
een 4-5-bladigen, meestal weinig gekleurden kelk, die veelal korter is dan 
de lange meeldraden. Vruchtjes 4—16. 


De wortel der planten werkt afdrijvend en bevat een gele kleurstof, die wel in de ververij 
gebruikt wordt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Thalictrum. 
A. Vruchtjes groot, driekantig, met gevleugelde kanten, gesteeld, ongestreept. Bloemen 
(meeldraden) bleeklila. Helmdraden naar boven verdikt . T. aquilegifolium blz. 186. 
B. Vruchtjes klein, zittend, overlangs gestreept. Helmdraden overal even dik. 
a. Bloeiwijze pyramidaal of eirond. Bloemen vrij ver van elkaar, even als de meel- 
draden hangend. Blaadjes rondachtig of wigvormig-omgekeerd eirond. Oortjes 
der bladscheeden rond, stomp, vaak in slippen gedeeld . …„ . T. minus blz. 186. 
0. Bloeiwijze met bijna even hooge takken. Bloemen dicht opeenstaand, evenals de 
meeldraden rechtopstaand. Blaadjes meest 3-spletig, die van de onderste bladen 
rond-omgekeerd eirond of langwerpig-wigvormig, die der bovenste langwerpig of 
lijnvormig. . Oortjes der bladscheeden breeder dan deze . . . T. flavum biz. 186. 


T. aquilegifólium®) lt. Akeleiruit (fig. 218). 

Uit een korten, krachtigen wortelstok komen vele ronde, krachtige, zwak gestreepte, niet ver- 
takte stengels, die evenals de bladen berijpt of onberijpt zijn. 

Zn De bladen zijn 2-3-voudig gevind, dofgroen en kaal, 


INE met rondachtige of omgekeerd-eironde, gekartelde blaad- 
Ee jes en schelpvormige oortjes aan dea voet der stelen. 
vl De blaadjes zijn tegenoverstaand, korter of langer gesteeld 
Ke en hebben aan den voet der stelen steeds kleine, breede, 
IEN stompe steunblaadjes. 
4 À De bloeiwijze is rechtopstaand en rijk vertakt. De kelk- 
IN 5 ii bladen zijn groenachtig, klein, langwerpig en vallen 
EN spoedig af. De meeldraden zijn in de open bloemen 
i iN A bolvormig uitgespreid. De vruchten zijn glad, langwerpig, 
N fn aan den top toegespitst (fig. 218). 6-12 dM. %. Mei, Juni. 
Ny/ \ Voorkomen in Europa en in Nederland. In Zuid-Europa 
A LSA ie groeit de plant in de bergstreken op hooge weiden en in 
Thalictrum aquilegifolium bosschen. Zij wordt als sierplant gekweekt en is bij ons 
Fig. 218. eenmaal bij Nijmegen gevonden. Dit zal wel een ver- 


wilderde sierplant geweest zijn. 


T. minus?) L. Kleine ruit (fig. 219). 

Van deze soort onderscheidt men in ons land 3 vormen nl. de z. dunense, 
de @. fleruosum en de 7. silvaticum. Men kan deze als volgt onderscheiden. 

«. dunense*) Prod. Stengel gestreept, rechtopstaand, aan den voet 
met eenige bladlooze scheeden. Blaadjes gekarteld of ingesneden naar den 
top en wel 3-tandig tot 3-spletig, soms 5-tandig, met van onderen uit- 


t) Waarschijnlijk van het grieksch thallein: groea worden en ictar: snel, naar den snellen 
groei der soorten. 2) aquilegifolium beteekent akeleibladig 5) minus — klein. 
*) dunense—in de duinen groeiend. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 187 


stekende nerven, groen, hunne stelen meest met uitstekende kanten, zonder 
steunblaadjes. Takken der pluimen uitgespreid of horizontaal. Vrucht meest 
8-ribbig. 

5. flexuósum ') Bernh. Stengel gestreept, 
meest heen en weer gebogen, van den 
voet af bebladerd, vaak rood aangeloopen. 
Blaadjes van voren ingesneden of diep ge- 
karteld met van onderen weinig uitstekende 
nerven, groen, hunne stelen met uitstekende 
kanten, met of zonder steunblaadjes. Takken 
der pluim rechtopstaand. Vrucht meest 10- 
ribbig. 

7. silváticum®) Koch. Stengel hooger 
dan bij den vorm dunense (tot 8 dM). 4 
Blaadjes grooter dan bij dunense, dunvliezig, 
de stelen samengedrukt rond. Overigens 
als bij z. dunense. 


Biologische bijzonderheden. Bij alle Tha- 
lictrumsoorten is het stuifmeel der bloem 
beveiligd tegen regen, doordat de spleten aise jl, 


der helmhokjes zich dan sluiten, om zich Fig. 219. 
weer te openen, zoo spoedig de lucht droog a. bloem. 


is geworden. De dunne meeldraden hangen naar beneden, zoodat zij door 
ieder windje heen en weer bewogen worden. De bloemen mogen dan ook 
als windbloemen worden beschouwd (ook de gladheid van het stuifmeel 
wijst er op). Doordien de spleten der helmhokjes eerst zeer nauw zijn en 
eerst geleidelijk wijder worden, waait al het stuifmeel er niet in eens uit. 

De bloemen vallen door de zwavelgele kleur der meeldraden wel op, 
zoodat dan ook nu en dan insecten een bezoek er aan komen brengen en 
daarbij kruis- en zelfbestuiving kunnen bewerken. Veelal is echter door 
de sterke proterogynie ook bij bestuiving door den wind kruisbestuiving 
verzekerd. 


Volksnamen. Op Walcheren heet de plant kroontjes of kroontjeskruid. 


T. minus «. dunense. Uit den korten wortelstok komen eenige rechtop- 
staande, onbehaarde, blauwachtig berijpte, vertakte holle stengels, wier 
takken rechtop staan of iets gebogen zijn. 

De bladen zijn 2- of 3-voudig gevind of 3-tallig, zij staan onder aan den 
stengel verspreid, aan de bovenste vertakking dichter bijeen, zijn alle lang- 
gesteeld met langer of korter gesteelde blaadjes le orde, blauwachtig 
berijpt, van onderen grijs-, zelden grasgroen. Ieder topblaadje der 2e orde 
is iets grooter dan de zijblaadjes der 2e orde. De oortjes der bladscheeden 
zijn kort, afgerond, getand, iets afstaand. 

De bloemen hebben haardunne steeltjes en groenachtige kelkblaadjes, die 
vaak roodachtig zijn aangeloopen. De vruchten zijn langwerpig, recht. 
3-6 dM. 4. Mei, Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze vorm komt in geheel 
Europa op zonnige heuvels, aan randen van bosschen en op droge plaatsen 
in weiden voor, doch minder naar het Noorden. De plant is xerophil. Ook 


1) flexuosum — bochtig. 2) silvaticum — bosch. 


188 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


bij ons zoekt de plant een drogen grond, want zij komt nog al eens in de 
duinen voor, maar verder schijnt zij ook langs de groote rivieren in ons 
land te zijn doorgedrongen, want langs Rijn, IJsel en Maas vindt men haar 
hier en daar aan dijken en in uiterwaarden. 


T. minus 6. flexuosum. Bij deze plant zijn de stengels onberijpt en glan— 
zend. De bladen zijn 2- of 3-voudig drietallig of gevind. De blaadjes zijn 
rond-omgekeerd-eirond, 3-spletig, 5-9-tandig, groen, van onderen bleeker. 
De oortjes der bladscheeden zijn verbreed, afgerond, stijf afstaand, ten 


slotte omgerold. 5-12 dM. 2. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in droge weiden 
en op zonnige heuvels, vooral in Zuidelijk- en Oostelijk-Europa, in het 
Westen veel minder. Bij ons is zij vrij zeldzaam en haar voorkomen langs 
den Rijn en hare takken wijst op eene verspreiding van Duitschland uit langs. 
die rivier. Ook is zij een paar malen in de duinen gevonden. 


T. minus y. silvaticum. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze vormt komt verspreid, doch zeldzaam, in 
bosschen voor. Bij ons is de plant zeer zeldzaam en alleen plaatselijk langs den duinkant 
(Meerenberg, Bloemendaal, Overveen, Velzerend, Zandpoort, Wassenaar) gevonden. Al 
die vondsten dateeren ook reeds van vrij langen tijd her (1833—1871), de laatste vondst is 
te Tonderen in 1878. 


T. flávum!) L. Poelruit (fig. 220). 

Uit den kruipenden wortelstok komen aan het einde en uit sommige 
knoopen rechtopstaande, onbehaarde, hoile, gegroefde stengels, die aan 
den voet door eenige schubvormige scheeden omgeven zijn, doch verder 
telkens op afstanden van eenige cM verspreide, bijna zittende of iets 
gesteelde bladen dragen. 

De bladen zijn 2-3-voudig gevind. De blaadjes der 1e orde zijn kort ge- 
steeld of zittend, soms iets langer gesteeld, 
aan den voet, evenals ook de blaadjes der 
2e orde, vaak van steunblaadjes voorzien, 
die klein, bruin en sterk ingesneden zijn. De 
bladen zijn onbehaard, van boven donkerder 
groen, van onderen grijsgroen, met uitstekende 
nerven en aderen. 

De pluim is rijkbloemig, eindelings, recht- 
opstaand, met opgerichte takken. De kelkbla- 
den zijn witachtig stomp, korter dan de meel 

“draden. De bloemen zijn geelachtig, welriekend. 

De vruchtjes zijn rond. 4,5-9 dM. &. Juni, Juli. 

Volksnamen. De plant wordt in Zuid-Hol- 


Thalictrum flavum. 5 H 
En land en Noord-Limburg heelblad, in de graaf 


a. blad. b. stengeldeel met blad- SCchap Zutphen wilde ruite genoemd. 


aanhechting. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen 
bevatten geen honig, als bij de andere soorten. Zij zijn zwak proterogynisch 
of homogaam. Er zijn verschillende insecten op waargenomen, hoewel het 


gladde stuifmeel er op wijst, dat ook bestuiving door den wind zal plaats 
hebben. 


1) flavum: — geel. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 189 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze echt hygrophile plant komt 
in bijna geheel Europa op vochtige plaatsen voor. In ons land is zij 
vooral eigen aan de lage veenstreken van Friesland, Noord- en Zuid- 
Holland en Utrecht, hoewel zij ook in enkele veenstreken van Groningen 
en Overijsel niet ontbreekt. Zij komt echter niet in alle lage veenstreken 
voor, doch haar voorkomen aldaar is veeleer plaatselijk, doch op die 
plaatsen dan ook vaak algemeen. Behalve langs de vaarten en veenplassen 
in die streken is zij ook, doch niet algemeen, waargenomen op kleigronden 
(in vochtige weiden en aan waterkanten) en in vochtige duinpannen en op 
vochtige, zandige plaatsen. 


Opmerking. In den eersten druk van den Prodromus wordt ook als 
afzonderlijke soort vermeld 7. Morisonii Gmel., doch deze is in den 
2en druk weggelaten en wordt als een vorm van T. flavum beschouwd. 


> 


5. Anemóne!) L. Anemoon. 


De tot dit geslacht behoorende planten onderscheiden zich van Thalictrum- 
soorten, doordat hier, in plaats van een gewonen, vertakten en bebladerden 
stengel, alleen een bloemstengel wordt aangetroffen, die meestal slechts 
eene bloem draagt, waaronder een krans van 3 schutbladen aanwezig is. 
De bloem is door den sterk gekleurden kelk sterk opvallend (de bloemkroon 
ontbreekt ook hier). Die kelk is regelmatig, 5-15-bladig, spoedig afvallend, 
langer dan de meeldraden. 

De anemonen zijn over het algemeen sierlijke gewassen en vele soorten 
ervan worden dan ook als sierplanten gekweekt. 


Biologische bijzonderheden. De Anemone nemorosa, ranunculoides en 
ook Apennina zijn eigenlijk boschplanten, hetgeen b.v. ook blijkt uit den 
vorm der bladen en uit den bloeitijd. Evenals alle kruidachtige planten 
van den boschbodem toch bezitten ze groote, breede, vlakke, dunne onbe- 
haarde, zoog. schaduwbladen. Verder uit den bloeitijd. Zij bloeien vroeg, 
evenals de meerderheid der boschplanten en gebruiken dus het licht vóór 
het niet meer op den bodem doordringt door de bebladering der boomen. 
Bloeien, assimileeren en rijpen der vruchten, alles geschiedt snel achtereen. 
Ook stelt de losse humusbodem der bosschen den sterk vertakten, horizon- 
talen wortelstok in staat, om gemakkelijk voort te groeien. 

Merkwaardig is verder bij Anemone nemorosa en ranunculoides de perio- 
dieke beweging der bloemstelen, die gepaard gaat met het sluiten en openen 
der bloemen. Op zonnige, warme dagen staan de bloemstelen rechtop en 
zijn de bloemen met de opening naar boven gericht; tegen den avond en 
bij aanhoudenden regen sluiten zich de bloemen en krommen zich de bloem- 
stelen zoo sterk, dat het meest uitstekende deel der bloem geheel naar 
beneden is gekeerd (vooral temperatuurwisseling heeft hierbij invloed). Op 
die wijze zijn de bloemen tegen regen, dauw en groot warmteverlies beschut. 

Waarschijnlijk werkt bij Anemone nemorosa de aanwezigheid van een 
paarsachtige kleurstof (anthocyaan) aan de buitenzijde der kelkbladen mede 
om ze open te doen gaan. De eerste zonnestralen toch, die des morgens 


1) Van het grieksche anémos: wind, naar de spoedig afvallende en door den wind 
medegevoerd wordende kelkbladen. 


190 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


de gesloten bloem treffen, vallen op de door genoemde stof gekleurde 


cellagen en veranderen daar in warmte, welke de bloemen er toe brengt, 


zich te openen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Anemone 


A. Omwindselbladen zittend, handvormig veeldeelig, aan den voet met elkaar tot een 
scheede vergroeid, anders van vorm dan de wortelbladen. Blijvende stijl lang ge- 
baard, op de vruchten een lang staartvormig, wollig aanhangsel vormend. Bloemen 
lkehtwiolek Ao Zan da eed WE oee etat te Veren Ede en A Pulsatil taan 

B. Omwindselbladen gesteeld, in vorm met de wortelbladen, die echter soms ontbreken, 
overeenkomend. Blijvende stijl kort. 

a. Bloemen paars, blauw of wit. Bloemen meest alleenstaand. Vruchtsnavel vrij wat 
korter dan de vrucht. 

aa. Wortelstok knolvormig, zwartachtig. Kelk blauw. Vruchtstelen rechtopstaand. 

A. Apennina blz. 193. 

bb. Wortelstok verlengd, kruipend, donkerbruin. Kelk wit, van buiten vaak rood 

of paars, zelden purper. Vruchtstelen gebogen. . . . A. nemorosa blz. 191. 

b. Bloemen geel, alleenstaand of 2-3 bijeen. Vruchtsnavel bijna even lang als de vrucht. 

A. ranunculoides blz. 192. 


A. Pulsatilla®) L. (Pulsatílla vulgáris Mill). Wildemanskruid (fig. 221). 
De wortelstok dezer plant is zwartbruin tot bruin, van boven dicht met 


zwartachtige schubben, bladsteelresten en verdroogde bladen van het vorig 


jaar bezet. Hij is bij krachtige planten kort en sterk vertakt en uit het 
| Ô einde van iederen tak komt òf een bundel bladen 
AN \ òf een rechtopstaanden bloemstengel, aan wiens 
MNN Y voet de wortelbladen eerst tijdens den bloeitijd 
ej een wortelroset vormen. De bloemstengel is 

sterk afstaand en lang behaard. 
De wortelbladen zijn dubbel gevind met vindee- 
lige blaadjes, zijn dicht en lang zijdeachtig behaard 
en in omtrek eirond met smal lijnvormige, spitse 


VRO slippen. 
DEN 5 Het omwindsel bestaat uit 3 zittende bladen, 
ao ke Ie « . 25 z 5 
AN wier slippen ook smal lijnvormig, zeer spits en 
nn sterk behaard zijn. De stengel is slechts 1-bloe- 
Anemone Pulsatilla , 5 5) 
Fig. 221. mig. Bij lage exemplaren zijn de bloemsteeltjes 


zeer kort, zoodat de bloem bijna in het omwind- 
sel zit, bij hoog opgroeiende zijn zij lang, steeds sterk afstaand behaard. De 
kelk is aan den voet klokvormig, naar boven iets uitgespreid. De kelkbladen 
zijn langwerpig, spits, met rechte punt, van buiten lang behaard. De bloem 
staat ten slotte meest rechtop. De plant bevat een vluchtige, scherpe stof 
en is vergittig. 5-20 cM,‚ in den vruchttoestand 3-4 dM. 2. Maart—Mei. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen openen zich bij zonneschijn , 
doch sluiten zich tegen den avond en bij regen. Zij zijn proterogynisch. 
De vele meeldraden staan bij het opengaan der bloem nog dicht opeen 
met gesloten helmknopjes en de stempels steken er in het midden boven 


uit. De insecten, vooral bijen en hommels, komen, door den honig gelokt, 


die door kleine, knotsvormige, tusschen de kelkbladen en de meeldraden 
zittende nectariën wordt afgescheiden. Komen zij uit oudere bloemen, dan 


1) Pulsatilla heeft als stamwoord pulso: slaan, luiden, waarvan pulsato met de beteekenis. 


klok en hiervan is de verkleiningsvorm pulsatilla: klokje, naar den vorm der bloem. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 191 


brengen zij hier kruisbestuiving teweeg. Na een paar dagen is de toestand 
anders geworden. De bloemsteel is nu langer geworden, de bloem buigt 
zich des avonds om en de helmknopjes, die het dichtst bij de stempels 
staan, zijn nu opengesprongen. De insecten, die nu overdag komen aan- 
vliegen, nemen stuifmeel mede en wanneer des avonds de bloem zich 
sluit, valt er daarvan op de binnenzijde der holle kelkbladen, terwijl bij 
het ombuigen der bloem er ook al wat op de stempels valt. 

Na nog een paar dagen is de bloemsteel nog meer verlengd, de bloem 
is nu ook des daags voorover gebogen en de kelkbladen zijn ook aanzienlijk 
langer geworden, zoodat het op de binnenzijde er van liggende stuifmeel 
opgeheven is tot op de hoogte der stempels en aangezien de eerst van binnen 
uitgeholde kelkbladen nu gewelfd staan, leggen zich deze tegen de stempels 
aan en ontvangen deze, zoo zij nog niet van stuifmeel voorzien zijn, dit 
nu (echter door zelfbestuiving). 

De vruchten hebben in den blijvenden, gevederden stijl (fig. 221) een 
middel, waardoor zij door den wind worden medegevoerd. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa aan zonnige heuvelhellingen voor en ook in niet te dichte 
bosschen, op bergplateau’'s en in heiden. In de Noord-Atlantische streek, 
waartoe ons land behoort, komt zij alleen op de de rivieren begeleidende 
zandheuvels (rivierduinen) voor. In ons land is zij dan ook zeldzaam. Zij 
is alleen bekend van Deventer (sedert 1850 niet meer), van Zutphen 
(Bronsbergen, nu uitgeroeid), van den Ouden IJsel bij Terborg (Paasch- 
heuvel) en Silvolde (Molenwerf) Op de andere vindplaatsen, nl. Nijmegen 
en Zeist, zal men wel met een verwilderde sierplant te doen gehad hebben. 


A. nemorósa!) L. Boschanemoon (fig. 222). 

Uit den donker- of lichtbruinen wortelstok komt in de eerste jaren aan 
het einde alleen een enkel langgesteeld, hand- YJ 
vormig samengesteld, 3- of 5-tallig blad (of een RS 
paar van zulke bladen). Is echter de wortelstok LE 
krachtiger geworden, dan komt er de ronde bloem- Se 
stengel uit, die aan den voet door eenige eironde Zl ANS 
schubbetjes is omgeven en deze draagt eenige cM —-a” 
boven den grond het driebladig omwindsel, waar- S= KEN 
van de bladen dubbel zoo lang als de steel zijn “ \ |R 
en uit ingesneden gezaagde blaadjes bestaan, die \ | / 
evenals de bloemsteel behaard zijn. Daarboven ) OE / 
zit de gesteelde bloem (soms 2), die eerst knikkend, ri i 
doch later overdag opgericht staat. De kelk is Anemone nemorosa 
6-9- meest 6-bladig. De kelkbladen zijn langwerpig, Fig. 222. 
stomp of afgerond. De vruchten zijn behaard (fig. 222). 

Aangezien de wortelbladen uit jongere zijtakken komen, staan zij, zoo. 
zij aanwezig zijn, op eenigen afstand van den bloemstengel. De plant 
heeft weer scherpe eigenschappen. 7—22 cM. 2. Maart—Meí. 


Biologische bijzonderheden. In het begin van den bloeitijd steken de 
meeldraden boven de stempels uit, doch zoo, dat de laatste er niet door 
worden aangeraakt. Al spoedig spreiden zich de meeldraden naar buiten 
uit en nu zijn de helmknopjes, zoowel als de stempels, blootgesteld aan de 


E)- nemorosa — bosch. 


192 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


aanraking van bezoekers (dit zijn stuifmeel verzamelende bijen en vliegen, 
want de bloem bevat geen honig) en als deze op het midden der bloem- 
kroon aanvliegen, zullen zij gewoonlijk kruisbestuiving bewerken. Bij uit- 
blijvend insectenbezoek valt er later in de eenigszins schuinstaande 
bloem ook stuifmeel op de eigen stempels en treedt er dus zelfbestuiving 
op. De bloem is proterogynisch. 

De vruchten zijn zeer klein en worden door den wind verspreid. 


Volksnamen. Behalve boschanemoon wordt de plant ook boschbloem 
(Zuid-Limburg), boschhanevoet (Friesland, Graafschap Zutphen, Utrecht), 
hanepoot (Friesland), koekoeksbloem (Overijsel, oostelijk deel van Gelder- 
land) en putebloem (d. í. kikvorschbloem) in het Westelijk deel van Noord- 
Brabant genoemd. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De boschanemoon komt in geheel 
Europa algemeen voor op humusrijken, eenigszins vochtigen, beschaduwden 
grond, vooral in bosschen. Ook ín ons land komt zij bijna overal in 
bosschen, tusschen kreupelhout en onder heggen, ook langs beschaduwde 
slootkanten voor, enkele malen is zij ook in weiden en op braakland aan- 
getroffen, doch dan is de bodem meestal veenachtig of humusrijk. Uit 
alle provinciën is zij bekend, doch groeit bijna alleen op zandgrond en 
löss (Z.-Limburg). 

Een paar maien is de variëteit met geheel purperkleurige of blauwachtige 
bloemen gevonden, ook is zij met gevulde bloemen aangetroffen. 


A. ranuncutoides®) L. Gele anemoon (fig. 223). 
In bouw van den wortelstok, de bladen, den bloemstengel en in de bloemen, 
komt deze plant met de vorige overeen. Alleen 
A On zijn de omwindselbladen vele malen langer dan 
Geiten hun steel en zijn bladen, bloemstengel en om- 
WWE windsel kaal of iets behaard. De blaadjes zijn 
ZA NS langwerpig, ingesneden en gezaagd, soms is 
| het middelste 3-spletig, zij zijn aan den voet 
(| alle minder wigvormig dan bij de vorige soort. 
ZL ° De bloemen zijn soms alleenstaand, doch soms 
| staan er ook 2-3 bijeen. De kelkbladen zijn 
ee Pt meest 5 in getal (5-8), zijn eirond en aan de 
\ | von de buitenzijde behaard. De vruchten zijn zacht- 
dk AS behaard (fig. 223). 15-22 cM. 2. Maart—Mei. 


Anemone ranùnculoides " ij px q 1. e 
RM: Biologische bijzonderheid. De bestuiving is 
Eh geheel als bij A. nemorosa. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in het grootste 
deel van Europa voor, doch is meer algemeen in het Oosten dan in het 
Westen. Men vindt haar op beschaduwde plaatsen, dus vooral in kreupel 
hout en in bosschen. In ons land is zij vrij zeldzaam, doch plaatselijk 
nogal algemeen. Vooral is zij bekend uit de omstreken van Haarlem, 
Leiden, den Haag en Middelburg, doch ook in andere provinciën wordt 
zij zeldzaam gevonden. 


1) ranunculoides — ranonkelachtig. Dit slaat op de gele kleur der bloem. Overigens 
vertoont de plant niet veel overeenkomst met de ranonkel of boterbloem. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 193 


A. Apennina!) L. Blauwe anemoon (fig. 224). 

Bij deze plant zitten de wortelbladen in tegenstelling met de beide vorige aan den voet 
der bloeiende plant. De omwindselbladen zijn dubbel- 
drietallig met ingesneden, getande blaadjes. De bloemkelk RNA 
is 10-12-bladig, de kelkbladen zijn smal eirond, aan de NN 
buitenzijde iets behaard. 15-25 cM. 4. April, Mei. WZ 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant be- 
hoort thuis in Zuid-Europa op rotsachtigen bodem. Bij 


ons is zij reeds verscheiden jaren achtereen in de nabij- A 
heid van Elswoud bij Haarlem gevonden. Ook wordt zij | | „ 
vermeld als te zijn gevonden in de Duifhuislaan bij Leiden ij Kh it 
en te Vleuten op 2 plaatsen. Haar voorkomen in ons land ) es 
kan wel niet anders verklaard worden, dan door haar als AANZRR 7 
5 ri SNN / J 
een verwilderde sierplant te beschouwen en tot deze ml == 
beschouwing geven de vindplaatsen ook wel aanleiding. ERS WEN 
AN U) 
4. Adónis ei) L. Adonis. Anemone Apennina. 
Fig. 224. 


Dit geslacht onderscheidt zich van de beide 
voorgaande, doordat in de bloem een kelk en een bloemkroon aanwezig 
zijn. De planten hebben een bebladerden stengel met 2-3-voudig gevinde 
bladen, wier blaadjes lijnvormig, gaafrandig of 2-3-spletig zijn. 

De bloemen zijn rood of geel, rechtopstaand en alleenstaand. De kelk 
is 5-bladig, bloemkroonachtig gekleurd, afvallend. De bloemkroon is 5-16- 
bladig, de kroonbladen zijn vlak, grooter dan de kelkbladen en hebben 
geen honigschubjes aan den voet. De vruchtjes zijn talrijk en vormen een 
aar, zij zijn gerimpeld met een gladden snavel. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Adonis. 


A. Kroonbladen 5-10, eirond, scharlakenrood. Kelk onbehaard, aanliggend. Vruchtjes 
kaal met een naar boven gebogen, gelijk gekleurden, rechten snavel, beneden met een 
spitsen tand, aan den bovenkant met een spitsen knobbel (fig. 225). A. aestivalis blz. 193. 

B. Kroonbladen 12-16, langwerpig, levendig geel. Kelk zacht behaard, uitgespreid. 
Vruchtjes behaard, met een haakvormig omgebogen, tegen de vruchtjes liggenden 
HAVER o 220) rs ne ven re Kn a ep an a he vn Man ee A vernalistblzn 08 


A. aestivális 3) L. Zomeradonis (fig. 225). 
De stengel is rechtopstaand, gestreept, onbehaard of aan den voet behaard, al of niet 
vertakt. De bladen staan verspreid, de onderste zijn kort- WY 
gesteeld, hooger op zijn zij stengelomvattend. 
De bloem is meest alleenstaand aan den top van den sten- 


gel. De kroonbladen zijn wijd uitstaand, met of zonder DAN 
zwarte vlek aan den voet. De helmknopjes zijn donkerviolet. NIN W 
2,5-5 dM. ©. Mei—Juli. 8 Je 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in 
bijna geheel Europa en soms algemeen voor, vooral in de war- 
mere deelen, op bouwland, op leem- en kalkgrond. In ons 
land is zij in de laatste jaren alleen gevonden op eenige 
plaatsen, waar zij vrij zeker is aangevoerd. In vroegeren tijd Sn 
is zij echter in een korenveld bij Weert (dus een natuurlijke bi EE 
standplaats) en in de vestingwerken bij Nijmegen gevonden. — 


Adonis cestivalis 
A. vernális®) L. Voorjaarsadonis (fig. 226). Fig. 225. 
Uit den zwartbruinen, dikken, sterk vertakten wortelstok 
komen aan de einden der takken rechtopstaande, bloeiende en niet-bloeiende stengels. Deze 


1ì) Apennina — Apennijnsch. ?) De plant, die zich, naar de sage meldt, uit het 
bloed van Adonis, nadat deze op de jacht door een wild zwijn gedood was, ontwikkelde. 
>) aestivalis — 's zomers bloeiend. 4) vernalis —= in het voorjaar bloeiend. 


HEUKELS, Flora. 13 


194 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


zijn meest onvertakt, behaard of bijna onbehaard. De onderste bladen zijn bruine, 
langwerpige schubben, de gewone bladen staan verspreid, 
de onderste zijn gesteeld, de hoogere stengelomvattend. 

De bloem is alleenstaand aan den top van den stengel, 
groot en kortgesteeld. De vruchtjes zijn bijna bolvormig- 
eirond. 1,5-5 dM. %. April—Juní. 


Voorkomen in Europa en in Nederland, Deze plant komt 


\ if verspreid voor op zonnige heuvels op kalk- en zandgrond, 
Ge vooral in Oost-Europa. In ons land is zij in 1849 eenmaal 
H ACE SEN in een bosch bij het Veenhuis bij Deventer gevonden. Zij 
\ / zb ij: was daar waarschijnlijk uit een tuin verwilderd. 
| | ! } HAL 
| 4 Oi IF 
Aj HNG A5 5 

Vv Wi A 5. Myosúrus ') L. 
pe el, q 5 z 

Zn Eeen Van dit geslacht is slechts eene soort inlandsch, 

re 225, namelijk 


M. minimus») &. Muizestaart (fig. 227). 

Bij deze plant is de wortel vezelig. De wortelbladen zijn lijnvormig, 
korter dan de onbebladerde stengels, onbehaard en iets dik. 

De bloemstengels, die uit de oksels dezer bladen komen, zijn onbehaard, 
rechtopstaand of zwak boogvormig opstijgend. Zij dragen 1 bloem aan den 
top. De bloemen zijn groenachtig wit of geel, bezitten meest 5 kleine, 
genagelde kelkbladen met lepelvormige, langwerpige, eenigszins holle, 
afstaande, groenachtig gele plaat, die aan den voet in een kleine spoor uit- 
loopt. De 5 kroonbladen zijn lepelvormig en loopen naar beneden in een 
A tamelijk langen, buisvormigen nagel uit. Meel- 
draden zijn er 5-10. De bloembodem is ten slotte 
2, à 5 cM lang, is staartvormig verlengd en 
rondom met kleine vruchtjes bezet. 2-10 cM. 
Waarschijnlijk OO, zeldzaam ©. Mei, Juni, zeld— 
zamer in den Herfst. 


Biologische bijzonderheden. Als de bloemen 
zich openen, gaan de smalle platen der kroon= 
bladen naar buiten staan en scheidt ieder in een 
ondiepe groef een honigdroppeltje af, dat duidelijk 

Myosurus minimus zichtbaar is. De meeldraden, die dicht tegen den 
Fig. 221. met stampers bezetten kegel liggen, springen naar 
buiten open en de helmknopjes bedekken zich daar 
met stuifmeel. Nu vliegen kleine vliegjes en muggen, die aan de onder 
zijde met stuifmeel uit andere bloemen bedekt zijn naar den top van den 
kegel en bewerken kruisbestuiving, om dan over de helmknopjes naar den 
honig te kruipen. Het insectenbezoek is echter bij het weinig in het oog 
vallen der bloemen gering, doch zelfbestuiving treedt van zelt op, doordat 
tijdens den bloeitijd de met de stampers dicht bezette bloembodem zich 
sterk uitrekt, waardoor telkens nieuwe stempels langs de helmhokjes 
strijken, die doordat deze er dicht tegen aangedrukt zijn, ze van stuifmeel 
voorzien. : 
De rijpe vruchtjes zijn zeer klein en worden door den wind verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 


1) De naam is gevormd uit het grieksche mus: muis en oera: staart, naar de gelijkenis 
van den rijpen, met vruchtjes bezetten, vruchtbodem met een muizenstaart. % minimus — 
kleinste. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 195 


Europa op vochtige, zandige en kleiachtige akkers en op plaatsen, die 
tijdelijk onder water gestaan hebben, voor. In ons land is zij op dergelijke 
plaatsen vooral op zandgrond aangetroffen, vooral nog al eens in koren- 
velden en ook op onbebouwde plaatsen, b.v. walletjes enz. doch steeds vrij 
zeldzaam. Echter is zij uit alle provinciën bekend, ook van de eilanden 
Terschelling en Wieringen. 


6. Batráchium ') Wimm. Waterranonkel. 


Dit geslacht onderscheidt zich van Myosurus door den korteren vrucht- 
bodem en door den ongespoorden kelk. Met het geslacht Ranunculus, 
waarmee het wel tot een wordt vereenigd, komt het overeen, doordat bij 
beide in de bloem 5 kelk- en meestal ook 5 kroonbladen aanwezig zijn 
en de bloemen steeds alleen staan, doch het wijkt er van af, doordat de 
Batrachiums waterplanten zijn, die witte bloemen hebben, met onbedekte 
honiggroefjes op de kroonbladen en na den bloeitijd omgebogen bloemstelen, 
terwijl de Ranunculus-soorten op het land groeien (althans bij onze inlandsche 
soorten), gele bloemen hebben, met meestal door een schubbetje bedekte 
honiggroefjes en na den bloeitijd rechtopstaande bloemstelen. Bij de 
Batrachium-soorten is bijna steeds de nagei der kroonbladeren geel, de bloem- 
bodem gewelfd of kegelvormig en zijn de vruchtjes dwarsgerimpeld. 


Biologische bijzonderheden. De Batrachium-soorten vertoonen voor zoo verre 
zij in het water zijn ondergedoken, het echte type van waterplanten, door 
het bezit van fijn ingesneden bladen, die soms, buiten water gekomen, pen- 
seelvormig samenvallen (de varieteit penicillatum bij verschillende soorten) ; 
terwijl bij de soorten, die ook drijvende bladen bezitten, deze dadelijk den 
gewonen vorm der landplanten bezitten. Bij de geheel ondergedoken 
vormen kruipen de onderste stengelleden, terwijl zij zich menigvuldig ver- 
takken, in den bodem. Daaruit komen de in stilstaand water vrij wel 
rechtopgroeiende, ín stroomend water met den stroom meegaande takken, 
waaraan de bladen zitten, uit wier oksels weer takken komen. Aan de 
wortels, die uit de onderste stengelleden in den bodem dringen, is de taak 
opgedragen, om de plant vast te leggen, niet om haar voedsel te geven 
(dit neemt zij geheel door de bladen uit het omgevende water op). De 
drijvende bladen zitten, zoo zij aanwezig zijn, hoog aan den stengel en 
ontwikkelen zich eerst tegen dat de plant bloemen gaat vormen. Deze 
bloemen staan steeds boven water en scheiden in groefjes aan den voet 
der kroonbladen honig af. Zij zijn homogaam, zwak proterogynisch of zwak 
protrandrisch. Insecten, welke er heenvliegen, kunnen zoowel kruis- als 
zelfbestuiving bewerken, doch meest treedt ook spontane zelfbestuiving op, 
doordat de binnenste helmknopjes bij het opengaan zoo dicht bij de 
stampers staan, dat deze van stuifmeel voorzien worden. 

De vruchten der Batrachiums drijven op het water en hechten zich aan 
ieder voorwerp, dat in water nat kan worden. Zij kunnen zoo medegevoerd 
en op andere plaatsen weer afgezet worden, waar zij ontkiemen. 


Landvormen. Van verschillende soorten, b.v. van Batrachium trichophyllum, 
heterophyllum , hololeucum, Baudotii en confusum zijn zoog. landvormen, de 
forma ferrestre ®) bekend. Deze landvormen zijn steeds eenjarig, in tegen- 


1) Van ’tgrieksche batrachos: kikvorsch, dus eigenlijk kikvorschkruid. 
2) op de aarde groeiend. 


E35 


196 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


stelling met de gewone vormen, die overblijvend zijn. Zij ontwikkelen 
zich aan de oevers, in uitgedroogde slooten en plassen, dus in vochtigen 
bodem, uit zaden, welke daar zijn aangeland. Bij deze landvormen komen 
bijna nooit bladen van den drijvenden vorm voor, doch het zijn de anders 
ondergedoken bladen, die nu den landvorm aannemen. De slippen zijn 
korter, meer ineengedrongen, min of meer vleezig, stijf, helder groen 
en onbehaard. De planten zelf zijn kort ineengedrongen met kortere sten- 
gelleden. 

Komen watervormen door het dalen van het water op het droge, dan 
sterven zoowel de ondergedoken als de drijvende bladen, doch uit den 
stengeltop of de okselknoppen ontstaan nu korte takken met bladen van 
den landvorm. Die landvormen vertoonen zich meest als kleine zoden met 
rechtopstaande bladen. 


Volksnamen. Zoowel de namen waterboterbloem als waterranonkel zijn 
vrij algemeen als volksnamen, doch ook andere worden in sommige streken 
gebruikt. Zoo b.v. kroosbloemetjes in West-Friesland, witte boterbloem in 
Twente, Zuid-Limburg en op Walcheren, in Zuid- Limburg ook water- 
bloempje en op Walcheren waterblomme, op Schouwen putebloem, op 
Tholen en in Zeeuwsch-Vlaanderen boterbloempje. 

Het geslacht Batrachium is door prof. W. F. R. Suringar voor ons land 
bewerkt. Aan zijne bewerking is in hoofdzaak de volgende tabel ontleend. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Batrachium. 


A. Stengel kruipend, in de knoopen wortelend. Uit dezen komen de zijstengels naar de 
wateroppervlakte. Bladen min of meer langgesteeld, verspreid, soms bijna tegenover- 
staand, vrij dik, kaal, glanzend, alle drijvend, niervormig met 3-5 stompe lobben. De 
lobben het breedst aan den voet. Bloemen in de oksels der bladen op korte 
naar boven gebogen stelen, klein (2-4 mM in middellijn). Kroonbladen zeer smal, 
nauwelijks grooter dan de kelk. Meeldraden 8-10, langer dan de kogel van stampers. 
Vruchtjes kaal, iets opgezwollen, dwars geribd, met den stijlpunt naast den stompen 
top. Vruchtbodem bolvormig, kaal. De bloemstelen buigen zich bij de vruchtvorming 
onder water. Lengte tot 22 cM. 4. April—September …. . B. hederaceum blz. 198, 

Op vochtigen grond verheffen zich de bladen in de lucht, daar zijn zij gewoonlijk 
dieper ingesneden, de stengelleden, de bloem- en bladstelen zijn dan veel korter. 

B. Stengel rechtopstaand of in het water zwevend. Ondergedoken bladen veeldeelig met 
fijne slippen, vaak ook drijvende bladen van anderen vorm. 

a. Alleen ondergedoken bladen aanwezig, veel korter dan de stengelleden en bloem- 
stelen, in omtrek bijna cirkelrond, stijf en vlak uitstaand, ook buiten water in het 
geheel niet samenvallend. Onderste bladen kort gesteeld, de bovenste zittend, 
alle eerst meest in 3en, doch daarna verder telkens in Zen vertakt. Onderste 
bladen zonder, de bovenste soms met breede, stompe, oorvormige steunblaadjes. 
Bloemen langgesteeld. Kroonbladen 5. Vruchtjes vrij spits, in de jeugd behaard. 
3-10 dM. 2. Juni—Augustus. . … . … … „ B, divaricatum blzil98: 

b. Meest alleen ondergedoken bladen (drijvende, zoo zij aanwezig zijn, niervormig 
B-lobbig), eerst een paar malen in 3en en dan verder in Zen vertakt met lange, 
smalle, evenwijdige vertakkingen en slippen. De onderste bladen langgesteeld, 
de hoogere tot zittend, alle, behalve de bovenste, langer dan de stengelleden. 
Steunbladen bij de onderste bladen spits, bij de hoogere breed en stomp. Bloem- 
stelen langer en korter, doch steeds korter dan de bladen. Meeldraden korter dan 
de stampers. Kroonbladen 5-12. Vruchtbodem kaal, bolvormig. Vruchtjes omge- 
keerd eirond met stompen en breeden top, waarnaast de stijlpunt zichtbaar is, 
onbehaard. 9-600 cM. 2%. Juni—Augustus. . . … … … B. fluitans blz. 198. 

c. De ondergedoken bladen staan in vorm tusschen die beschreven onder a en b in 
en zijn uitgespreid in omtrek rond of niervormig. Vaak zijn er ook drijvende 
bladen van anderen vorm. 
aa. Bijna alle bladen met oorvormige steunbladen, deze zijn bij de hoogste 


FAMILIE 35. 


bb. 


— RANUNCULACEAE. — 197 


bladen het grootst en laag aangehecht, stomphoekig en vierkant-ruitvormig. 
Ondergedoken bladen meest zeer slap, meestal ook drijvende schildvormig- 
3-deelige bladen. Nagel der kroonbladen wit of flauw geel. 


a. 


P. 


Bloemen vrij groot (15-18 mM in middellijn). Bloemkroon 2-3-maal zoo 
groot als de kelk. Het bovenste deel der plant recht uitstaand zacht be- 
haard. Vruchtbodem bolvormig, stijf behaard. Vruchtjes langwerpig, door 
een draadvormigen, vaak haakvormig omgebogen stijl gekroond. 15-60 cM. 
2. Mei-Juli ... „ … „ … B. hololeucum blz. 198. 
Bloemen klein (4-5 EM in middellijn). Bloemkroon even lang als of iets 
langer dan de kelk. Het bovenste deel der plant weinig behaard. Vruchtjes 
naar den top gezwollen, hoog gewelfd met een zijdelingsch stempelpuntje. 
10-50 cM. 24. Mei, Juni. …. „ … … … B. tripartitum blz. 199. 


Steunblaadjes bij de lagere bladen al ‘of niet aanwezig of klein, die der hoogste 
bladen, zoo aanwezig, breed en stomp geoord, halverwege of hooger aange- 
hecht. Nagel der kroonbladen duidelijk geel. 


a. 


Bloemstelen 2 of meermalen zoolang als de ondergedoken bladen. Vrucht- 
bodem kegelvormig verheven, min of meer behaard of kaal. Drijvende 
bladen ontbrekend of 5-lobbig, afgeknot, schildvormig-driedeelig en groot 
of 3-deelig. Bijna steeds in zilte wateren . . . B. salinum Sar. blz. 199. 
aa. Plant kaal. Vruchtjes zeer klein, kort en breed, driehoekig tot half 
cirkelvormig, met spitsen voet en snavel en horizontaal of schuins 
uitstaande stijlpunt. Meeldraden niet boven de stampers uitstekend. 
Vruchtbodem min of meer behaard (B. Baudotii v. d. Bosch). 15-80 
cM. 4. Mei—Augustus . . . . Ondersoort B. Baudotii ') blz. 199. 
Êp. Achtervlakte der drijvende bladen min of meer dicht met aangedrukte 
haren bezet. Stengel, scheeden en bloembodem min of meer behaard. 
Vruchtjes iets grooter dan bij de vorige, meest meer langwerpig en met 
meer opgerichte stijlpunt, min of meer behaard. Vruchtbodem weinig 
behaard of kaal. (B. confusum Godr., B. Petivéri Koch). 10-50 cM. 
4. Mei—Augustus. « . . . … Ondersoort B. confusum?) blz. 199. 
Bloemstelen even lang als of iets langer of korter dan de ondergedoken 
bladen. Vruchtbodem bolvormig, dicht stijfbehaard. Drijvende bladen 
ontbrekend of 5-lobbig, es schildvormig, schildvormig-driedeelig of 
driedeelig… … . … … … B. aquatile Dum. blz. 199. 
aa. Bloemen meest Be ibonbden meest breed met vaak langwerpig 
omwalde honigkliertjes. Meeldraden meest meer dan 20. Vruchtjes 
scheef omgekeerd eirond, naar den bovenkant der rugzijde breed rond 
gezwollen, naar voren schuins stomp gesnaveld. Ondergedoken bladen 
zeer verschillend van grootte, soms (in stroomend water) zeer lang. 
Drijvende bladen meest aanwezig, veelal afgeknot of schildvormig. 
10-300 cM. 24- Mei—Augustus. 
Ondersoort B. heterophyllum Wigg. blz. 199. 
Pp. Bloemen klein. Kroonbladen smal met ronde, horizontaal berande 
honigklier. Meeldraden minder dan 20. Vruchtjes min of meer lang- 
werpig en spits, met soms opgerichte stijlpunt, overigens in vorm en 
grootte verschillend. Drijvende bladen meest ontbrekend of, zoo zij 
aanwezig zijn, meest 3-deelig. 30-200 cM. %- Mei—Augustus. 
Ondersoort B. trichophyllum Chaix. blz. 199, 


Opmerkingen bij het verzamelen. Aangezien het onderscheiden der 
Batrachiumsoorten steeds nog al moeilijkheden geeft en vele der zaken, die 
hierbij opmerking verdienen, het best aan de versche plant zijn waar te 


nemen, 


lette men er dadelijk op of de kroonbladen geel genageld zijn, 


welke de verhouding in lengte is van kelk en bloemkroon, mete men de 
grootte der volledige bloem en telle het aantal meeldraden. Ook dient 
men er op te letten of de kogel van stampers al of niet boven de meel- 
draden uitsteekt en verzamele men zoo mogelijk vruchtjes. Eindelijk lette 
men er ook op of de ondergedoken bladen steunblaadjes hebben en hoe 


*) Naar den ontdekker de Baudot. ?) confusum —= verward, verwisseld. 


198 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


ver deze met den bladsteel vergroeid zijn en ga men den algemeenen 
vorm der bladen in het water na. 

Opmerkingen omtrent de soorten. Om aan de moeilijkheden bij het 
determineeren der Batrachiumsoorten te gemoet te komen, is de deteriminatie- 


tabel zeer uitgebreid. Ver- ee aa 
der is al, wat de soorten HS) Oo AS 
betreft, weinig vast- 0 / 
staand, want zoowel de el Á Er 
vormen der drijvende, ZU) NR 
. DIR 5 E7( 7 
als die der ondergedoken zalf | 
bladen, vertoonen bij een \ se 
zelfde soort heel wat \ JES 
verschillen en zoo is het A 
ZZD AZ 
ook met de andere deelen (ZN NIE 
\ É il 17 
5 de plant. Hier volge Í | 
Batrachium hederaceum Ee ze 0 
ER daarom geen nadere be- ta 
d schrijving der soorten, Fie 


doch worde alleen een en ander medegedeeld omtrent haar voorkomen. 


B. hederáceum 5 L. Klimopbladige Waterranonkel (fig. 228). 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in het Westelijk 
en Noord-Westelijk deel van N 

Midden-Europa in helder EROL Oe 
stroomend water of langs G 


J EN $ F5 
de kanten van beekjes voor. NV 
Inonsiandiszijvrijzeldzaam _ Ny 6 


en alleen op het diluvium —& / 1 
| 


en in de duinen in de buurt > /_([ 
van Schoorl gevonden. Nef 

B. divaricátum 2) Schrk. Stijve u | Gi A 5 
waterranonkel (fig. 229). ENNE Ja ee 


SE 


RBatrachium hololeucum 
Fig. 231. 


BE Oan Voorkomen in Europa en 

Fig. 230. in Nederland. Deze soort 

e komt in geheel Midden- 

Europa verspreid voor in allerlei wateren. Ook bij ons wordt zij algemeen 

aangetroffen , vooral in de duinen, op laagveen en 
rivierklei. 


B. fluitans3) Lmk. Vlottende waterranon- 
kel (fig. 230). 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Zij komt 
in stroomende wateren in een groot deel van Europa 
voor. In ons land is zij zeldzaam gevonden, het 
meest in de Maas en de Geul, doch ook op een 
paar plaatsen in den Rijn en den Krommen Rijn. 


B. hololéucum %) v.d. Bosch. Witbloem water- 
Lamon kel (tie 231): 
Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 


Batrachium tripartitum 
Fig. 232. 


1) hederaceum — klimopachtig. °) divaricatum — wijd getakt. ®) fluitans = drijvend. 
4 __hololeucum — zuiver wit. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 199 


plant komt vooral in Westelijk-Europa voor. In ons land schijnt zij vrij 
zeldzaam te zijn en bijna alleen op het diluvium voor te komen. 


B. tripartitum 9) D.C. Driedeelige waterranonkel (fig. 232). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Plaat- 
selijk komt deze plant voor in Spanje, Frankrijk 
en Engeland. Bij ons is zij alleen gevonden op 
Texel (1881). 


B. salinum ®) Sur. Zilte waterranonkel 
(fig. 233). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Zij is 
langs de zeekust in geheel Europa bekend en komt 
ook bij ons, vrij zeldzaam, vooral op zeeklei voor. 


B. aquátile®) Dum. Gewone waterranon- 


kel (fig. 234 en 235). eon ende 
Fig. 233. 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De i 


ondersoort heterophyllum*) komt in geheel Europa voor, de ondersoort 
trichophyllum®) is echter meer tot Midden-Europa beperkt. In ons land 


is de ondersoort heterophyllum algemeen op allerlei BWO 

gronden, de ondersoort trichophyllum is vrij algemeen , Ee, 
doch vooral op kleigrond en in de duinen. / 
7. Ranúnculus®) L. Boterbloem. Al | 

ENGEN 

De verschillen met het geslacht Myosurus zijn reeds NU 

bij Batrachium vermeld, van dit laatstgenoemde geslacht. Vas 


onderscheidt zich Ranunculus, doordat de er toe ‚If 
behoorende planten landplanten zijn, d. w. z. althans SS 
een deel hunner bladen (en ook de bloemen) zich H 3 
buiten het water verheffen en deze gele bloemen ee 
hebben. Verder zitten aan den voet der bloemkroon- Fig. 234. 

bladen bijna steeds door een schubbetje bedekte 

honiggroefjes en staan de vruchtstelen rechtop. De bloembodem is half 
bolvormig, kegelvormig of cylindrisch. De vrucht- 
jes zijn meestal niet overdwars gestreept of ge- 
rimpeld. 


Biologische opmerkingen. Bij vele Ranunculus- 
soorten sluiten zich bij regenachtig weer en ook 
des avonds de bloemen en krommen zich de 
bloemstelen, zoodat de bloemen knikkend worden. 
Hierdoor is het stuifmeel beschut tegen vocht. 

Sommige soorten zijn bepaald vergiftig, andere e 
bevatten scherpe stoffen, zoodat dan ook alle (=- __k 
boterbloemen door het vee worden versmaad. Bij \/ A 
het drogen van het gras, waarin natuurlijk bij het Batrachiem heterophyllum 


maaien ook boterbloemen zijn gekomen, schijnt de Fig. 235. 
1) tripartitum — driedeelig. *) salinum — zoutminnend. %) aquatile —= ín of langs 
water groeiend. *) heterophyllum — verschillendbladig. °) trichophyllum — haar- 


bladig. ©) het verkleinwoord van rana: kikvorsch dus kikvorschje, en slaat op het groeien 
van vele soorten bij het water, soms zelfs ten deele er in. 


200 


— RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


scherpe, vluchtige stof te verdwijnen. Althans zoo verklaart men het, dat 
de runderen zonder nadeel van zulk hooi gebruiken. 


Volksnamen. Behalve van boterbloem, spreekt men in Utrecht van 
hanevoet, in Zeeland van pinksterbloem en in Zuid-Holland van ranonkel. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Ranunculus. 


A. Honiggroefjes onbedekt. Vruchtbodem cylindrisch. Stengel hol, evenals de bladstelen 
en de bladen onbehaard. Bloemstelen behaard. Kelk teruggeslagen. Bloemkroon 
klein. Vruchtjes zeer talrijk, klein, rimpelig … .… . … KR. sceleratus blz. 202. 

B. Honiggroefjes met een vleezig schubbetje bedekt (zie echter R. auricomus). Vrucht- 
bodem half bolvormig, kegelvormig of cylindrisch. Vruchtjes gerand. Bloemkroon van 
boven glanzend geel. 


a. 


Bladen alle ongedeeld. Vruchtjes onbehaard. 
aa. Vruchtjes met een gekromden, breeden snavel. Bladen toegespitst. Bloemen 


goudgeel, tot 2-4) cM in middellijn. . …. . s … … R. Lingua blz 2015 
bb. Vruchtjes met een kort, recht puntje. Bladen spits. Bloemen lichtgeel, kleiner 
dan bij de vorige . . . … … … … KR. Flammula blz. 200. 


Bladen alle of althans de meeste diep. gedeeld (zie echter R. muricatus). 
aa. Vruchtjes glad of met fijne puntjes, zelden met kleine knobbeltjes bezet. 
a. _Bloemstelen rond, glad. 
1. « Wortelbladen ten deele niervormig, ongedeeld. Vruchtjes behaard. 
Kroonbladen goudgeel, vaak ten deele weinig ontwikkeld. Vruchtjes 


met langen, haakvormig gebogen snavel. . . KR. auricomus blz. 203. 
2. Wortelbladen alle diep gedeeld. Vruchtjes kaal. Kroonbladen goud- 
geel. Vruchtjes met korten, rechten snavel . . . . R. acer blz. 203. 


Pf. Bloemstelen gegroefd. Vruchtjes kaal. 
Ll. Kelk aangedrukt of loshangend. 
aa. Plant zonder uitloopers. 

d. _Stengel beneden, evenals de bladstelen en bladen afstaand, 
boven aanliggend behaard. Onderste bladen met lijn-lancet- 
vormige slipjes. Kelk aangedrukt. Vruchtjes met korten, ge- 
kromden snavel . … … … . … … R. polyanthemos blz. 204. 

AA. Stengel ook boven afstaand behaard. Slippen der onderste 
bladen breed omgekeerd eirond. Vruchtjes met langeren, opge- 
Loldenssi ave rnn …_… … … _R. nemorosus blz. 204. 

PP. Plant met kruipende Aiicenen Stengel niet of zacht behaard. 

Kelk los aanliggend. Vruchtjes met korten, rechten snavel. 

R. repens blz. 205. 

2. Kelk teruggeslagen. 
aa. Stengel aan den voet knolvormig verdikt, beneden evenals de 
bladstelen afstaand, boven aanliggend behaard. Vruchtjes met 

korten, gekromden snavel . …. …. …. … … … R. bulbosus blz. 206. 

fp. Stengel aan den voet niet verdikt, evenals de bladstelen en bladen 
afstaand behaard. Vruchtjes met korten, rechten snavel. 
R. sardous blz. 206. 
bb. Vruchtjes kaal met uitstekende, netvormige aderen, meest stekelig. 

«a. Stengel behaard. Bloemstelen rond. Kelk los aanliggend. Vruchtjes 4-8, 
met langen, iets gekromden snavel . . . … … … … R. arvensis blz. 207. 
Geheele plant met verspreide borstelharen. Bloemstelen kantig. Kelk 
afstaand. Vruchtjes groot, met zwaardvormigen, aan den top gekromden 
snavel ee EE oe es He en Re rmuricatussb ize g 


R. Flâmmulat) L. Egelboterbloem (fig. 236). 

De geheele plant is meestal onbehaard, glad en glanzig. Soms vormt 
de wortelstok uitloopers, die over den bodem liggen en in sommige knoopen 
wortels doen ontstaan. 


1) Flammula beteekent vlammetje en heeft betrekking op den brandenden smaak. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 201 


De stengel is rechtopstaand, opstijgend of soms liggend en hier en daar 
wortelend, is meest sterk vertakt en gegroefd, veelbloemig. De wortelbladen 
en de onderste stengelbladen zijn gesteeld, langwerpig of breeder of smal— 
ler lancetvormig, zeldzamer lijn-lancetvormig, soms, 
vooral de wortelbladen langgesteeld tongvormig, 
zelfs hartvormig, vaak met verwijderden grof getan- ‘Ás 
den rand, soms in ondiep water drijvend. 

De bloemen staan aan het eind van den stengel 
en der takken dicht opeengedrongen. De kelk is 
afstaand of teruggeslagen. De vruchtjes zijn omge- 
keerd eirond, glad, zwak gerand, aan den top 
met een kort stomp puntje (fig. 236). Vergiftig. 
15-45 cM. 2. Juni—October. 


Men onderscheidt bij deze soort verschillende { | 
variëteiten. \ OY | 
5, serráta') D.C. Bladen alle getand. Ranunculus Flammula 


y. angustifólia®) Wallr. Stengels teer en liggend. Fig. 236. 
Bladen klein, lancetvormig. 

d. arenária ® D.C. Wortelbladen ovaal-lancetvormig. Stengelbladen 
lijnvormig. 

es. ováta*) Pers. Bladen alle ovaal, gaafrandig of iets getand. 

2. tenuifólia®) Wallr. Stengels teer en kruipend. Bladen bijna lijnvormig. 

n. réptans ®) L. (R. reptans L.). Stengel teer, wortelend, tusschen 2 knoopen 
boogvormig. Bladen klein, lijnvormig. Kroonbladen smal. Vruchtjes niet 
talrijk, met rechten snavel. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn protrandrisch. Eerst springen 
de helmknoppen der buitenste meeldraden aan de naar de kroonbladen 
gekeerde zijde open en nu liggen de binnenste helmknoppen nog op de 
stempels. Insecten, die komen aanvliegen, hetzij naar het midden der 
bloem of naar een der kroonbladen, verlaten de bloem niet, zonder stuif- 
meel mede te nemen, daar zij zonder de helmknopjes aan te raken, niet 
bij den honig kunnen komen. Later buigen zich de binnenste meeldraden 
naar buiten en springen ook open aan de buitenzijde en nu komen de nu 
ook rijpe stempels bloot. Allicht zal nu bij het komen aanvliegen naar het 
midden der bloem kruisbestuiving plaats hebben. 


Volksnamen. In Zuid-Holland heet de plant bitterbloem, in Salland 
egelgras, in Zuid-Limburg egelkool, in het Oostelijk deel van Noord-Brabant 
schaapsvuil. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze hygrophilte plant is alge- 
meen in vochtige weiden, langs veenslooten en op moerassige plaatsen 
door geheel Europa. In ons land is zij ook algemeen en komt wel het 
meest op het diluvium voor, doch is ook op allerlei alluviale gronden aan- 
getroffen, de hoofdvorm het meest, de variëteiten zeldzaam en zeer zeldzaam. 


R. Lingua?) L. Groote boterbloem (fig. 237). 
Uit den zeer krachtigen, doch korten wortelstok, komen een of meer 
bebladerde, in de onderste knoopen niet zelden wortels schietende, stij ve 


1) serrata — gezaagd. *) angustifolia — smalbladig. 3) arenaria — zand. 
1) ovata — eirond. 5) tenuifolia —= dunbladig. 6) reptans — kruipend. 
5) Lingua beteekent tong en is een reeds bij Plinius gebruikte naam. 


202 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


rechtopstaande, ronde, holle stengels. Uit de onderste knoopen komen 
vaak krachtige uitloopers. 
je De stengel is op vochtige plaatsen onbehaard, 
ARD / op drogere aangedrukt fijn behaard. De bladen 
/ zitten aan korte, scheedeachtige bladstelen, terwijl 
// de bovenste zittend zijn en aan den voet met hunne 
/ scheeden den stengel half omvatten (fig. 237). Zij 
/ zijn alle, behalve de onderste, die soms onderge- 
| doken zijn en die rond-eirond of hartvormig-eirond 
/ 1 zijn, zeer lang, lancetvormig, glanzend, meest ge- 
Ie, / heel glad met verwijderde tanden en loopen in 
DN ) een dikke punt uit. 
( \ | / De bloemen zitten weder aan het einde van den 
Ranunculus Lingua Stengel en der takken, zijn groot (de grootste van 
Fig. 237. alle Ranunculussoorten). De kelkbladen zijn eirond, 
uitgehold, geelachtig en fijn behaard. De kroon- 
bladen zijn omgekeerd eirond, gaafrandig, dooiergeel, sterk glanzend. De 
meeldraden zijn ook geel, evenals de stempels. De vruchtjes zijn omgekeerd 
eirond, samengedrukt, gerand, meest glad, met een breeden, kort zwaard- 
vormigen snavel (fig. 237). 60-120 cM. 2. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. Deze bloem is proterogynisch en wordt door 
vliegen bestoven. Ook hier buigen zich de meeldraden naar buiten, als 
zij rijp zijn, zoodat zelfbestuiving moeilijk plaats kan grijpen, doch kruis- 
bestuiving treedt op, als vliegen naar het midden der bloem komen aan- 
gevlogen, daar het stuitmeel, dat zij hebben, afgeven aan de stempels, 
terwijl zij dan over de meeldraden naar 
den honig kruipen en zoo weer nieuw 
stuifmeel opnemen. 


eN 
pau 
elk 


{) 


Volksnamen. In Salland is de plant als 
egelgras of groot egelgras bekend. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. 
Deze hygrophile plant wordt aan water- 
De | kanten en ook in moerassen, die een veen- 
ANW / achtigen bodem bezitten, aangetroffen. Op 
NI | dergelijke plaatsen wordt zij ook ín ons 
land gevonden, vooral op zandgrond en 
rivierklei, doch ís lang niet zoo algemeen 
als de vorige. Echter ontbreekt zij in 
geen enkele provincie. 


R. scelerátus I) L. Blaartrekkende 
broer bl oem (fig. 238): 


ZN De wortel dezer plant is vezelig, de 
Ränuneutdetsderesae: stengel bezit beneden 1 of eenige wortel- 
Fig. 238. bladen, is lichtgroen, iets glanzend, recht- 

an echtoopie ns 2E hene, opstaand, vertakt en meest rijk bebladerd. 


De bladen zijn iets vleezig, glanzig, de onderste 3-5-deelig met rondachtige 
of omgekeerd eironde , naar voren gekarteld ingesneden slippen , de bovenste 
3-tallig of 3-deelig met langwerpige, ingesneden, gaafrandige blaadjes of slippen. 


1) sceleratus — schadelijk, blaartrekkend. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 203 


De bloemen zitten op gegroefde stelen en zijn vrij klein, zij hebben 
geelachtige, teruggeslagen kelkbladen, die bijna even groot zijn als de gele, 
glanzende kroonbladen. De vruchtbodem is cylindrisch en vrij hoog en 
draagt de vruchtjes, die van een spits puntje zijn voorzien (fig. 238). Zeer 
vergiftig. 1,5-6 dM. ©, ook OO, zelden #. Mei—November. 

Biologische bijzonderheden. De bestuiving geschiedt als bij R. Lingua. 


Volksnamen. In Zuid-Holland heet de plant duivelbit of kankerbloempje, 
in de Graafschap Zutphen eppe, jichtkruid of jeukkruid (het laatste ook in 
Twente en op Walcheren), op Walcheren kikkerbloempje, op Voorne mest- 
kruid, in Waterland stink- of waterbloem. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Ook deze hygrophile plant komt 
op moerassige plaatsen en aan slootkanten door geheel Europa voor. 


R. auricomus ') L. Gulden boterbloem (fig. 239). 

Uit den korten wortelstok komt de rechtopstaande, gladde, in de jeugd 
naar boven fijn behaarde en over het midden meest vertakte stengel. 

De wortelbladen zijn langgesteeld met vliezige scheede, de ongedeelde, 
die eigenlijk behooren bij de het volgend jaar bloeiende plant, zijn gekarteld- 
getand, de gedeelde zijn handdeelig met wigvormig- 
rondachtige of omgekeerd eironde, van voren diep 
gekartelde slippen. De hoogere bladen zijn hand- 
deelig met lijn- of lijn-lancetvormige, gave of 
ingesneden slippen, de jongste bladen hebben een 
gewimperden rand. 

De bloemen hebben zacht behaarde stelen. De 
kelkbladen zijn eerst lichtgroen , daarna geel, van 
buiten behaard. Op vetten boschgrond of weide- 
grond bezitten slechts de eerste bloemen niet vol- 
ledig ontwikkelde bloemkronen, doch soms zijn 


A Ì N 


die ook al volkomen. Hoe droger de bodem echter Ranunculus auricomus 

is en hoe zonniger de standplaats, des te zeldzamer Fig. 230. 

zijn de bloemkronen volledig. Aan de volkomen 

kroonbladen is het honiggroefje door de verdikte zijranden slechts onvolledig 
bedekt, aan de onvolkomen zijn de nectariën min of meer 2-lippig. Vruchtjes 
gewelfd, smal gerand (fig. 239). 1,5-45 dM. 2. April, Mei. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem is als bij R. Flammula. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa in bosschen en op beschaduwde weiden en grazige plaatsen voor. 
In ons land is zij op beschaduwde plaatsen op het löss in Zuid-Limburg 
algemeen, verder komt zij zeer verspreid voor. De meeste vindplaatsen 
liggen op veengrond, doch ook wel op zandgrond. Zij schijnt bij ons 
behalve op beschaduwde plaatsen ook veel op kleidijken tusschen het gras 
voor te komen. 


R. ácer?) L. Scherpe boterbloem (fig. 240). 

De korte wortelstok met vele wortelvezels is met langgesteelde scheede- 
vormende wortelbladen bezet, wier bladschijf in den regel iets breedere en 
minder ingesneden slippen heeft dan die der stengelbladen. De stengel ís 
rechtopstaand, gegroefd, fijn behaard of kaal en vertakt. 


_ 1) auricomus = geel gekuifd. 2) acer = scherp. 


204 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


Bladstelen en bladschijven zijn behaard. De onderste bladen zijn handdeelig 
— met 5 slippen, die in omtrek bijna ruitvormig en 

diep ingesneden zijn. De slipjes zijn lancetvormig 
en getand. De bovenste bladen zijn 3-deelig met lijn- 
lancetvormige slippen. De wortelbladen krijgen later 
op het midden der bladschijf vaak een zwarte vlek. 
De bloemen staan op aangedrukt behaarde bloem- 
stelen, hebben een geelachtigen, behaarden, wat 
aanliggenden (niet teruggeslagen) kelk en gele, glan= 
zende kroonbladen. De vruchtjes zijn glad, gerand, 
lensvormig samengedrukt (fig. 240). De vrucht- 
bodem is kaal. Vergiftig en schadelijk voor het 


TIE \ S 
ien zeen vee in de weide. 3-9 dM. 2. Mei—Herfst. 
ig. 240. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem komt vrijwel over- 
een met die van R. Flammula, doch zijn de bloemen proterogynisch. Zweei- 
vliegen en kleine bijen (Halictussoorten), die stuifmeel verzamelen en met 
hunne tamelijk korte slurven den wel verborgen, doch niet moeilijk te 
vinden honig kunnen krijgen, komen vooral als bezoekers. 


Volksnamen. De namen boterbloem en scherpe boterbloem zijn het meest 
algemeen, doch ook wordt in het Oostelijk deel van Overijsel en Gelderland 
de plant haneklauw genoemd, in Zuid-Holland en in Waterland hanepoot, 
in Zuid-Limburg kraaienvoet en kraaiepoot en op vele plaatsen pinksterbloem. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weilanden, 
aan dijken en wegen enz. in geheel Europa voor. Ook bij ons is zij op 
dergelijke plaatsen zeer algemeen. 


R. polyánthemos !) L. Veelbloemige boterbloem (fig. 241). 

Deze plant gelijkt veel op R. acer, doch onderscheidt er zich dadelijk van door de borste- 
lige beharing van den stengel, de bladstelen en 
de bovenvlakten der bladen. De stengel is vertakt. 
De onderste bladen zijn herhaald diep gedeeld 
met ingesneden slippen (de bladen gelijken in 
insnijdingen wel op die van Aconitum en Del- 
phinium). 

De stengel is rijkbloemig, de bloemen staan 
veelal op gelijke hoogte en zijn goudgeel. 
Kroonbladen zijn er vaak meer dan 5, waardoor 
de bloemen wat gevuld lijken. De vruchtjes 
zijn lensvormig samengedrukt, gerand (fig. 241), 
de vruchtbodem is met geelwitte borstelharen 
bezers 3-9dM. Ct eMeissfunis 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant behoort in de bosschen der bergstreken en 
in boschweiden te huis. Zij komt verspreid, 
doch nergens algemeen voor, het meest in 
Midden-Europa. In ons land is zij slechts eenige 
malen gevonden nl. te Leiden (stadswal), 's Gra- 
vezande, Leeuwarden, Winschoten (Stadspolder) 
en Gulpen. De vondst te Gulpen sluit het best 
aan bij de vindplaatsen buiten Nederland. 


R. nemorósus 2) D.C. (R. silváticus®) Thuill.} 


SIN 


Ln 


Eanunculis polyanthemos; Boschboterbloem (fig. 242). De geheele 
Fig. 241, plant is verspreid borstelig behaard. De stengel 
L. vruchthoopje, 2. vruchtje. is rond, de wortelbladen zijn langgesteeld, de 


steel is aan den voet scheedevormig verwijd, 


!) polyanthemos — veelbloemig. £) nemorosus — bosch. 35) silvaticus — bosch. 


FAMILIE 35. : — RANUNCULACEAE. — 205 


terwijl de schijf in het algemeen hartvormig en 5-deelig is. Van de 5 slippen zijn de 3 
bovenste grooter, vinspletig en getand. De bovenste stengelbladen zijn bijna zittend, 
doordat de korte steel bijna scheedeachtig de takken omvat, - 

de bladschijf is diep ingesneden met bijna lijn-lancetvormige 
slippen. 

De kelkbladen zijn groen, eirond, toegespitst, de kroon- 
bladen goudgeel, omgekeerd eirond, aan den top iets naar 
binnen gebogen, bijna scliijnbaar hartvormig, doch met een 
kort, omgeslagen spitsje. De vruchtbodem is behaard. De 
vruchtjes zijn lensvormig samengedrukt, gerand, met een 
spitsen, opgerolden snavel (fig. 242). 3-9 dM. 2%. Mei, juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In bergbosschen 7 Rn RE 
komt de plant vooral voor, in Midden- en Zuid-Europa veel 2 , |X 
meer dan in het Noordelijk deel, doch nergens algemeen. LADE À | 
Hare vindplaats in Nederland, nl. in het Watersleybosch bij IE Ì 
Sittard (1861), is dus nog al een natuurlijke. Ranübeulnsttemerdend 


R. répens!) L. Kruipboterbloem (fig. 243). Fig. 242. 

Uit den krachtigen wortelstok komen gewoonlijk 2 of meer stengels en 
verscheiden langgesteelde wortelbladen. De stengels liggen soms neer en 
wortelen, terwijl uit de knoopen takken met bloemen komen (de variëteit 
y. prostrátus®) D.C.) of zij zijn opstijgend en wor- 
telen niet of weinig (de gewone vorm) of zij 
staan rechtop (de variëteit £. eréctus ®) D.C.) Ook 
gebeurt het wel, dat zich aan dezelfde plant 
verschillende stengelvormen vertoonen. Wat be- 
haring betreft, is er ook vrij wat verschil op te 
merken, soms ontbreekt deze geheel of ook zijn 
de stengels aanliggend of afstaand behaard. Zij 
komen steeds daarin overeen, dat zij beneden 
rond, doch, naar boven gegroefd zijn. 

De bladen hebben stelen, die naar den stengel in 
scheeden uitloopen. Die stelen zijn bij de onderste 
bladen lang, bij de hoogere korter, de bovenste zijn 
vaak zittend. De bovenvlakte is donkerder groen 
dan de onderzijde, soms wat glanzend, ook wit of donker gevlekt, nu 
eens kaal, dan weer behaard. De onderste bladen zijn 3-tallig met ge- 
steelde blaadjes, de blaadjes zijn 3-deelig met omgekeerd eironde, ingesneden 
slippen. Die der bovenste bladen zijn langwerpig, ongedeeld. 

De bloemen hebben langere of kortere stelen, staan eigenlijk eindelings, doch 
vaak schijnbaar tegenover de bladen. De kelkbladen zijn in het midden 
groen, aan de kanten geelachtig, soms geheel geel, min of meer behaard. 
De kroonbladen zijn glanzend geel. Het hoofdje van stampers is klein, de 
vruchtbodem is behaard. De kroonbladen zijn glanzend geel. Het hoofdje 
van stampers is klein, de vruchtbodem is behaard, terwijl de vruchtjes 
lensvormig samengedrukt, gerand zijn met fijne puntjes (fig. 243). Deze plant 
is schadelijk in de weiden. 30-45 cM. 2. Mei—juli. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem is als bij R. acer. 


Ranunculus Fepers 
Fig. 243. 


Volksnamen. Voor deze plant zijn dezelfde volksnamen in gebruik als 
voor R. acer en verder te Steenwijk wilde selderij. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt overal in geheel 


1) repens — kruipend. 2) prostratus — neerliggend. z) erectus — overeindstaand. 


206 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


Europa voor op vochtige, grazige plaatsen, aan slootkanten enz. Op 
dergelijke plaatsen is zij ook in ons land gevonden. 

R. bulbósus®) L. Knolboterbloem (fig. 244). 

De stengel is zonder uitloopers, is dicht of minder dicht behaard, al naar 
de standplaats, gewoonlijk vertakt en draagt 
vele bloemen. 

De onderste bladen zijn 3-tallig met langer 
gesteeld topblaadje, de blaadjes zijn bijna vin- 
deelig met naar voren ingesneden slippen, alle 
zijn meer of minder dicht behaard. De bloem- 
stelen zijn lang, behaard. De kelkbladen zijn 
lang behaard en groen, doch van binnen geel, 
de kroonbladen zijn glanzend geel. De vruchtjes 
zijn lensvormig samengedrukt en gerand (fig. 
| Ne 244). De plant is vergiftig, dus schadelijk in 
Ranunculus bulbosus de weiden. 1,5-3 dM. x. Mei, Juni. 

Fig. 244. 


Biologische bijzonderheid. De bouw der bloem 
met het oog op de bestuiving is als bij R. acer. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is langs dijken, wegen, 
op grazigen zandgrond, aan akkerranden in Oost-Europa zeer algemeen, 
doch neemt naar het Westen in aantal af. In ons land is zij ook nog vrij 
algemeen, doch meestal komt zij veel minder voor dan R. acer en R. repens. 
Zij is gevonden op zand- en klei-, doch zelden op veengrond. In geen 
enkele provincie ontbreekt zij, ook niet op het löss in Limburg. 

R. sárdous 2) Crntz. (R. Philonótis®) Ehrh.) Behaarde boterbloem (fig. 245). 

Deze plant lijkt veel op de vorige, doch is er direkt van te onderscheiden 

D= Ald doordat de knol ontbreekt. 

OK ) Er is meestal slechts een rechtopgaande, zeer 
vertakte, gegroefde stengel, die vele bloemen draagt. 

De wortelbladen zijn langgesteeld, de stelen 
dichtafstaand behaard, de schijven zijn ook aan 
weerszijden behaard en tamelijk gelijk van kleur. 
De bladen zijn 3-tallig met langer gesteeld topblaadje 
(fig. 245). De blaadjes zijn bijna vindeelig met 
diepgekartelde slippen. 

De bloemen hebben lange, behaarde stelen. De 
kelk ís ruw behaard, de kroonbladen zijn goud- 
Ranunculus sardous geel, soms meer dan 5 in getal. De vruchtjes zijn 

Fig. 245. lensvormig samengedrukt, gerand, vaak dicht bij 


den rand met een rij knobbeltjes bezet. De plant wordt door het vee ge 


meden. 1,5-4 dM. ©, OO, soms &. Mei—September. 
De volgende variëteiten zijn gevonden: 
6. intermédius*) Poir. Bladen bijna kaal. Plant teer. 
7. verrucósus ®) Rchb. Vrucht wrattig. Plant teer. 


ò. párvulus®) Lej. et Court. Stengel kort, meest 1-bloemig. Bladen iets. 


hartvormig-rond, grof gekarteld. 


1) bulbosus —= boldragend. ?) sardous komt van herba sardoa, bij Virgilius een 
giftplant, die in Sardinië groeide, waar ook onze plant zeer verbreid en in tal van vormen 


optreedt. 3) Philonotis — vochtbemlnnaar. *) intermedius — middelste. 


5) verrucostus —= wrattig. 6) parvulus — klein. 


' 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 207 


Biologische bijzonderheid. De bouw der bloem in verband met de bestui- 
ving is als bij R. acer. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt op vochtige 
plaatsen naar het Noorden van Duitschland toe meer algemeen voor, in 
het Zuiden zeldzamer en vooral op leem- en kleigrond. In ons land is zij 
vrij zeldzaam en is alleen op kleigrond en löss waargenomen. 

R. arvénsis ) L. Akkerboterbloem (fig. 246). 

Deze plant heeft een vezeligen wortel, waaruit een rechtopstaande , meest 
vertakte, rijk bebladerde, gladde, glanzende en lichtgroene stengel komt. 
De wortelbladen zijn langgesteeld, soms ongedeeld (fig. 246), meest 3-deelig 
met lijn-lancetvormige of 3-spletige slippen. De onderste stengelbladen 
zijn het sterkst gedeeld, zij zijn gesteeld, 3-tallig met breedere of smallere 
3- of 4-spletige gesteelde blaadjes met wigvormige, van voren getande 
slippen, de hoogere bladen zijn zittend met lijn- 
lancetvormige slippen of blaadjes. 07 

De bloemen zitten aan behaarde bloemstelen en Iv 
hebben groenachtige kelkbladen en bleekgele, kleine, 
omgekeerd eironde kroonbladen. Het groote aantal 
vruchtbeginsels verandert in 4-8 groote, vlak 
samengedrukte, rondachtige, naar boven in een 
stekelpunt uitloopende en overal op de vlakten 
met stekelpuntjes voorziene vruchtjes (fig. 246) 


zelden zijn ze glad. Deze plant is soms een WAN SES 
schadelijk onkruid, als zij in groote hoeveelheden WES [5 ZE 
optreedt. 22-60cM. ©, ook wel OO. Mei—Juli. f bij LA 

Een varieteit 5. tuberculátus ®) Koch. met vruch- Ranunculus arvensis 
ten, die aan weerszijden met uitstekende stompe Fig. 246. 


tanden bezet zijn, is bij Leiden gevonden. 


Biologische bijzonderheden. De bloem is ingericht als bij de meeste 
andere Ranunculussoorten, doch blijft hier later zelfbestuiving geheel uit, 
daar de stempels in de rechtopstaande bloemen hooger dan de meeldraden 
komen te staan. 


Volksnamen. Vooral de naam kroon wordt op verschillende plaatsen 
gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt door geheel Europa verspreid voor, 
doch alleen in graanvelden en meest op kleigrond. 
Zij schijnt met het graan uit Azië te zijn overge- 
bracht. Op bovengenoemde plaatsen is zij ook 
bij ons algemeen. 


R. muricâtus ®) L. Stekelboterbloem (fig. 247). 

Uit den vezeligen wortel komen 1 of meer naar alle zijden 
uitgespreide stengels, die tamelijk dik en gegroefd zijn. 

De onderste bladen zijn langgesteeld, rondachtig of niervor- 
mig 3-5-lobbig of 3-5-deelig met gekartelde slippen, de boven- 
ste zijn S-tandig of ongedeeld, lang wig- of lancetvormig. 

De bloemen zijn vrij kort gesteeld (de stelen zijn circa 3 cM 
lang) en staan daardoor duidelijker tegenover de bladen Fig. 247. 
dan bij de andere soorten. De stelen zijn dik en kantig doch niet gegroefd. De kroon- 


er 5 
Raznuacnlus muricatus- 


1) arvensis — veld. 2) tuberculatus — knobbelig. *) muricatus — zachtstekelig 


208 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


bladen zijn klein, langwerpig-omgekeerd eirond, geel. De vruchtjes zijn groot, als bij R. 
arvensis vlak aan beide zijden. Die zijden zijn met dorentjes bezet en door een verheven, 
niet gestekelde lijn van den geheelen rand gescheiden (fig. 247). 10-30cM. ©. April—Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan de kusten van Zuid-Europa 
op laaggelegen vochtige plaatsen voor en is in ons land een enkele maal als aangevoerd 
waargenomen, nl. bij Apeldoorn (1878) en op een bouwland bij Utrecht (van ouden datum). 


8. Ficária ') Dill. Speenkruid. 


Door Linnaeus en anderen is dit geslacht met het geslacht Ranunculus 
vereenigd, doch weder anderen meenen in den gewoonlijk 3-bladigen kelk, 
de 6-12-bladige bloemkroon en de ongesnavelde vruchtjes voldoende 
kenmerken te zien, om het geslacht afzonderlijk te houden. Hiertoe 
behoort slechts ééne soort. 


F. vérna®) Huds. (Ficaria ranunculoides®) Mnch., Ranunculus Ficaria L.) 
Speenkruid (fig. 248). 

Onder den grond bezit de plant een bundel knotsvormige knolletjes en 

Dy daar tusschen draadvormige wortel- 

A) vezels, boven den grond gewoonlijk 
En verscheiden opstijgende, vaak ver- 
takte, ronde stengels. Deze knots- 
vormige knolletjes zijn wortelknollen, 
want de plant blijft door middel daar- 
van over. Terwijl toch de boven- 
aardsche plant voor haren groei het 
voedsel uit de knolletjes weghaalt, 
vormen zich tijdens hare ontwikkeling 
tusschen deze (die nu week zijn ge- 
worden) nieuwe knolletjes, die al 
meer en meer reservevoedsel ont- 
vangen en het volgend jaar de nieuwe 
plant doen uitloopen. De geheele 
plant is onbehaard en glanzend. 

De stengels zijn bebladerd en dragen 
eindelings een bloem. 

De bladen zijn korter of langer ge- 
steeld en bezitten een stengelomvat- 
tende scheede, zij zijn glanzend, nier- 

Een hartvormig, de onderste langgesteeld, 

Fig. 248. verwijderd gekarteld, de bovenste kort- 

ae 4 OST gesteeld, hoekig. De onderste bladen 

dragen in de oksels der bladscheeden (soms ook de hoogere bladen) oksel- 

knolletjes. De bloemen hebben lichtgroene of geelachtige kelkbladen, die 

slechts half zoo lang zijn als de langwerpig-elliptische, van boven stompe, 

glimmend goudgele kroonbladen, die van binnen aan den nagel een honig- 

schubje bezitten. De stampers vormen een klein bolvormig hoofdje, zijn 

scheef eirond met zittenden, bijna ronden stempel. De vruchtjes zijn kort- 
behaard. 5-24 cM. 2. Maart—Mei. 


1 Ficaria stamt af van ficus: vijg, dus vijgkruid, hetgeen slaat op de peer- of vijgvormige 
knolletjes der plant. 2) verna — voorjaars. s) ranunculoides — ranonkelachtig. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 209 


Biologische bijzonderheden. De bladen zijn door een scherpe (iets ver- 
giftige) stof, die zij bevatten, beschut tegen het opvreten door dieren, 
vooral door slakken, die op de plaatsen, waar het speenkruid groeit, nog 
al algemeen zijn. 

De bestuivingsinrichting der goudgele bloemen, die zich in den zonneschijn 
tot sterren van 20 à 25 mM middellijn uitspreiden, komt overeen met die 
van Ranunculus acer. Merkwaardig is het, dat de plant betrekkelijk zoo 
zelden vruchten vormt, wat wel niet alleen mag worden toegeschreven aan 
wegblijven van insectenbezoek, want tal van kleine stuifmeeletende kever- 
tjes, vliegen en bijen bezoeken de bloemen, vooral die, welke op 
meer zonnige plaatsen staan, welke trouwens ook het meest vruchten 
vormen. 

De vermenigvuldiging der plant geschiedt echter het meest door de 
okselknolletjes, die circa zoo groot zijn als tarwekorrels en die, zoo spoedig 
de plant in Mei of Juni geel wordt en afsterft, op den bodem vallen om 
het volgend jaar uit te loopen en dan nog wel niet dadelijk een bloem- 
dragende plant vormen, doch dit geschiedt toch het daarop volgende of het 
dan volgende jaar. Deze knolletjes hebben aanleiding gegeven tot het 
fabeltje van den tarwe- of aardappelregen. Als toch na zware regenbuien het 
water op den bodem afvloeit in kleine gootjes, zijn vaak een groot aantal 
dier knolletjes meegespoeld en als het water in den bodem wegzonk, bleven 
zij in groot aantal bijeen liggen. Het behoeft ons niet te verwonderen, dat 
menigeen, die de onder de planten liggende knolletjes niet bemerkte en 
deze nu na een onweersbui in groot aantal dicht opeen gehoopt zag liggen, 
ze hield voor dingen, die met den regen neergekomen waren. 

Meestal vindt men, dat de speenkruidplanten, die op beschaduwde plaatsen 
groeien, meer knolletjes, doch geen vruchten vormen, daarentegen is op 
zonnige plaatsen de knolvorming veel geringer. 

Het speenkruid is een der planten, die slechts van een klein deel der 
periode, waarin de temperatuur voldoende is voor de ontwikkeling der 
planten, gebruik maakt, want de ontwikkelingstijd loopt slechts van Maart 
tot Mei. Waarschijnlijk hangt dat samen met de groeiplaats. De plant 
groeit nl. zeer gaarne onder hakhout en in weiden en op die plaatsen is 
later schaduw. 

De eigenaardigheid, dat de kiem bij afgevallen zaden nog zoo uiterst 
weinig ontwikkeld, ja meest nog slechts eencellig is, staat ook waarschijn- 
lijk in verband met den korten groeitijd. De zaden krijgen van de moeder- 
plant wel voedingsweefsel mede, doch de ontwikkeling van het zaad, die 
anders op de moederplant zelve plaats heeft, geschiedt hier eerst in het 
vrij geworden zaad. 


Volksnamen. Behalve speenkruid heet de plant op vele plaatsen boter- 
bloem en op enkele pinksterbloem, doch verder haneklootjes (Friesland), 
kattenklootjes (Noord-Holland), papenklooten (Zuid-Holland), verder kikker- 
bloem, kleine boterbloem, kleine gouwe en oelekebloem (Achterhoek). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Op meer vochtige, wat 
beschaduwde plaatsen tusschen hakhout, aan heggen, slootkanten, in 
weiden, is de plant in geheel Europa algemeen. Bij ons is zij evenzoo op 
bovengenoemde plaatsen zeer algemeen, doch niet veel op laagveen en 
zeekleigrond. 


HeukeLsS, Flora. 14 


210 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE: 35. 


9. _Cáltha’') L. 


C. Dalústris: Dl. Dotterbloem (fig. 249). 
De plant heeft een korten, krachtigen wortelstok, die vertikaal in den. 
: grond-zit en vele wortelvezels draagt. Daaruit 
komen meestal verscheiden, meest vertakte, 
opstijgende stengels, die evenals de geheele 
plant onbehaard zijn en beneden een vrij 
groot aantal bladen dragen. 
De bladen zijn donkergroen, glanzend, ge- 
karteld, de onderste gesteeld, hartvormig, de 
hoogere overdwars breeder, niervormig, korter 
gesteeld of zittend. De bladstelen zijn van boven. 
gegroefd en loopen naar beneden in een lange, 
breede scheede, uit. Die scheede ism 
hoogere bladen meer van den steel gescheiden 
en omvat den stengel spoedig als een bruin vlies. 


Caltha palustris. De bloemen staan alleen aan den top des. 
Fig. 249. stengels en der takken. Zij hebben 5 omge- 
a. Vruchthoopie. keerd eironde of eironde, van binnen gele 


en glanzende, van buiten doffere, vaak groen- 
achtige (vooral in ’t midden) kelkbladen. Kroonbladen ontbreken. De 
meeldraden zijn half zoolang als of korter dan de halve kelkbladen, geel, 
met lijnvormige, naar boven iets breedere helmdraden. De stampers zijn 
eerst korter dan de meeldraden en hebben stompe, op de iets naar buiten 
gebogen punt van de vruchtbeginsels zittende stempels. De 5-10 koker- 
vruchten zitten als een ster bijeen (fig. 249), zijn samengedrukt, iets met 
hunne toppen naar buiten gebogen en dragen 1 rij van zaden. Vergiftig. 
15-30 cM. 2. April, Mei. 


Biologische bijzonderheden. Deze echt hygrophile plant, die steeds op 
vochtigen, moerassigen bodem voorkomt, bloeit soms in 
het najaar nog eens. De groote gele bloemen, die zich 
in den zonneschijn soms tot een vlakte van 4 cM middellijn. 
uitspreiden, scheiden veel honig af door 2 vlakke ver- 
diepingen aan weerszijden van ieder vruchtbeginsel (fig. 
250). De droppeltjes van de naburige verdiepingen vloeien. 
soms samen. Hoewel de meeldraden en stampers tegelijk 
rijp zijn, wordt toch de kruisbestuiving door insecten be- 
vorderd, doordat de helmknoppen en wel het eerst de 
ne buitenste naar buiten openspringen en de insecten meest 
ee van naar het midden der bloem komen aanvliegen. _ 
Sa h. De kokervruchten springen open door uitdroging, doch 
ii de spleet verwijdt zich door vocht, zoodat eerst bij 
vochtig weer de zaden er uit kunnen komen en kans hebben door het 


water te worden verspreid. 
Volksnamen. Dotterbloem is een zeer algemeene volksnaam, doch ook 


!) Caltha is waarschijnlijk een verkorte naam voor calatha, afgeleid van het. Grieksche 
kalathos : korfje en zal dan betrekking hebben op den vorm der bloem, die eenige over-. 
eenkomst vertoont met het korfje der Compositen. Bij Virgilius en Plinius was Caltha een. 
gele bloem, waarschijnlijk Calendula officinalis. 2) palustris — moeras. le 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 211 


de namen groote boterbloem, kleine plomp en waterboterbloem worden 
vrij veel gebruikt en verder heet zij op sommige taDiAAREN kankerbloem , 
paaschbloem en pinksterbloem. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De dotterbloem komt in geheel 
Europa en ook bij ons, overal aan slootkanten en vaarten, in moerassige 
weiden en lage venen voor, het minst op zeeklei. Merkwaardig is het 
verschil ín grootte van de bloemen op verschillende plaatsen. 


10. Eránthis ') Salisb. 


E. hyemális 2) Salisb. Winteraconiet (fig. 251). 

De kleine, bolronde of eirond-langwerpige, bruine wortelstok, die ten slotte de grootte 
van een walnoot kan bereiken, is rondom met wortelvezels bezet. Daaruit ontwikkelt 
zich eerst naar boven een bloemdragende stengel en daarna het eenige blad (zijn er meer 
bladen, dan komen die uit uitspruitsels van den wortelstok, die het volgend jaar een bloem 
zullen dragen). De geheele plant is onbehaard, glanzend. 

Het blad is langgesteeld, handdeelig, met 5-7 slippen, die nog weer in verschillende 
gaafrandige, stompe slipjes van ongelijke lengte gedeeld zijn. 

De bloemschacht draagt even onder de bloem een veeldeelig omwindsel, dat uit 
2 bladen bestaat, die op de gewone bladen gelijken. Men ziet dit omwindsel wel 
voor een kelk aan, omdat vlak daarboven zich een meestal 6-(5-10-)bladige, geel- 
gekleurde krans van omgekeerd-eironde bladen 
bevindt, die men dan voor de bloemkroon houdt. 
Deze beschouwingswijze is echter onjuist, want 
le komen de omwindselbladen in vorm met de ge- 
wone bladen overeen, 2° hebben wij bij verwante 
planten b.v. bij de Anemonesoorten iets dergelijks 
gevonden, al bevond zich daar het omwindsel dan 
ook wat lager onder de bloem, zoodat men het 
niet zoo licht voor een kelk aanziet en 3’ vindt men 
binnen den gekleurden krans van bladen een krans 
van gewoonlijk 6 kleine, gele deelen, die van on- 
deren buisvormig zijn en naar boven trechtervormig 
verwijd en 2-lippig zijn en honigbakjes vormen. 
Deze dient men als vervormde kroonbladen te be- 
schouwen (men denke zich de plaat der kroon- 
bladen bij de Ranunculussoorten verkleind) en dus 
de gele krans als kelkbladen, zoodat de groene 
bladen daaronder dan van zelf als een omwindsel 
beschouwd moeten worden. De gele kelkbladen 
zijn korter dan de omwindselbladen, zij vallen 
spoedig af, de tot honigbakjes vervormde kroon- 
bladen zijn nauwelijks half zoo lang als de kelk- 
bladen, en omstreeks van gelijke lengte met de vele 
meeldraden. Er zijn veel stampers, doch gewoonlijk 
veranderen er slechts eenige, meestal 3, in koker- 
vruchten. Deze zijn iets gebogen, aan weerskanten 


Eranthis hyemalis, 
Fig. 251. 


a omwindsel, b,c kelkb 
met scherpen rand en hebben een rechten snavel. d—g kroonblaadies, A ed 


10-15 cM. 4%. Februari, Maart. draden, K stamper, £ vruchtje 
in doorsnede. 


Biologische bijzonderheden. In de bij regenachtig 
weer gesloten blijvende, doch in den zonneschijn uitgespreide bloemen, wordt door de 
vervormde kroonbladen honig afgescheiden. De buitenste krans van meeldraden opent zich 
het eerst, nadat de helmdraden zich gestrekt hebben en met hunne knopjes juist boven 
de opening der honigbakjes liggen, zoodat insecten, die honig willen zuigen, niet anders 
dan langs de hokjes kunnen strijken en daaruit wat medenemen. Den volgenden dag 
bewegen zich de meeldraden van dien buitensten krans naar buiten, naar de kelkbladen 
en nu treden de meeldraden van den tweeden, iets meer naar binnen gelegen krans op de 

1) Eranthis is afgeleid van 2 Grieksche woorden èr: lente en anthos: bloem, dus lente- 
bloem, hetgeen slaat op den vroegen bloeitijd. *) hyemalis = winter. 


14% 


212 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


plaats van deze, op den volgenden dag de derde krans enz., zoodat al dien tijd, doordat 
de insecten meestal komen aanvliegen op het midden der bloem, kruisbestuiving vrij wel 
verzekerd is. In de gedurende den nacht gesloten bloemen kan trouwens ook zelfbestuiving 
plaats hebben. 


Volksnamen. Behalve als winteraconiet is de plant in het Westerkwartier in Groningen 
bekend als eidooiers en wordt ook de naam aconietjes gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De lentebloem behoort in de bergbosschen van 
Midden- en Zuid-Europa thuis en is daar een der vroegstbloeiende planten. Zij is bij ons 
op eenige plaatsen gevonden, doch moet daar zeker een verwilderde sierplant zijn, daar 
die vindplaatsen in het geheel niet met de zoo even genoemde natuurlijke standplaatsen 
overeenkomen. Als sierplant komt het plantje trouwens ook veel bij ons voor. 


11. Helléborus') Adans. Nieskruid. 


Het omwindsel, dat bij Eranthis voorkomt, ontbreekt bij dit geslacht. De 
bouw der bloem is wat de kelkbladen (die hier echter blijvend zijn) en 
kroonbladen (honigbakjes) betreft, vrij wel als die bij Eranthis. De vruchtjes 
zijn 3 of meer in getal, langgesnaveld. De zaden zitten in 2 rijen. 

Het zijn kruidachtige planten met langgesteelde, vaak voetvormige, vaak 
ook des winters groen blijvende wortelbladen. Vergiftig. 


Gebruik en eigenschappen der planten. De wortelstokken van verschil- 
lende nieskruidsoorten worden wel als purgeermiddelen voor het vee ge- 
bruikt (zie verklaring van het woord Helleborus), ook dient zij uitwendig 
om wrangen (etterdrachten) bij het vee te zetten (van daar de naam wrang- 
wortel, die ook wel aan deze planten gegeven wordt). Daartoe wordt een 
stuk van den wortelstok onder de huid gebracht. De naam nieskruid staat 
in verband met de eigenschap, dat de tot poeder gemaakte wortelstok een 
hevig niezen veroorzaakt, als het met het slijmvlies in den neus in aan- 
raking komt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Heileborus. 


A. Bloeiwijze alleen aan den voet der takken en bloemstelen gedeelde bladen dragend. 
Slippen der wortelbladen met uitstekende aderen. Kelkbladen tamelijk vlak, groengeel. 

H. viridis blz. 212. 

B. Bloeiwijze onder de onderste takken verscheidene, gesteelde voetvormige bladen en 
eenige scheedeachtige, aan den top ingesneden bladen dragend. Slippen der wortel- 
bladen zonder uitstekende aderen. Bladen aan den voet der takken en bloemen scheede- 
vormig, ongedeeld, soms eenige bladspitsjes dragend. Kelk- 
bladen concaaf, klokvormig samenneigend, groenachtig met 
punpenklemnmisenBrandmr nnee foetidus blz. 213. 


H. viridis?) L. Wrangwortel (fig. 252). 

De zwartbruine wortelstok staat vertikaal en is 
sterk vertakt, kort, maar duidelijk geleed, en 
rondom met wortelvezels bezet. Hij bezit dus 
verscheiden toppen, waaruit ieder 1 of 2 recht- 
opstaande, ronde, onbehaarde stengels komen, 
die aan den voet door vliezige schubben om- 
V/A Se geven zijn. De oude wortelstok sterft telken 

A etetorde ids jare af, zoodat de takken dan geheel vrije, doch 

Fig. 252. dicht bijeenstaande planten vormen, en dus de plant 

zich op deze wijze ongeslachtelijk vermenigvuldigt. 

De stengels splitsen zich over de helft der lengte in 1-2-bloemige takken 


1) Helleborus stamt waarschijnlijk af van het grieksche eiloo: dringen of halem: dood- 
maken en bora: spijs, dus spijsdringer, in de beteekenis, dat de plant als spijsuitdrijver 
of purgeermiddel kan dienen. 2) viridis —= groen. 


FAMILIE 35. = RANUNCULACEAE. — 213 


en dragen bij die vertakking een blad. Ditzelfde is het geval bij iedere 
volgende verdeeling in bloemstelen. Overigens is de stengel onbebladerd. 
De wortelbladen komen eerst tijdens den bloeitijd te voorschiin en zijn 
langgesteeld, de stelen zijn fijn behaard, rond, roodachtig. De bladen zijn 
nauwelijks voetvormig, bijna handdeelig (9-12-deelig), de slippen zijn breed 
lancetvormig, ongelijk bijna dubbel scherp gezaagd met stekelpuntige zaag- 
tanden. De stengelbladen zijn zittend of kort scheedeachtig gesteeld, ge- 
lijken overigens op de wortelbladen, doch zijn slechts 3-5-deelig. Alle zijn 
in de jeugd van onderen fijn behaard, later kaal. 

De bloemen hangen voor den bloeitijd over, doch staan later rechtop. 
Zij zijn 4-5 cM breed. De 5 groote kelkbladen zijn eirond, stomp, blijven 
ook na den bloeitijd staan en worden dan iets roodachtig. De kroonbladen 
zijn buisvormig, onduidelijk lippig (honigbakjes), ook geelgroen, zij zijn 
ten getale van 9-12 aanwezig en zijn iets langer dan de halve meeldraden. 
Stampers zijn er 3-5, die tot langwerpige, samengedrukte kokervruchten 
worden. 22-40 cM. 2. Maart, April. 


Biologische bijzonderheden. Als de bloem zich opent, zijn de stempels 
al geschikt om stuifmeel op te 
nemen, zij staan vrij ver naar 
buiten gebogen, (fig. 253, 1). 
Nu heeft de bloem nog slechts 
een opening van 1, cM wijdte, % 
zoodat een naar binnen kruipend 
grooter insect zich aan de af- 
hangende stijlen moet vasthou- 
den, om den honig te bereiken En 
(de stempelvlakte strekt zich Je 1 in den eersten toestand na het opengaan; 2 in den 
deze bloemen ook langs den stijl „eaten zee Dn SO ene gesloten, 
BREDE stijlen steken wel b.mM: vSSOpenee MEE TTEEEN NS EEES 
boven de meeldraden uit, die nog geheel gesloten zijn. Komt een insect 
dus in deze bloem uit een andere, die in den straks te beschrijven toestand 
verkeert, dan is kruisbestuiving verzekerd. 

Terwijl nu de stempels verdrogen, groeien de meeldraden aan (fig. 253, 2), 
de buitenste het eerst, en nemen, terwijl zij de met stuifmeel bedekte zijde 
naar buiten keeren, de plaats in, die eerst door de stempels werd inge- 
nomen. Nu wijken ook de kelkbladen zoover uiteen, dat de opening der 
bloem een middellijn krijgt van 3 cM en houden de insecten zich aan de 
meeldraden vast, als zij honig halen. Zelfbestuiving is dus bij deze bloem 
geheel uitgesloten. 


Volksnamen. Behalve den naam wrangwortel wordt voor de plant ook 
vuurkruid (Zuid-Holland, Walcheren) gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis in de 
bergbosschen van Midden-Europa. In ons land is zij vrij zeldzaam in het 
wild gevonden, doch het meest op plaatsen, die er op wijzen, dat zij 
daar in vroegeren tijd gekweekt werd. 

H. foêtidus') L. Stinkend nieskruid (fig. 254). 


De wortelstok dezer plant is vrij wel gelijk aan dien van H. viridis, doch hij wordt wel 
houtig, evenals de onderste deelen der stengels, die er uitkomen. Deze zijn beneden niet 


Bloem van Helleborus viridis. 


1) foetidus — stinkend. 


214 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


vertakt, doch naar boven komen uit de oksels der bladen vele takken, zij zijn naar boven 
klierachtig. 

De bladen van het wortelroset zijn zeer groot, langgesteeld, tamelijk duidelijk voetvormig, 
blijven ’s winters over en bestaan uit 7-9 smal lancet- 
vormige, gezaagde, van boven donkergroene slippen. De 
stengelbladen zijn kleiner, doch van denzelfden vorm als 
de wortelbladen. De hoogere bladen hebben scheedevor- 
mige bladstelen, de bovenste gaan ín schutblaadjes over, 
die eerst aan den top nog eenige slipjes bezitten, doch 
geheel boven worden ze gaafrandig, eirond, geelgroen. 

De kelkbladen zijn hol, neigen klokvormig samen en 
zijn groenachtig met purperkleurigen rand. De kroon- 
bladen (honigbakies) zijn onduidelijk lippig, naar den voet 
versmald. Stampers zijn er meestal 3-5, zij zijn met het 
onderste ’/, deel vergroeid en dragen priemvormige stijlen. 
ee De kokervruchten zijn langwerpig opgeblazen, zacht be- 
Í ee haard. 30-45 cM. 2%. Maart, April. 


J en 
Helleborus foetidus _ Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
Fig. 254. in het wild voor in het gebied der Westelijke Alpen in de 


bergbosschen. Bij ons is zij alleen gevonden op het huis 
te Bronkhorst aan den IJsel en is daar zeker een verwilderde sierplant, aangezien de plant 
om haar prachtig pyramidaal uiterlijk en de groote pluimen van bloemen nog al eens ge- 
kweekt wordt. 


12. Nigélla') L. Nigelle. 


Dit geslacht onderscheidt zich van de vorige, doordat de kroonbladen 
ook wel klein zijn, doch plat en 2-lippig en in een nagel uitloopen, waarop 
een bedekt honiggroefje ligt. De kelk is regelmatig , 5-bladig, bloemkroon- 
achtig gekleurd. De vruchtjes zijn min of meer met elkaar vergroeid en 
langgesnaveld, de zaden liggen er in 2 rijen in. De bloemen zijn alleen- 
staand. De bladen zijn 2-3-voudig vindeelig met lijnvormige slippen. 


Tabel tot het determineeren der soorten 

van Nigella. 

A. Nagels der kroonbladen even lang als de plaat. 
Helmknopjes genaald. Kokervruchten tot het 
midden vergroeid. Zaden fijn korrelig. Kelk- 
bladen toegespitst. Slippen van de onderlip der 
kroonbladen aan den top in een rond, ver- 
dikt uitsteeksel overgaand. 

N. arvensis blz. 214. 

B. Nagels der kroonbladen korter dan de plaat. 
Helmknopies ongenaald. Kokervruchten tot aan 
den top vergroeid. Zaden dwars gerimpeld. 
Kelkbladen toegespitst. Slippen van de onderlip 
der kroonbladen zonder uitsteeksel. 

N. damascena blz. 215. 


N. arvénsis®) L. Wilde nigelle (fig. 255). 
De penwortel loopt naar bovenuit in een dunnen 
_ stengel, die rechtopstaand, onbehaard, rond en ge- 
streept is en zich van den voetaf vertakt met takken, 
die even hoog als de stengel worden. 

De bladen komen van onderen af uit den stengel, 
staan afwisselend, de bovenste zijn enkel vindeelig 
met lijn-vormige slippen. 

De bloemen staan eindelings aan den top van 
den stengel en der takken. De kelkbladen. zijn 

Fig. 255. blauwachtig wit, van buiten met groene aderen, 
a. vruchten. “aan den top meteen groene vlek,.zij zijn eirond, 


Nigella arvensis. 


1) Nigella komt van het Latijnsche nigellus: zwartachtig, hetgeen doelt op de zwarte 
kleur der zaden. %) arvensis — veld. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 215 


toegespitst, met een nagel, die omstreeks '/ van de lengte der plaat heeft. De 5-10 kroon- 
bladen zijn geelgroen met blauwe en witte en bruine dwarsstrepen en 
bestaan uit een knievormig gebogen rolronden nagel en een tweelippige 
plaat (fig. 256). De onderlip is diep 2-spletig en loopt in 2 slippen uit» 
de bovenlip is langwerpig-eirond en loopt aan den voorkant in een lange 
ronde spits uit, zij is korter dan de onderlip. De talrijke meeldraden zijn 
korter dan de kelk-, doch langer dan de kroonbladen. De naald der 
helmknopjes heeft de halve lengte van deze (het is eigenlijk het verlengde 
helmbindsel). Stampers zijn er 3-7. Vruchten zijn er meest 3, zij zijn 
langwerpig en door den blijvenden stijl gesnaveld (fig. 255). De zaden 
‘zijn driekantig. 7-30 cM. ©. Juli—September. Fig. 256. 


Biologische bijzonderheden. Aangezien de kelkbladen beneden wit- Kroonblad van 
achtig, aan den top lichtblauw zijn, de kleine kroonbladen ook witte en Nigella arvensis. 
blauwe en bruine dwarsstrepen hebben, de meeldraden op hunne binnenste naar de 
stampers toegekeerde zijde aan den voet een witte vlek hebben, ontstaan in de bloem een 
10-tal afwisselend lichte en donkere ringen, die een ringvormig honigmerk vormen. De 
bovenlip der kroonbladen vormt een den honig beschuttend veerkrachtig deksel, dat door 
de bijen, die de voornaamste bezoekers zijn, ook wel door wespen wordt OE, doch 
later weer terugspringt. 

De meeldraden staan in de bloem in 6 kransen van gewoonlijk 8.- Als de bloem open- 
gaat, staan zij alle rechtop. Op den eersten dag krommen zich de 8 buitenste naar beneden 
en buiten tot boven de nectariën, waarbij zich de hokjes naar beneden openen, zoodat een 
‘insect, dat uit de honigkliertjes zuigt, zeker stuifmeel boven aan zijn lichaam ontvangt. 
Op den tweeden dag strekken zich die 8 meeldraden, die hun stuifmeel verloren hebben, 
horizontaal, zoodat zij tegen de kelkbladen komen te liggen en nu nemen de S volgende 
meeldraden haar plaats in, enz. Na 6 dagen zijn dus de meeldraden uitgebloeid. De stijlen 
stonden al dien tijd rechtop, nu krommen zij.zich zoo naar buiten en beneden, tot zij 
bijna horizontaal liggen. De stempelvlakte, die zich langs den geheelen stijt uitstrekt, 
moet dus wel door honigzoekende insecten worden aangeraakt en komen zij uit bloemen, 
die in den straks. beschreven toestand verkeeren,-dan worden zij met vreemd stuifmeel 
bedekt. De kromming der stijlen neemt nog meer toe, ten slotte raken de stempels de 
helmknopjes derzelfde bloem aan en kan zoo nog zelfbestuiving optreden. 


Voorkomen. De plant wordt hier en daar als onkruid in graanvelden aangetroffen, doch 
niet algemeen, het meest nog op kalk- en kleigrond. Op de vindplaatsen in ons land, nl. 
bij Deventer, Doesburg en Venlo, moet de plant vrij zeker opgeslagen zijn uit afval van 
En Misschien dat de groeiplaats bij Valkenburg (Z.- SHEN), omdat daarbij vermeld 

„tusschen het koren”, een meer natuurlijke is. 


N. damascêna') L. Juffertje in het groen (fig. 257). 

Deze plant wordt omstreeks dubbel zoo lang als de vorige. De stengel is rechtopstaand, 
vertakt, onbehaard, gestreept. 

De bladen zijn als bij N. arvensis, doch de slippen 
zijn nog langer, fijner en spitser, ook grooter, verder 
staan de slippen verder uiteen.’ 

De bloem is ook dubbel zoo groot en vlak er onder 
in een veelspletig op de bladen gelijkend omwindsel, dat 
langer is dan de keikbladen. De kelkbladen hebben een 
melkwitten voet, doch zijn naar den top lichtblauw, van 
buiten aan den top groenachtig en groen geaderd. Het 
„aantal kroonblaadjes gaat tot 8, de bovenlip is hartvormig- 
driehoekig, stomp en blauw, de onderlip groenachtig, be- 
haard, stomp en 2-spletig. De beide vliezen van den 
vruchtwand liggen zoover van elkaar, dat men op de door- 
snede een wijde ruimte bemerkt, waardoor de vrucht uit | IS, 
verschillende hokjes schijnt te bestaan. Hierdoor zijn de Nigella damascena 
vruchtjes blaasachtig opgezwollen (fig. 257), zij zijn onbe- Fig. 257. 
haard. 22-45 cM. ©. Juni—Augustus. 


“_ Voorkomen in Europa en in Nederland. In Zuid-Europa komt de plant als onkruid 
op akkers, dach ook oe ongecultiveerde plaatsen voor. Bij ons is de plant in de Ooi bij 


1) Enten = van Damascus, waarschijnlijk naar de streek, waar de plant het eerst 
is gevonden. 8 : N SE : 


216 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


Nijmegen en bij de begraafplaats te Dordrecht gevonden. Zij wordt in beide gevallen als. 
verwilderd opgegeven. Als sierplant komt zij nl. nog al eens voor. 


18. Aquilégia ') Trn. Akelei. 


Dit geslacht onderscheidt zich van de andere Helleboreae, doordat ieder 
der kroonbladen groot, trechtervormig is en in een spoor uitloopt. Kelk- 
en kroonbladen zijn er 5, de kelkbladen zijn gekleurd, eirond. De meel- 
draden zijn talrijk, de binnenste echter als schubbetjes aanwezig (onvruchtbaar). 
Stampers zijn er 5. In de vruchten liggen de zaden in 2 rijen. De bloemen 
zijn langgesteeld, alleenstaand. 

A. vulgáris®) L. Akelei (fig. 258). 

Uit den lichtbruinen, met krachtige vezels voorzienen, vertakten wortel, die 
naar boven met de overblijfsels van afgestorven 
bladstelen bezet is, komen 1 of meer rechtop- 
staande, ronde, naar boven vertakte stengels, die 
evenals de blad- en bloemstelen kort behaard zijn. 

De bladen zijn gesteeld, van boven kaal en 
groen, van onderen blauwgroen en behaard. 
De wortelbladen zijn het langst gesteeld, dub- 
bel 3-tallig met ronde, gelobde en in de lobben 
gekartelde blaadjes, de bovenste zijn 3-tallig 
\ tot 3-spletig, de hoogste bijna zittend. De 

SN bloemen staan alleen aan den top des sten- 
Aquilegia vulgaris gels en der takken, zij zijn door den gebogen 
Fig. 258. bloemsteel overhangend, doch richten zich na 
den bloeitijd op. De kelkbladen zijn kort gena- 
geld, eirond, toegespitst, aan de buitenzijde aan rand en top kort behaard, zij 
zijn evenals de kroonbladen violet, zelden rose of wit (in tuinen, doch 
zeer zelden in het wild). De spoor der kroonbladen is langer dan de plaat, 
aan den top naar onderen haakvormig. De meeldraden zijn iets langer dan, 
de plaat der kroonbladen, de helmdraden zijn naar onderen verbreed, de 
onvruchtbare meeldraden zijn stomp. De stampers zijn zijdeachtig behaard, 
liggen dicht tegen elkaar en zijn bijna zoo lang als de langste meeldraden. 
De vruchten zijn langgerekt, toegespitst, en springen aan den binnennaad 
open. De zaden zijn glanzend zwart, ovaal, stomp toegespitst. 45-60 cM. 
2. Mei-—Juli. 

Biologische bijzonderheden. Terwijl de knoppen op rechtopstaande stelen. 
staan, hebben, zooals reeds vermeld is, de bloeiende bloemen gebogen 
stelen, en staan de bloemen dus met de opening naar beneden, zoodat het 
stuifmeel steeds tegen regen beschut is. De gekleurde kelk- en kroonbladen 
doen de bloemen voldoende opvallen aan de insecten. De honig wordt aan 
den voet van den spoor der kroonbladen afgescheiden. De trechtervormige 
ingangen tot de 15-22 mM lange sporen zijn zoo wijd, dat een hommelkop. 
er gemakkelijk in kan dringen. Hommels, wier snuit lang genoeg is. 
(Bombus hortorum heeft een snuit van 19-21 mM en is een trouwe bezoeker, 
ook, doch minder vaak, Bombus agrorum met een snuit van 12-17 mM) „ 


1) Aquilegia is afgeleid van het Latijnsche aquilegus: waterscheppend of verzamelend en 
heeft ongetwijfeld betrekking op de trechtervormige kroonbladen, waarin zich water kam 
verzamelen. *) vulgaris — gewoon. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 217 


hangen zich van onderen aan de bloemen en dringen met den kop in 
de spoor, terwijl de middelste en achterste paren pooten de meeldraden 
en stampers omklemmen. Daarbij raken zij met de onderzijde van het 
achterlijf in jongere bloemen (de bloemen zijn protrandrisch) de met 
stuifmeel bedekte helmknopjes, die de stempels dicht omsluiten, aan 
(fig. 259 A), doch in oudere de daar uitstekende en zich uitsprei- 
dende stempels (fig. 259 B), zoodat kruisbestuiving zoo goed als ver- 
zekerd is. Blijft insectenbezoek uit, dan treedt er allicht zelfbestuiving 
op, daar de stijlen tusschen de meeldraden doorgroeien en zoo allicht 
stuifmeel krijgen of ook, doordat zij 
ten slotte langer zijn dan de helm- 
knopjes, door neervallend stuifmeel 
bestoven worden. Ook de aardhom- 
mel (Bombus terrester) met een slurf 
van 7 à 9 mM. bezoekt de bloemen 
wel, doch bijt een gat in de spoor 


bij de plaats van ombuiging en rooft Bloem van Aquilegia vulgaris. 
door de gemaakte opening honig. en 

De honigbij maakt wel gebruik van —_ „ Ronigkliertjes. nk gesloten meeldraden: 
de gaten door den aardhommelge- MP 5isenr op“ een later oogenblik” Ak 
beten ‚ OM honig te rooven. opengesprongen meeldraden, h en s als in 


Ook komen de honigbij en andere "5 * 


kleine bijen wel naar de bloemen, om stuifmeel te verzamelen. 

Volksnamen. Behalve de volksnaam akelei, wordt veel de naam klokje 
of klokbloem gebruikt. sj 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis in de 
bergbosschen van Midden-Europa, dus is bij ons niet inheemsch. Zij is 
toch nog al eens bij ons in het wild gevonden, doch waarschijnlijk zal 
zij wel steeds uit tuinen verwilderd zijn. De akelei toch is een vaak ge- 
kweekte sierplant (soms gevuld, ook zonder sporen). 


14, Delphínium ') L. Ridderspoor. 


Dit geslacht onderscheidt zich van de andere Helleboreae door de gespoorde 
symmetrische bloemen. De bloemen hebben een 5-bladigen kelk, die af- 
vallend is. De sporen der 2 bovenste kroonbladen zijn tot één vergroeid 
en zijn in de spoor van het bovenste kelkblad opgesloten. Meestal is er 
slechts 1 vrucht, zelden zijn er 2 of 3, die dan vrij zijn. De zaden liggen 
er in 2 rijen in. De bloemen staan in trossen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van Delphinium. 


A. Vruchtjes kaal. Tros armbloemig. Bloemstelen draadvormig. Bladen 3-tallig. Schut- 
bladen ongedeeld, veel korter dan de bloemstelen. Vrucht plotseling in den langen 
stijl toegespitst TEN oe Aere MN D. Consolida blz. 218. 

B. Vruchtjes behaard. Tros veelbloemig. Bloemstelen kort en dik. 
a. Onderste bladen 3-voudig gevind. Schutbladen bladachtig, even lang als of langer 

dan de afstaande bloemstelen. Vruchtjes geleidelijk in den tamelijk korten stijl 

(OETESPIESE nor ee Ne A SE D. Ajacis blz. 220. 

b. Schutbladen langer dan de rechtopstaande bloemstelen. Vruchtjes aan den voet 
klierachtig, plotseling in den korten stijl toegespitst. Overigens als de vorige. 

D. orientale blz. 220. 


1) Delphinium komt af van het Grieksche delphis : dolfijn, naar de gelijkenis der bloem- 
knoppen op den kop van dit dier. 


218 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


D. Consólidat) L. Wilde ridderspoor (fig. 260). 

Uit den dunnen spilvormigen, meestal iets gebogen penwortel, komt een 
rechtopgaande, ronde, gladde stengel, die geheel beneden niet vertakt is, 
doch hooger op zich wel en boven zelfs gaffelvor- 
mig verdeelt. De geheele plant, behalve de vrucht, 
is min of meer bedekt met korte, iets gekromde 
en bijna aangedrukte haren, die echter aan den 
stengel en zijne takken naar beneden gericht 
zijn. De stengeltakken zijn afstaand en eindigen 
in de bloemtrossen. 

De onderste bladen zijn gesteeld, 3-tallig met 
2-3-deelige blaadjes en lijnvormige slippen, de 
hoogere zijn zittend en ook minder sterk inge- 
sneden met smallere slippen. f 

De kelkbladen zijn donkerblauw , zelden rose of 
wit, de beide onderste bladen zijn breed lancet- 
vormig, spits, de daarnaast staande zijn breeder, 
stomper, terwijl het gespoorde een bijna 2 cM 
lange, geleidelijk dunner wordende, horizontale, 
doch iets naar boven gekromde spoor bezit. 
Kroonbladen zijn er. 4, zij zijn aan den voet zoo 


Deth onsolid met elkaar vereenigd, dat zij een 4-lobbigen 
Fig. 260. zoom vormen, van welke de 2 middenlobben 
a bloem, b vrucht, c zaad. ieder in een spoor uitloopen, welke 2 echter 


met elkaar vergroeid zijn en in de spoor van 
het kelkblad liggen. Van dien zoom zijn de beide zijlobben rondachtig 
stomp, naar voren samenneigend, de 2 middenlobben echter naar boven 
gericht, langwerpig. De vele meeldraden liggen dicht om den stamper. De 
vrucht is langwerpig-elliptisch en bevat verscheidene, bijna driekantige zaden, 
die eerst bruin, later zwart en op de oppervlakte met kleine schubbetjes bedekt 
zijn. De plant heeft scherpe eigenschappen. 15-30 cM. © en OO. Juni 
Augustus. 


Biologische bijzonderheden. In de bloemen (fig. 261) vormen de kelkbladen 
het voornaamste lokmiddel voor insecten. De spoor van het kelkblad scheidt 
geen honig af, doch dient om den honig te bedekken, die door de spoor 
van de bloemkroon wordt afgescheiden, ook noodzaakt zij de insecten, 
die aan komen vliegen, om den honig te zoeken langs den weg, die ook 
tot bestuiving leidt. De holle, kegelvormige spoor der kroonbladen scheidt 
aan het einde honig af en vult er zich ten deele mede. Die spoor is 15 
mM lang. De naar voren gerichte lobben der kroonbladen vormen aan 
den ingang een 7 mM wijde scheede, waarin de kop van een hommel 
met gemak kan dringen. Zijn slurf moet dus 15 mM lang zijn, om tot op 
den bodem van het honigreservoir te komen. Van onze hommelsoorten 
zijn er verscheidene daartoe in staat, doch alleen Bombus hortorum, met 
17—21 mM slurilengte, is als bezoeker waargenomen. Wel komen ook 
vlinders (Vanessa-, Pieris-, Satyrus-, Hesperiasoorten) om met hun lange 
dunne slurf honig te halen, doch zij raken de meeldraden en stampers 


1) Consolida van consolido: dicht maken, helen, dus wondenheler. Zoo heetten in de 
-pharmaceutische botanie vroeger verschillende planten, die men tot genezing van wortden 
en beenbreuken aanwendde. ' Erne 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 219 


niet aan, zijn dus als roovers te beschouwen. Als bij Aquilegia is ook: het 
bijten van gaten in de spoor waargenomen. 

De lobben der kroonbladen laten alleen beneden tusschen de zijlobben 
een opening, waardoor eerst de meeldraden en later de stempels (de bloem 
is protrandrisch) zich aan den ingang van de spoor stellen, zoodat de 
onderzijde van de slurf of den kop van den hommel ze moet aanraken. 
De meeldraden staan eerst naar beneden, doch richten zich, als de helm- 


fl F4 < nies 1 


OE» 


5 


Bloem van Delphinium Consolida. 
Fig. 261. : 


1. De kroonbladen in hunne natuurlijke ligging schuin van voren-ên van beneden 
gezien, 2 jonge bloem nadat de rechterzijde van den kelk is weggenomen, van rechts 
gezien, 3 hetzelfde, doch ook de rechterzijde der bloemkroon is weggenomen. 

aa de beide bovenste kroonbladen die in de spoor a, uitloopen, a* voet van 
deze, bb de beide onderste kroonbladen, bb’ zijlobben van deze, waartusschen 
een opening b*, waaruit eerst de meeldraden, later de stempels steken, c openge- 
sprongen helmknopies, d niet opengesprongen helmknopjes, e voet van de (wegge- 
sneden) meeldraden en stamper, í linkerhelft van het bovenste kelkblad, dat naar 
achteren in de spoor uitloopt, K linker zijdelingsch kelkblad, / linker onderste 
kelkblad , 7 honigklier. ) É 4 


knopjes zich openen, op en staan nu op den weg van den hommelkop, 
die naar binnen dringt. Zij buigen zich, als zij het stuifmeel verloren 
hebben, weer naar beneden. Nu richt zich de stijl (of de stijlen) op en 
gaat met zijn stempel op de plaats staan, waar eerst de meeldraden stonden, 
dus is kruisbestuiving vrij wel verzekerd. Zelfbestuiving is uitgesloten en 
heeft ook bijna geen resultaat, als zij kunstmatig. geschiedt. 


Voorkomen in Europa en ín Nederland. De plant is als akkeronkruid 
op graanvelden in bijna -geheel Europa vrij algemeen en is bij ons vrij 
zeldzaam op zoodanige plaatsen gevonden (ook op een paar plaatsen in de 
duinen nl. bij den Haag en bij Vlissingen). 2 N 


220 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


D. Ajácisb L. Ridderspoor (fig. 262). 

De stengel is krachtig, weinig vertakt met opgerichte takken. 

De onderste bladen zijn gesteeld, de hoogere zittend, bijna 3-voudig 3-tallig met lijn 
vormige slippen. 

De bloemtros is vrij los. De kelkbladen zijn blauw, rose of wit, de kroonbladen vormen 
een 3-lobbigen zoom, terwijl aan den voet der middenlob een teekening voorkomt, die 
eenige overeenkomst heeft met de letters A.l. A. De vruchtjes zijn zacht behaard (fig. 262). 
30-90 cM. ©. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem is bijna gelijk aan die bij D. Consolida. 
Bij de tuinplanten is de spoorlengte 15-18 mM. Als bestuiver is waargenomen Bombus 
hortorum, als honigroover Vanessa lo. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis in Zuid-Europa, doch 
wordt vaak als sierplant gekweekt. De vindplaatsen bij ons wijzen echter niet op ver- 
wilderde sierplanten, doch op aanvoer met afval van graan 
enz. (Kampen, Pothoofd bij Deventer, Ruurlo, Amersfoort). 


D. orientále 2) |. Gay. Oostersche ridderspoor. 

De stengel dezer plant is rechtopstaand, vertakt. 

De bloemtros is dicht. De kelkbladen zijn violet, rose of wit. 
De middenlob der bloemkroon is veel langer 2-spletig dan de 
2-spletige zijlobben. De spoor is korter dan het kroonblad. De 
vruchtjes zijn zachtbehaard. 3—6 dM. ©. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis in Zuid-Europa, is in Duitschland eenige malen inge- 
voerd, ook vals sierplant ín tuinen. Ook bij ons is zij een 
paar malen als aangevoerd waargenomen (Deventer, Apel 
doorn). 


Delphinipm Ajacis 
Fig. 262. 


15. Aconítum ®) Frn. Monnikskap. 


Bij dit geslacht vindt men in de bloem 5 afval 
lende kelkbladen, waarvan het bovenste kapvormig is. Kroonbladen zijn 
er 2, onder het kapvormige kelkblad verscholen en den vorm van een 
staafje hebbend, waarop een bijzonder gevormd honigbakje. Stampers en 
vruchten zijn er 3-5. De bladen zijn meest handdeelig. De bloemen staan 
in trossen. De zaden zijn 3-kantig. De wortel is knolachtig. Alle soorten, 
bevatten een narkotisch alkaloïd en zijn dus vergiftig. 


Biologische bijzonderheden. De Aconitums zijn protrandrische hommel- 
bloemen. De sterk gekleurde groote kelkbladen dienen als lokmiddelen, 
terwijl het in het oog vallen nog vergroot wordt door het vereenigd zijn 
der bloemen tot rijkbloemige bloeiwijzen. Het zijn hommelbloemen bij uit 
nemendheid. Het hommellichaam vult het inwendige der Aconitumbloem 
geheel op, want maakt men een afgietsel van het inwendige der bloem, dan 
komt dit opvallend overeen met den uitwendigen vorm van een hommel- 
wijfje van gemiddelde grootte. Het geslacht Aconitum is zoozeer wat het 
bestaan betreft, afhankelijk van hommels, dat het zou uitsterven, als de hom- 
mels ontbraken. Werkelijk is dan ook aan Kronfeld gebleken, dat de ver— 
spreiding van hommels en Aconitums op de aarde vrij wel overeenkomt. 


1) Naar den griekschen held Ajas (Ajax), uit wiens bloed een bloem, die de beginletters. 
van zijn naam draagt, ontstaan zou zijn. 3 

2) orientale — Oostersch. 

3) Reeds de ouden leidden het woord aconitum af van aconé: steile rotsen en dit zou 
dus er op wijzen, dat het geslacht daarop groeide. Misschien is de afleiding van konè: 
dooding, beter, waarvan dan de a voor de welluidendheid zou geplaatst zijn, daar dit 
slaat op de vergiftige eigenschappen. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 221 


Tabel tot het determineeren der soorten van Aconitum. 


A. Spoor cirkelvormig opgerold. Bovenste kroonbladen op den rechten nagel vertikaal 
staand. Bloemen geel. Bladslippen handvormig 5-spletig met breede, wigvormige, 
gespleten of gelobde slipjes. Bloemtros beneden iets vertakt. A. Lycoctonum blz. 221. 

B. Spoor gekromd maar niet cirkelvormig opgerold. Bovenste kroonbladen op den ge- 
kromden nagel horizontaal knikkend. Bloemen blauw of violet. Bladslippen 3- of 
vindeelig met lancet- tot lijnvormige, gaafrandige of ingesneden slipjes. Bloemtros 
REESINEHKEIVOUdIS … nn et een A Napels HS DIN 


A. Lycóctonum *) L. Gele monnikskap (fig. 263). 

De wortelstok is kort, schuin opstijgend, met eenige bijna op langgerekte knollen ge- 
lijkende worteltakken, die aan hun top in eenige krachtige wortelvezels uitloopen. Uit dien 
wortelstok, die aan zijn boveneinde de overblijfselen van bladen van het vorige jaar draagt 
en zijdelings een knop voor het volgende jaar, verheft 
zich de stengel en hieruit komen ook een paar langgesteelde 
bladen met naar onderen scheedeachtig verwijde scheeden. 
De stengel, die beneden evenals de bladstelen met recht- 
afstaande geelachtige haren, naar boven met veel kleinere, 
gekromde en tegen den stengel aanliggende haren dichter 
bezet is, draagt eenige korter gesteelde bladen en een 
eindelingschen bloemtros. 

De bladen zijn in omtrek bijna cirkelrond, met een bij 
de onderste bladen meer spitse, bij de hoogere meer 
stompe insnijding aan den voet. De bovenvlakte is dof en 
kort behaard of bijna kaal, de ondervlakte glanzend, iets 
langer behaard, de rand steeds gewimperd. 

ledere bloemsteel staat in den oksel van een schut- 
blaadje, dat bij de onderste bloemen nog ingesneden is, 
doch bij de hoogere eerst lang spatelvormig en eindelijk diesen be 
lancetvormig wordt. Ook draagt ieder bloemsteeltje nog Acpnitum Iyroctommn 
2 à 3 kleine, lijn-lancetvormige schutblaadjes. De kelk Fig. 263. 
der bloemen is van buiten met kleine, gekromde, gele 
haartjes bezet, de beide bovenste kelkbladen zijn van binnen lang behaard. De beide 
bovenste kroonbladen reiken tot in den top van het kapvormige kelkblad. De honigbakjes 
zijn aan den top opgerold (fig. 264). De 3 vruchten zijn 
eirond-langwerpig, door den blijvenden stijl scheef stekel- 
puntig, meest kaal. De zaden zijn dwars gerimpeld: 50-125 
cM. %. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met 
het oog op de bestuiving is vrijwel als die van A. Napellus, 
welke straks uitvoerig wordt beschreven. De honig is hier 
echter zoo diep geborgen, dat alleen hommels met zeer lange 
slurven er bij kunnen. De helm is hier nl. een bijna recht 
naar boven stijgende cylinder en bovenin ligt het spiraal- 
vormig opgevouwen honigkliertje op een steel van circa 20 
mM. De honígzoekende insecten hebben in dien helm geen 
steun, doch slechts aan de meeldraden en stampers en dus 
moet hun slurf ook werkelijk 20 mM lang zijn. Voorai is het 
weer de Bombus hortorum, die als bezoeker optreedt. Het 
een gat bijten in den helm is ook hier weder waargenomen met 
de bedoeling honig te rooven. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis in vochtige bergbosschen en weiden in het Alpengebied 
en de lagere Duitsche gebergten, doch komt in de laatste Fig. 264. 
reeds verspreid voor. In ons land behoort zij dus nietthuis, Bloem van Aconitum Lycoc- 
behalve in Zuid-Limburg, dat in het algemeen in den planten- fonum in het later deel van 
groei meer bij Midden-Europa aansluit en werkelijk is zij den bloeitijd. 
dan ook daar alleen gevonden (Gulpen, Meersen, Epen, Valkenburg, Houthem). 


") Lycoctonum komt van Iykos: wolf en kteino; dooden, dus beteekent wolfsdood, 
omdat de wortel dezer plant wolven (en ook andere dieren) kan dooden. 


222 — RANUNCULACEAE. — FAMILIE 35. 


A. Napéllus’) L. Monnikskap (fig. 265). : 

De wortelstok is zwartachtig bruin, knolachtig, heeft vele vertakte wortelvezels en brengt 
eenige (of een) rechtopstaande, rondachtig hoekige stengels 
voort, die beneden {kaal, boven zacht behaard zijn. Zij 
zijn van beneden af bebladerd en eindigen in een rijk- 
bloemigen tros. 

De bladen zijn langgesteeld, meest 5-deelig, met don- 
kergroene boven- en lichtgroene ondervlakte, onbehaard, 
glanzend. 

De onderste schutbladen hebben nog den vorm der 
stengelbladen, de bovenste zijn lijn-lancetvormig. De 
bloemstelen staan rechtop en zijn kort, dicht behaard. De 
kelk ís van buiten kaal, van binnen fijn behaard. Het 
kapvormige kelkblad is half cirkelvormig gewelfd, heeft 
een korten snavel en staat een eind van de andere kelk- 
bladen. De 2 zijdelingsche kelkbladen zijn afgerond, met 
wigvormigen voet, de;2 onderste zijn langwerpig, spits. 


Sf A EE De jonge vruchten staan uitgespreid, doch richten zich. 
nk tn later weer op. De zaden hebben op de rugzijde stompe 
Fig. 265. vouwen. 6-15 dM. %. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. Het groote bovenste kelk- 
blad der rechtopstaande bloem is een beschuttend dak voor de beide nectariën en de meel- 
draden. De kleinere kelkbladen dienen als steungevende deelen voor de in de bloem 
kruipende hommels. De steel der kroonbladen is 15 mM lang en ligt tegen den helm aan, 
die steel gaat naar boven in een naar beneden open buisje over, dat honig afscheidt. Als 
de helmknopies zijn opengesprongen (fig. 266), richten zij zich op en de tot den honig 

voortdringende hommels ont- 


43 et vangen aan de ondervlakte stuif- 
Ze Ae 7\ C& eN SN = E ed E 
AN meel. De stampers zijn in dien 


tijd nog geheel bedekt door de 
meeldraden (de bloem ís pro- 
trandrisch), doch deze buigen 
zich, als zij hun stuifmeel ver- 
loren hebben, om en de stempels 
komen naar boven, zoodat hom- 
mels, komende uit een bloem 
in den eersten toestand, hier 
kruisbestuiving bewerken. Meest 
Fig. 265. is de Bombus hortorum, doch 


1. Bloem van Aconitum Napellus in het begin van den ook wel de Bombus terrester 
bloeitijd. 2. Meeldraden en stampers in het begin van den als bestuiver waargenomen. 
bloeitijd, a, niet opengesprongen helmknopies, a, zich op- 
richtende helmknopjes, az opengesprongen helmknopies, 7 7 ; 7 
a, ledige, zich terugbuigende helmknopies. a; geheel terug- Voorkomen in Europa ek 
gebogen helmknopies, 3 Meeldraden en stampers in een later Nederland. Aangezien deze plant 
deel van den bloeitijd. een bergplant is, die in vochtige 

bosschen en weiden voorkomt, 
is het niet te verwachten, dat zij bij ons inheemsch zal zijn. Wel is zij eenige malen 
(bij Deventer, Zwolle—Dalfsen, Heemstede, Leiden, Kerkrade) waargenomen, doch het 
zuilen wel steeds verwilderde sierplanten zijn geweest. Als sierplant is de plant 
welbekend. 


Volksnamen. Talrijk zijn de volksnamen voor deze plant in gebruik, vooral in verband, 
met den bouw der bloem. Zoo is zeer algemeen de naam Adam en Eva (de 2 langgesteelde 
honigreservoirs), verder dokter in den wagen, duifjes voor een wagentje, huwelijksbootje 
en in Zuid-Limburg venuswagen, waarbij men zich de stijl in het midden der bloem als 
Venus voorstelt, omgeven door cupidootjes, de meeldraden, terwijl dan de 2 honigreservoirs 
de duiven voorstellen, die den wagen, de helm, trekken. Verder heet de plant vooral in 
Friesland blaumutskes, blauwschoentjes of blauwslufkes, aan den Oostkant van Gelderland: 
en Overijsel duivelskruid, ook wel helmbloem, in Zuid-Limburg en Zuid-Beveland paterskap. 


!) Napellus is het verkleinwoord van nafpus : raap, dit slaat op den raapvormigen. 
wortelstok. 


FAMILIE 35. — RANUNCULACEAE. — 223 


en verder nog paarden en wagentjes, schoentjes en muiltjes en poppenschoenen-op eenige 
plaatsen. 


16. Aectáea') L. 


De bloemen zijn klein en staan in trossen. De planten zijn vergiftig, de 
wortel en de bessen werken purgeerend en werden als zoodanig vroeger 
ook aangewend. 

Tot dit geslacht behoort slechts één soort. 


A. spicäta®) L. Christoffelkruid (fig. 267). 

De plant riekt onaangenaam. De wortelstok is scheef, kort doch duidelijk geleed, zwart- 
bruin, van binnen geel en sterk vertakt. De takken zenden boven den grond rechtopstaande , 
ronde, lang gelede, soms vertakte, met weinig bladen bezette 
stengels. 

De wortel- en de 1-3 stengelbladen zijn groot, lang ge- 
steeld, in omtrek driehoekig, 3-tallig met enkel of dubbel 
gevinde blaadjes. De blaadjes der laatste orde zijn eirond, 
ongelijk ingesneden gezaagd, toegespitst, van boven kaal, 
bijna glanzend en lichtgroen, van onderen bleekgroen, en op 
de nerven behaard. Het topblaadje is meest 3-lobbig, de 
zijblaadjes zijn zittend of kort gesteeld. 

De bloemen vormen meestal 2 gesteelde trossen, een aan 
den stengeltop en een in den oksel van het bovenste blad. De 
bloemsteeltjes hebben kleine, soms 2-spletige schutblaadjes, zij 
zijn eerst niet langer dan de bloemen, doch verlengen zich later 
en staan dan horizontaal af. Zij zijn fijn behaard, roodachtiger en 
altijd grooter dan de lijn-lancetvormige groene schutbladen. 
Kelk- en kroonbladen zijn geelachtig-wit. De kelkbladen zijn 
amgekeerd eirond, concaaf, van. buiten purper-roodachtig, 
van binnen witachtig, de kroonbladen zijn wit, korter dan de 
kelkbladen, spatelvormig, langgenageld, zonder honiggroefies, even lang als de meeldraden. 
De vruchten zijn zwarte, rondachtig-eironde, glanzende bessen (fig. 267), zoo groot als 
een erwt, zij zijn bijna even lang als de stelen. 3-6 dM. %. Mei, Juni, zelden Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De vereeniging der bloemen tot trossen maakt ze meer op- 
vallend. De bloemen zijn wel proterogynisch, maar het verschii in tijd tusschen het riip 
worden der stempels en het ontlasten van het stuifmeel is slechts 2—5 uur. De bloemen. 
bieden geen honig aan en worden dan ook vooral door kevers bezocht, die stuifmeel 
wenschen. De meeldraden, die naar boven knotsvormig verdikt zijn, maken, als er wind 
is, een trillende beweging en ontlasten hierbij stuifmeel, zoodat hier ook bestuiving door: 
den wind optreedt. 


Voorkomen ‘in Europa en in Nederland. De plant bewoont vochtige bosschen en be 
schaduwde plaatsen in Midden-Europa, zoodat haar voorkomen op verschillende plaatsen 
in Zuid-Limburg ons niet behoeft te verwonderen. Elders is zij in ons land, behalve bij. 
Arnhem, niet aangetroffen. 


17. Xanthorrhíza ®) Marsh. 


Dit geslacht is gekenmerkt door het bezit van 5, spoedig afvallende, 
bruinviolette kelkbiaden, een blcemkroon, die.uit 5 gesteelde, 2-lobbige 


t). Actaea komt van actaia: vlier, naar de verwijderde gelijkenis van de bladen en bessen 
dezer plant op die van de vlierstruik. 

2) spicata — aardragend; dif slaat op de blóeiwijze, die doordat de bloemstelen niet 
lang zijn, wel wat van een aar heeft. ws E 

9) Xanthorrhiza wordt afgeleid van xanthos: geel en rhiza: wortel, dus geelwortel naar 
de kleur van den wortel. ering 


224 — NYMPHAEACEAE. FAMILIE 36. 


honigbakjes bestaat, 5 à 10 meeldraden en 3-11 stampers, die ieder later 
1-3 zaden bevatten. 
Van dit geslacht komt slechts één soort voor. 


X. apiifólia t) L'Her. Geelwortel. 

Dit is een kleine heester met geel gekleurd hout en schors. 

De bladen zijn gevind en worden later kaal, de blaadjes zijn ei-wigvormig, diep gezaagd, 
het topblaadje is 3-lobbig. 

De bloemen zijn klein en staan in een eindelingsche pluim. 5-10 dM. b. April—Juni. 


Voorkomen. De plant komt in het wild in de bosschen van Oostelijk Noord-Amerika 
voor, doch wordt hier wel als sierstruik aangekweekt en is op het buitengoed Boxbergen 
bij Olst in eikenhakhout verwilderd aangetroffen. 


Familie 36. Nymphaeaceae D.C. Waterleliën. 


Waterplanten met drijvende bladen en kruipenden, zeer dikken, vleezigen 
wortelstok met verspreide vaatbundels. Bladen wortelstandig, verspreid, 
in den knoptoestand opgerold. Bloemen boven water uitstekend, twee- 
slachtig, evenals de bladen, langgesteeld, wit of geel. Kelkbladen 4-5, 
onderstandig, in den knop dakpansgewijze liggend, groen of gekleurd. 
Bloemkroonbladen talrijk, in een spiraal staand, geleidelijk in de evenzeer 
talrijke meeldraden overgaand. Helmknopjes naar binnen openspringend. 
Vruchtbladen talrijk, tot een veelhokkig vruchtbeginsel met gestraalden 
stempel verbonden. Eitjes omgekeerd, in ieder hokje talrijk, aan de 
tusschenschotten zittend. Vrucht een bes, met harde schil, de zaadjes in 
de brij liggend, die de hokjes opvult. Kiem kort, recht, in het kiemwit 
liggend. 


Biologische bijzonderheden. De bladbovenvlakte wordt door de zonnestralen 
getroffen, zoodat het blad geheel door en door verwarmd wordt. Nog meer 
wordt dit bevorderd, doordat de ondervlakte door anthoecyaan gekleurd is, 
welke kleurstof het licht, dat nog door het blad heen zou willen gaan, in 
warmte omzet. Die sterke verwarming van het blad maakt, dat er veel 
damp wordt opgenomen in de groote luchtholten, die in het blad aanwezig 
zijn, welke gemakkelijk door de huidmondjes, die aan de bovenvlakte zitten, 
kan ontwijken (er zijn er op een oppervlakte van 2, dM? 11'/, millioen). 
Zoodoende wordt dus de voortdurende verdamping, die in zulk een water- 
rijke omgeving wel eens te gering zou kunnen worden, mogelijk gemaakt. 
Natuurlijk is dit alles echter slechts mogelijk, zoo de huidmondjes niet 
verstopt raken en daarvoor zou nog al gevaar zijn, hetzij door opvallend 
water of door water, dat er door den golfslag op wordt gebracht, zoo niet 
de bovenvlakte met een waslaag bekleed was, waardoor het water niet 
uitvloeit, doch droppels blijft vormen, welke, doordat de schijf op de 
plaats, waar zij aan den steel zit, iets verhoogd is en de rand golfvormig 
gebogen is, gemakkelijk afvloeien. Door den golfvormig gebogen rand toch 
ontstaan aan den omtrek in de schijf vlakke verdiepingen, die b.v. duidelijk 
zichtbaar worden, als men in helder water des middags bij zonneschijn de 
schaduw der bladen op den bodem waarneemt. Men ziet dan van een donker 


1) apiifolia — selderiebladig. 


FAMILIE 36. == NYMPHAEACEAE, — 225 


middenveld straalvormig uitgaande lange donkere strepen met heldere banden 
er tusschen. Dit komt, doordat het water bij de hooger gelegen deelen 
ook wat naar boven staat, zoodat het zonlicht daar op een soort bolle lens 
valt en dus een heldere streep vormt, terwijl zij op de lagere plaatsen op 
een soort holle lens vallen en zoo de donkere strepen doen ontstaan. 

(Zie verdere bijzonderheden bij waterplanten met drijvende bladen in de 
inleiding). 

Landvormen. Daalt het water in een plas, waarin waterleliën staan, dan 
gaan eenvoudig de bladstelen wat schuiner staan, zoodat toch de blad- 
schijven op de oppervlakte blijven drijven, doch verdroogt de plas geheel, dan 
zijn de stelen natuurlijk niet in staat de schijven te dragen, doch nu ontwikkelen 
zich nieuwe bladen met korte, stevige stelen met nauwe luchtkanalen, 
steviger vaatbundels, een dikkere bastlaag, een steviger opperhuid, die in 
staat zijn de bladschijven te dragen. Hetzelfde gebeurt, als zaden van 
waterleliën op een moerassigen bodem ontkiemen, zoodat er dan zuivere 
landvormen ontstaan. 

Nog eene bijzonderheid is, dat bij de gewone in water groeiende planten 
de eerste bladen, die bij de ontkieming ontstaan, veelal geene schijven 
hebben, doch geheel ondergedoken en bandvormig zijn, terwijl eerst de 
volgende bladen den gewonen vorm hebben. Ontkiemen de zaden op een 
vochtigen bodem, dan blijven ook de eerste bladen al kort. 

Overwinteren. De waterleliën overwinteren door middel van den wortel- 
stok, die dan ook heel wat reservevoedsel bevat. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Nymphaeaceae. 


A. Kelk 5-bladig. Kroonbladen op de rugzijde met een honiggroefje. Meeldraden vrij. 
Nuphar blz. 227. 
B. Kelk 4-bladig. Kroonbladen talrijk, zonder honiggroefjes. Meeldraden aan den voet 
met het vruchtbeginsel verbonden . … … —… … … … … « « … … Nymphaea blz. 225. 


1. Nymphaéa °) Sm. 


N. álba®) L. Waterlelie (fig. 268). 

De dikke, horizontale, iets vertakte wortelstok is van boven met lit- 
teekens van blad- en bloemstelen en van onderen 
van wortelvezels voorzien. Deze draagt aan het 
einde de langgesteelde bladen en de bloemen. De 
blad- en bloemstelen zijn in het midden met 4 
grootere luchtkanalen doortrokken. De eerste zijn 
naar beneden driehoekig, naar boven rond en 
dragen aan den voet lancetvormige steunblaadjes. 
De bladschijven, die op het water drijven, zijn 
hartvormig met afgeronden top, lederachtig, van 
boven donkergroen, van onderen roodachtig, gaaf- 
randig of iets bochtig. 

De bloemen zijn groet, wit, alleenstaand aan 
den top der bloemstelen, op het water drijvend, 
iets welriekend. Kelkbladen zijn er 4, deze zijn eirond (fig. 268), van buiten 
groen, van binnen wit, Er zijn veel kroonbladen, de buitenste zijn langer 


fe 
1) Van hef Grieksche nymphè: watergodin, om den groei in het water. 
5) alba — wit. 
HEUKELS, Flora. 15 


226 — NYMPHAEACEAE. — FAMILIE 36. 


dan de kelkbladen, zij staan in vele rijen, hebben geen honiggroefjes en 
gaan naar binnen toe geleidelijk in de meeldraden over. Meeldraden zijn 
er vele. De stempels op het vruchtbeginsel zijn vereenigd tot een cirkel- 
ronde schijf met lijnvormige, gele stralen. De vrucht is bolrond en bedekt 
met de litteekens van de kroonbladen en de meeldraden. 2. Mei—Augustus. 

Deze soort vervalt in 2 ondersoorten nl.: N. melocarpa en N. candida. 
Daarvan komt bij ons alleen de eerste ondersoort voor. Zij is gekenmerkt, 
doordat de nerven der bladlobben uit elkaar treden, doordat de binnenste 
helmdraden smaller dan of even breed zijn als de helmhokjes, doordat het 
stuifmeel meest stekelig is, doordat de stempelstralen talrijk (8-24) zijn en 
meest 1l-puntig, geel, doordat het vruchtbeginsel bijna tot aan den top 
bedekt is door meeldraden en doordat de vrucht bolrond is en tot aan den 
top met litteekens bedekt is. 


Biologische bijzonderheden. De rijpe vruchten buigen zich weer om tot 
zij onder water zijn. Gewoonlijk rot dan de vruchtwand of hij springt 
open door zwelling van het slijm, dat de zaden omhult. Eerst vormt de 
geheele inhoud een slijmachtigen klomp, doch ten slotte lost dit slijm op 
en de zaden komen vrij. leder zaad is omgeven door een zaadmantel, die 
los tegen de zaadhuid ligt, zoodat tusschen beide zich een luchtlaag be- 
vindt. Daardoor drijven ze en worden met het water of door de pooten 
van watervogels meegevoerd. Eindelijk is de zaadmantel verrot, de lucht 
ontweken en nu zinken de zaden. Ook bewerken watervogels wel de 
verspreiding der zaden, doordat zij de vruchten openhakken, om de zaden, 
die rijk aan voedsel zijn, machtig te worden. Vaak blijven dan eenige 
door slijm omgeven zaden aan de borstelveeren der mondhoeken zitten, 
deze worden meegedragen en op andere plaatsen afgestreken. 


Bijzonderheden in verband met de bestuiving. De bloemen sluiten zich 
bij regen en des nachts, zoodat het stuifmeel beschut is. 

De groote bloem valt flink in het oog door de witte binnenzijde der 
kelkbladen en de vele witte kroonbladen, terwijl ook de, wel is waar 
zwakke, honiggeur dient als lokmiddel voor de insecten. De stempel scheidt 
vocht af, dat waarschijnlijk door insecten wordt gelikt. Toch is het 
insectenbezoek nooit groot. 

De bloemen zijn homogaam of zwak proterogynisch, doch de stempel 
blijft eenige dagen geschikt om stuifmeel op te nemen. Kruisbestuiving door 
insecten treedt, zooals reeds is medegedeeld, weinig op, doch zelfbestuiving 
is regel, doordat de helmdraden zich sikkelvormig buigen en met hunne 
knopjes boven de tot een plaat uitgespreide stempels komen te staan. 


Volksnamen. Behalve de volksnaam waterlelie zijn voor deze plant de 
namen witte waterlelie en witte plomp ook veel in gebruik. Verder noemt 
men haar in Zuid-Holland boterkarn, bij Woubrugge karnbloem, in Friesland 
fleschjes, op verschillende plaatsen kankerbladen en kankerbloem, in Zuid- 
Holland kikkerbloem, in Limburg kol en kollebloem, in Staphorst moat- 
bloemen, op vele plaatsen pompbladen en plompen, verder snoekeblad in 
Groningen en Friesland en swannebloemen in Friesland. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De witte waterlelie komt in 
veenplassen, vijvers, slooten en vaarten in bijna geheel Europa voor en 
is op dezelfde plaatsen bij ons algemeen. 


FAMILIE 36. — NYMPHAEACEAE. — dal 


2. Núphar ') Sm. 

N. lúteum?) Sm. Gele plomp (fig. 269). 

De dikke, bijna rolronde, niet sterk vertakte wortelstok, waarop van 
boven de inplantingsplaatsen der blad- en bloemstelen van vorige jaren als 
litteekens te zien zijn, terwijl er van onderen bruine vezelwortels uit komen, 
ligt horizontaal in den bodem der wateren. Daaruit komen aan het einde 
langgesteelde bladen, wier schijf op de wateroppervlakte drijft. De stelen 
zijn aan den voet aan weerszijden vliezig verbreed, hebben geen steun- 
blaadjes, zijn naar boven driekantig en evenals de 7 
bloemstelen met tal van kleine luchtkanalen voor- 
zien. De bladschijf is eirond-hartvormig met afge- 
ronden top, gaafrandig of fijn gekarteld, lederachtig, 
van boven glanzend, fraai groen, beneden dof in 
het blauwgroene overgaand, met uitstekende mid- 
dennerf. 

De bloemen zijn vrij groot, rusten, tot de vruchten 
rijp zijn, op den waterspiegel, zijn geel en rieken 
onaangenaam, zij staan alleen op lange, dikke, 
ronde stelen. De kelk is 5-bladig, van binnen 
geel, van buiten meer groenachtig, de bladen zijn Fig. 260. 
eirond-langwerpig, aan den top afgeknot of iets 
uitgerand. De kroonbladen zijn talrijk, klein, 4 maal zoo kort als de 
kelkbladen, omgekeerd eirond, met afgeronden top, geleidelijk in den nagel 
overgaand, aan de rugzijde met een honiggroefje. Zij zitten schijnbaar 
in 1 rij, werkelijk in 2 rijen. De meeldraden zijn talrijk met langwerpig- 
lijnvormige helmknopjes; de buitenste meeldraden zijn breeder, bloemblad- 
achtig. De stempels op het vruchtbeginsel zijn vereenigd tot een trechter- 
vormig verdiepte schijf (fig. 269), die gaafrandig of zwak gegolfd en 10-20- 
stralig is, met stralen, die den rand der schijf niet bereiken. De vrucht is 
fleschvormig, veelhokkig, met vele eironde, iets samengedrukte, geelgrijze 
zaden in ieder hokje, zonder litteekens der kroonbladen en meeldraden. 
2. Mei—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. Bij deze plant zijn niet de zaden, doch is 
de vruchtwand bijzonder van samenstelling. Als de vrucht rijp is, laat zij 
van den steel los en drijft, doordat de vruchtbladen in 2 lagen zijn ge- 
scheiden, een buitenste, groene, saprijke en een binnenste, witte laag, die 
rijk is aan lucht en de zaden omsluit. Ten slotte laat de buitenste laag 
los, maar nu splitsen zich de tusschenschotten der vrucht in tweeën, zoodat 
er halvemaanvormige schijven ontstaan met een vasten buitenwand, waar 
binnen de zaden liggen, door slijm omhuld. Ook deze drijven door de 
luchtblazen in het slijm aanwezig. Geleidelijk verrot nu die buitenwand, de 
luchtblazen ontwijken en de zaden zinken. 

Voor de verspreiding der zaden door vogels geldt hetzelfde, als bij 
Nymphaea is gezegd. 

Ook bij deze plant sluiten de bloemen zich bij regen en des nachts. 

De gele binnenzijde der kelkbladen en de gele kroonbladen doen ook 


1) Is waarschijnlijk door samentrekking uit nympharion, het verkleinwoord van nymphè, 
ontstaan. De bloemen en bladen zijn dan ook kleiner dan bij Nymphaea alba. 
*) luteum —= geel, naar de kleur der bloem. 


lot 


228 — PAPAVERACEAE. — FAMILIE 37. 


hier weder de bloem sterk opvallen, terwijl ook de sterke geur als lok- 
middel zal dienen. Afgezien er van, dat hier de rugzijde der kroonbladen 
honig afscheidt en deze bewaard wordt in de hoeken tusschen kelk- en 
kroonbladen, geldt het gezegde bij de bestuiving van Nymphaea ook hier. 

Volksnamen. Voor deze plant wordt behalve de naam gele plomp veel 
gebruikt de naam gele waterlelie. Verder worden er ook de meeste namen 
aan gegeven, die voor Nymphaea alba zijn opgegeven en verder dompels 
(Voorne en Beierland) en varkens en varkenssnoetjes in Zuid-Holland. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op dezelfde 
plaatsen als Nymphaea in bijna geheel Europa voor, en is ook bij ons 
algemeen. 


Familie 37. Papaveraceae D. C. Papaverachtigen. 


Kruidachtige gewassen met verspreid staande, meestal gedeelde bladen. 
Bloemen regelmatig ‚ alleenstaand of in schermvormige bijschermen. Kelk- 
bladen 2, soms 1, vroeg afvallend. Bloemkroonbladen 4. Meeldraden veel, 
op den bloembodem ingeplant (veelhelmig) met zijdelings of naar buiten 
openspringende helmknopjes. Stamper 1, met korten of ontbrekenden stijl 
en 2-15 stempels. Vrucht uit 2 of meer vruchtbladen gevormd , een meestal 
eenhokkige doosvrucht vormend. Eitjes omgekeerd, talrijk. Zaden met 
sterk ontwikkeld vleezig of oliehoudend kiemwit en kleine kiem. 

De meeste der tot deze familie behoorende planten hebben een bitter, 
vaak ook een scherp, vergiftig melksap. 

Tabel tot het determineeren der geslachten der Papaveraceae. 


A. Kelk 2-bladig, vrij. 

1. Doosvrucht onvolledig 4-20-hokkig, zich onder den 4-20-straligen stempel met 
evenveel poriën openend. Melksap meestal wit. Bloemen meest groot, langgesteeld, 
meest rood . .… 5 set Papaversblzm228: 

2. Doosvrucht 1- -hokkig, ‘hauwachtig, 12: kleppig. Kleppen van den voet naar den top 
loslatend van de 2 zaaddragers, die blijven staan. Melksap en bloemkroon geel. 

Chelidonium blz. 233. 

3. Doosvrucht duidelijk 2-hokkig, met volledig tusschenschot. Melksap oranje. Bloem- 


kroonsseelkofmtoodmrnnn: … … … … Glaucium blz. 234. 
B. Kelkbladen mutsvormig vergroeid, wers foslatend” Doosvruch! zeer lang, hauwachtig, 
2-kleppig. Melksap waterig . . . . . . … … … Eschscholtzia blz. 235. 


Biologische bijzonderheden. In den hontbestied zijn de inwendige, teere 
deelen door den stevigen kelk flink beschut, deze doet na het opengaan 
der bloem geen dienst meer en valt af De groote, sterk gekleurde bloem- 
kroonbladen doen de bloem goed opvallen. De bloemen bieden aan de 
insecten alleen stuifmeel, dat door de vele meeldraden in groote hoeveelheid 
wordt gevormd. De bloemen zijn homogaam of zwak proterogynisch. 

Voorkomen der Papaveraceae. De in ons land meer algemeen voor- 
komende soorten zijn akkeronkruiden, b.v. de Papaversoorten en ruderal- 
planten b.v. Chelidonium. 


1. Papáver !) Trn. Klaproos. 


Bloemkroonbladen in den knop verfrommeld, met vaak zwart gevlekten 


1) Is de oude naam voor P. somniferum en heet waarschijnlijk zoo om den vorm der 
vrucht, die iets op een vat gelijkt. Het woord stamt af van apio: omvatten, waarvan afge- 
leid is apaver: vat. 


FAMILIE 37. — PAPAVERACEAE. — 229 


nagel. Stempels 4 à 15, zittend en straalsgewijze geplaatst op een schijf, 
die het vruchtbeginsel bedekt. Doosvrucht opgezwollen, afgerond of lang- 
werpig, schijnbaar 4-15-hokkig door tusschenschotten, die niet geheel tot 
het midden komen, zich openend onder de stempelschijf met 4-15 poriën. 
Bloemen rood of wit, groot, alleenstaand, voor den bloei hangend. 

Bladen 1-, 2- of 3-voudig vindeelig of ingesneden getand of gezaagd. 
Planten met meestal wit melksap. 


Biologische bijzonderheden. Bij regenachtig weer en des nachts krommen 
zich de bloemstelen zoo, dat de bloemen met de opening naar beneden 
zijn gekeerd. 

De helmknopjes openen zich reeds, als de bloem nog in den knoptoe- 
stand verkeert en (behalve bij P. dubium, waar de helmdraden korter dan 
het vruchtbeginsel zijn) raken dan al tegen de onderste deelen van de 
stempels aan, die nu reeds geschikt zijn, om stuifmeel op te nemen. Zoo 
heeft er zelfbestuiving plaats, die echter veelal geen resultaat heeft. Later 
kunnen insecten, die naar de bloem komen, om stuifmeel te verzamelen 
(de bloem scheidt geen honig af), zoowel zelf- als kruisbestuiving bewerken, 
en vooral de laatste, daar zij gewoonlijk op het midden der bloem, dus op 
de stempels, komen aanvliegen. 

De bloemen zijn door grootte en kleur zeer opvallend. 

De vruchtbeginsels zijn bij de Papaversoorten vaak sterk verdikt. Dit ís 
een galvorming, veroorzaakt door een galwespje (Antax papaver). 

De zaadjes zijn zeer klein en worden door den wind verspreid. Ook 
zijn zij een lekkernij voor verschillende vogels b.v. sijsjes. Terwijl deze op 
de zaaddoos hameren en dan een deel der zaden opeten, vallen de andere 
er uit. Soms ook vliegen ze een eind met de zaaddoos weg en verspreiden 
zoo een deel der zaden. 

Omtrent de Papaversoorten, uitgezonderd P. somniferum, moet nog worden 
opgemerkt, dat zij waarschijnlijk alle van elders afkomstig zijn, daar zij 
steeds de graanplanten vergezellen, doch langzamerhand genaturaliseerd 
zijn, waarop het aantreffen op andere plaatsen, dan in de graanvelden zou 
wijzen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Papaver. 


A. Stengelbladen stengelomvattend. Helmdraden naar boven verbreed. Doosvrucht kaal. 
Stengel en bladen kaal. Bladen langwerpig. Doosvrucht bol- of eirond. 
P. somniferum blz. 250. 
B. Stengelbladen niet stengelomvattend. 
L. Helmdraden naar boven verbreed. Doosvrucht met borstels bezet. Stempelschijf 
aan den rand bochtig. 
a. Doosvrucht knotsvormig, met rechtopstaande borstels bezet, soms kaal. 
P. Argemone blz. 230. 


b. Doosvrucht rondachtig, met afstaande, gekromde borstels bezet. 
P. hybridum blz. 231. 
U. Helmdraden priemvormig. Doosvrucht kaal. Stempelschijf met gekarteld-gelobden 
rand. 
1. _Bloemstelen door horizontaal afstaande of aanliggende borstels ruw. Doosvrucht 
omgekeerd eirond. Stempelstralen 8—12, elkaar ten deele bedekkend. 
P. Rhoeas blz. 231. 
2. Bloemstelen door aanliggende borstels ruw. Doosvrucht langwerpig-knotsvormig. 
Stempelstralen 7-9, elkaar niet bedekkend …. . . . . . P. dubium blz. 232. 


230 — PAPAVERACEAE. — FAMILIE 37. 


P. somniferum) L. Slaapbol (fig. 270). 

Uit den penwortel komt een blauwgroene, krachtige, rechtopstaande, 
Et ronde, onbehaarde (slechts naar boven met enkele 

PEN stijve haren bezette) stengel, die weinig vertakt is. 
N Ge) De wortelbladen zijn gesteeld, langwerpig, vindeelig 
7 of bochtig getand. De stengelbladen zijn met hart- 
7 vormigen voet stengelomvattend, zij zijn minder 
nf, gedeeld, gewoonlijk slechts ongelijk, doch tamelijk 


EI Sk / diep getand. Zij zijn ook blauwgroen. 
( ) Mn, De bloemen zijn groot, wit met lilakleurigen voet 
\ AV of blauwachtig-rood of purper, met zwarten voet. 
Sf SIA De bloemstelen en kelken zijn min of meer met af- 
F an staande borstels bezet. De helmdraden zijn wit, 
Papaver somniferum naar boven verbreed. De stempelschijf is 10-15-stralig, 
Se ZU diep gekarteld, de doosvrucht bijna bolrond, onbe- 


haard (fig. 270). 6-12 dM. ©. Juni—Augustus. 


Voorkomen en gebruik. De slaapbol is een overoude cultuurplant, wier 
vaderland Zuid-Europa en Zuid-Azië is. Zij werd oorspronkelijk om de 
zaden gekweekt en men onderscheidde naar de kleur wit en blauw maan- 
zaad (de kleur van het zaad staat in verband met de kleur der bloemen, 
die bij het witte maanzaad lichter zijn). Doch de ouden kenden ook reeds 
de pijnstillende en andere werkingen van het maansap en zij verstonden 
het evenzeer, dit zuiver te bereiden. 

Ook nu nog wordt in verschillende landen, vooral in Azië, de maankop 
gekweekt om het melksap, dat uit de bijna rijpe zaaddoozen vloeit, als 
men deze insnijdt. Dit sap wordt gedroogd en heet opium. Bij ons wordt 
de plant ook gekweekt op zwaren grond, echter om het zaad, waaruit een 
opdrogende, niet verdoovende olie, de papaverolie, geslagen wordt. Zij 
komt voor in 2 vormen. 

x, album*) heeft melkwitte kroonbladen met lilakleurigen voet en vuil- 

witte zaden. 

5. nigrum*®) heeft purperkleurige kroonbladen met zwarten voet en blauw- 

zwarte zaden. 

Ook treft men haar wel als sierplant in tuinen aan en verder hier en 
daar verwilderd, vooral in de nabijheid van plaatsen, waar zij gekweekt werd. 


Volksnamen. Behalve als slaapbol staat de plant in Groningen, West- 
Friesland, op Goeree en Overflakkee, op Walcheren en in het Land van 
Hulst bekend als blauwmaan of blauwmaanzaad, op Walcheren ook als 
eulebol of heulbol, in Zuid-Holland als kankerbloem , verder op verscheiden 
plaatsen als maankop, maanbloem, in Noord-Limburg als oliebussen, in 
Zuid-Limburg als oliesuiers, in het Oostelijk deel van Noord-Brabant als 
oliekop, in Zeeuwsch-Vlaanderen als slaaproos. 

P. Argemóne ©) L. Ruige klaproos (fig. 271). 

Uit den langgerekten penwortel komt een enkelvoudige of vertakte 
stengel, die rechtopstaand of iets gebogen opstijgend, vrij rond en gewoon- 
lijk geheel met aangedrukte, stijve haren bedekt is. 


1) somniferum — slaapverwekkend, om de slaapwekkende werking van het melksap. 

*) album — wit. *) nigrum — zwart. 

:) afgeleid van argemós, een witte vlek op de iris van het oog, waartegen de plant door 
de ouden werd aangewend. 


FAMILIE 37. — PAPAVERACEAE. — 231 


De bladen zijn dubbel vinspletig tot vindeelig, kort stijf behaard, vooral 
aan den rand en op de middennerf, de slipjes zijn lancet- of lijnvormig 
en loopen in een haar uit. De onderste bladen zijn ge- 
steeld, de bovenste zittend en minder sterk ingesneden. clan 

De bloemen zijn langgesteeld, staan eindelings, cn, 
zijn vrij klein, donker scharlakenrood met zwart ge- 5 ‘Al 
vlekten voet. De kelkbladen zijn langwerpig, uitge- 5, (v/m 
rand, van buiten bekleed met enkele haren. De ay 
kroonbladen zijn smal omgekeerd eirond of iets NM 
wigvormig. De helmdraden zijn naar boven verbreed. 
De stempelschijf is 4-6-stralig, bochtig. De doos- 
vrucht ís knotsvormig-cylindrisch, naar den voet 
versmald, met stijve rechtopstaande borstels, althans 
aan den top bezet, soms geheel kaal (fig. 271). De 
zaden zijn fijn, niervormig, zwartblauw. 1,5-3 dM. 
© en OO. Mei—julí. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In Midden- en Zuid-Europa komt 
de plant tot Zweden toe op zandig en leemachtig bouwland voor. Ook bij 
ons is zij op dergelijke plaatsen vrij algemeen. 


P. hybridum!) L. Basterdklaproos (fig. 272). 

In habitus staat deze plant tusschen de vorige en de volgende. 

Uit den penwortel komt ook hier een meestal alleen naar boven vertakte, rechtopgaande 
stengel. 

De onderste bladen zijn drievoudig vinspletig of- deelig 
en hebben lancetvormige, in een stekelpunt uitloopende 
slippen, de hoogere zijn dubbel of enkel vinspletig of -deelig, 
zittend, zij hebben langere, even breed blijvende slippen. 
Alle bladen zijn aanliggend ruw behaard. 

De bloemen zijn scharlakenrood, meestal met zwart ge- 
vlekten voet, zij zijn vrij klein en langgesteeld. De bloem- 
stelen zijn aangedrukt behaard. De kelkbladen zijn geel- 
borstelig. De helmdraden zijn naar boven verbreed. De 
stempelschijf is 4-8-stralig, borstelig. De doosvrucht is ei- 
rond, aan den voet afgerond en is met afstaande, gekromde 
borstels bezet (fig. 272). 1,5-45 dM. © en ©O. Mei—Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in 
Europa overal zeldzaam, op bouwland en op ongecultiveerden ú 
grond, vooral aan pas gemaakte randen van straat- en spoor- Papaver hybridum 
wegen. Zij is bij ons alleen bij Apeldoorn op een klaverland, Fig. 212. 
dat met afval van uit Palermo afkomstige sumac bemest was, 

(1877) aangetroffen. 


P. Rhóeas®) L. Klaproos (fig. 273). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, vertakte stengel, die krach- 
tiger is dan bij de 2 vorige soorten en evenals de bladen door afstaande 
borstels ruw behaard is. 

De wortelbladen zijn gesteeld, vindeelig, met in omtrek langwerpige, 
ingesneden-, bijna vinspletig getande slippen. De stengelbladen zijn zittend 
en minder ingesneden. 


O4 
Ens Ü 
Papaver Argemone 

Fig. 271. 


i) hybridum — bastaard-. Deze plant is wel eens gehouden voor een bastaard van 
P. Rhoeas en P. Argemone. 

2) Rhoeas stamt misschien af van reoo: vloeien, verdwijnen en zou dan betrekking 
hebben op het spoedig afvallen der kroonbladen of het vrijwillig uitschudden der zaden. 
Waarschijnlijk is de afleiding van roia: granaatboom en granaatappel beter, doordat de 
kleur der bloem en de vorm der vrucht overeenkomst met deze vertoonen. 


232 


— (PAPAVERACEAE: FAMILIE 37. 


De bloemen zijn groot, scharlakenrood, zelden donkerrood, vaak aan den 


voet zwart gevlekt. 


De helmdraden zijn priemvormig, niet verbreed. De 


stempelschijf is 7-12-stralig, gelobd, met lobben, die elkaar aan den rand 


bedekken. De doosvrucht is omgekeerd eirond, met 
afgeronden voet en onbehaard (fig. 273). 3-6 dM. 
© en OO. Juni, Juli. De plant komt in 2 vormen voor. 

a. genuinum*) Prod. Bloemstelen met horizontaal 


EL afstaande borstels bezet en 
E: É 5. strigósum®) Boenngh. Bloemstelen met aanlig- 
ak: E gende borstels bezet. 
EL E ZIN Een enkele maal zijn planten met witte en ook 
ES Rd |) __met gevulde bloemen gevonden. 
As à Wd Volksnamen. Behalve met den naam klaproos, wordt 
E EE zij op vele plaatsen als kankerbloem aangeduid, verder 
in als kollebloem (Veluwezoom, Zuid-Limburg, Land van 


Hulst), koornroos (Friesland, Utrecht, Walcheren), 
roos en rozewiet (Zeeland), spokebloem (Groningen, Friesland, Walcheren). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt algemeen in 
Midden- en Zuid-Europa voor en is in ons land in hare beide vormen 
algemeen, vooral in korenland, doch ook in ander bouwland en op ruige 
plaatsen, vooral op zandgrond, doch ook op klei. 

P. dúbium3) L. Kleine klaproos (fig. 274). 

Deze gelijkt veel op de vorige, doch is dadelijk door het lange vrucht- 

beginsel er van te onderscheiden. 
(OC Uit den penwortel komt een rechtopstaande, 
vertakte stengel, die rond en met uitgespreide, 
naar boven meer aanliggende borstelharen dicht 


\l ú b_ WA bezet is. 
EE’ / / De wortelbladen zijn langgesteeld, in omtrek 
< Ee \ /\ all | SS ê 
DEM ZAND lancetvormig, doch dubbel vindeelig met eironde 
F5 Ne fial CLAN 7 ce 
STN (lef) slippen. De stengelbladen zijn kortgesteeld of 


| zittend, meestal vindeelig met langwerpige, even 
breed blijvende slippen, die vaak grof getand 
zijn. Wortel- en stengelbladen zijn met enkele 
witte haren bezet en aan den rand gewimperd. 
ledere bladslip eindigt ook in een wit stijf haar. 

De bloemen zijn langgesteeld, vrij groot en 
zitten eindelings. De bloemstelen zijn dicht aanliggend behaard. De kelk- 
bladen zijn eirond, uitgerand, behaard. De bloemkroon is scharlakenrood. 
De helmdraden zijn priemvormig. De stempelschijf is 4-12- (meest 7-9-) 
stralig, weinig gelobd, met elkaar niet bedekkende stralen. De doosvrucht 
is langwerpig-knotsvormig, aan den voet versmald, onbehaard (fig. 274). 
3-6 dM. ©. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa in koren- en klaverland, op zandigen bodem voor. Ook in ons. 
land is zij op dergelijke plaatsen vrij algemeen. 


INZA 
NN AN ( Nú 


Papaver dubium 
Fig. 274. 


1) genuinum — echt. 2) strigosum — stekelharig. 
3) dubium beteekent twijfelachtig. Hoe dit op deze soort betrekking kan hebben, is onzeker. 


FAMILIE 37. — PAPAVERACEAE. — 233 


2. Chelidónium *) Trn. 


C. május®) L. Stinkende gouwe (fig. 275). 

De plant heeft een onaangenamen geur en bevat een geel melksap, dat 
uit iedere verwonding te voorschijn komt. 

Uit den verlengden, cylindrisch-kegelvormigen wortel komen verscheiden 
rechtopstaande, vertakte, ronde, brosse, knoo- 
pige, met lange, afstaande haren bezette stengels. 
Deze dragen teere, van onderen blauwgroene 
bladen. De onderste zijn gevind met 5-7 kort- 
gesteelde blaadjes, wier stelen aan den voet 
bladachtig verbreed zijn, de hoogere zijn vin- 
spletig met eironde, ongelijk ingesneden gekar- 
telde slippen. De bladen zijn van onderen 
behaard. 

De bloemen zijn geel, vrij klein en staan in 
armbloemige, gesteelde, schermvormige bijscher- 
men in de bladoksels en zijn soms gevuld. De 
kelkbladen zijn geelachtig, langwerpig-elliptisch. 
De kroonbladen zijn 4, in den knop regelmatig 
opgerold. De stijl is kort, de stempel 2-lobbig. 
De doosvrucht is lijnvormig, 3 à 4 cM lang, 
onbehaard, 1-hokkig, hauwachtig, ook daar- 


door, dat zij zich met 2 kleppen van beneden Chelidonium majus. 
naar boven opent en 2 rijen zaden bevat (fig. Fig. 275. 
275 a). 3-9 dM. 2x. Mei--Herfst. a opengesprongen vrucht, b zaad. 


De var. £ laciniátum ®) Mill. heeft langer gesteelde blaadjes, die evenals de 
bladslippen der bovenste bladen vinspletig zijn met ingesneden slippen. 
Ook zijn de kroonbladen vaak gekarteld. 


Biologische bijzonderheden. Het gele melksap der plant is eenigszins 
vergiftig, het bevat verschillende alkaloïden en is dus een beschuttend 
middel voor de plant. 

Op de bladen zijn soms knopjes waargenomen, die later nieuwe planten 
vormen, dus voor ongeslachtelijke vermenigvuldiging der plant zorgen. 

De bloemstelen krommen zich bij regenachtig weer en bij nacht om het 
stuifmeel te beschutten. 

In de bloemen steekt de stempel boven de meeldraden uit, zoodat van 
spontane zelfbestuiving geen sprake kan zijn. Stuifmeelvretende vliegen en 
stuifmeelverzamelende bijen komen echter naar de bloemen vliegen en 
bewerken zelf- of kruisbestuiving. De kleinere vliegen zijdelings naar de 
bloemen en bewerken zelf- en kruisbestuiving, de grootere, die naar het 
midden der bloem komen aangevlogen, kruisbestuiving. Bij regenachtig 


1) De naam stamt waarschijnlijk af van het Grieksche chelidoon: zwaluw, en heeft 
volgens sommigen daarop betrekking, dat de plant zou beginnen te bloeien, als de zwaluwen 
terugkomen, terwijl zij daarmee eindigt, als deze vogels vertrekken. Volgens anderen zouden 
de zwaluwen het melksap der plant gebruiken, om er de oogen der jongen mee te bestrij- 
ken, om ze spoedig te doen opengaan. 

2) majus — grooter of eenvoudig groot, in tegenstelling met Chelidonium minus, zooals 
vroeger Ficaria verna wel genoemd werd. 

3) laciniatum — ingesneden. 


234 — PAPAVERACEAE. — FAMILIE 37. 


weer blijven de bloemen langer gesloten en heeft er van de reeds in den 
knop geopende helmknopjes zelfbestuiving plaats. 

De zaden worden vaak op een eigenaardige wijze verspreid. leder zaadje 
heeft nl. een vleezige, op een hanekam gelijkende, witte knobbel, het zoog. 
kiempropje (fig. 275 b). Op dit vleezige aanhangsel zijn vooral de mieren 
verzot. Het is vooral Tetramorium caespitum, die om deze reden de 
zaden naar zijne voorraadschuren onder den grond sleept, waar zij dan 
het volgende voorjaar kunnen ontkiemen. Ook laten zij die zaden wel op 
hun weg liggen, na er eerst den knobbel af te hebben gegeten en daar- 
door is het geen wonder, dat men de plant vaak op mierenstraten heeft 
aangetroffen. 


Gebruik der plant. Het melksap der plant is tegen oogziekten aange- 
wend (zie ook de verklaring van Chelidonium). Het geloof aan de genees- 
krachtige werking is reeds oud. Dat zij ook voor andere gebreken werd 
aangewend, blijkt daaruit, dat Tabernaemontanus meer dan 4!/, folio pagina’s 
noodig had, om alle geneeskrachtige werkingen op te sommen. 

Misschien wijst het veelvuldig voorkomen der plant aan heggen, tuin- 
muren er wel op, dat zij vroeger werd gecultiveerd. 


Volksnamen. De naam stinkende gouwe is zeer algemeen in gebruik, 
verder ook oogenklaar, terwijl in Limburg de plant geulkeswortel en wratte- 
kruid genoemd wordt. De naam oogenklaar wijst op het aloude gebruik 
van het gele melksap als oogwater, terwijl de naam wrattekruid aanduidt, 
dat zij als een uitstekend middel tegen wratten was en nog is. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Op oude muren, onder heggen, 
in kreupelhout, op ruige plaatsen, steeds in de nabijheid van bewoonde 
plaatsen, is de plant overal algemeen, ook bij ons. 


3. Glaúcium') Trn. Hoornpapaver. 


Kroonbladen in den knop regelmatig opgerold. Stijl zeer kort met 2-lobbigen 
stempel, aan weerszijden in een hoorntje uitloopend. Doosvrucht verlengd tot 
een lijnvormige hauw, die 2 hokjes bevat met een sponsachtig tusschenschot, 
en zich van den top naar den voet met 2 kleppen openend. Zaden in 1 rij. 

Bloemen geel of rood, groot, alleenstaand op korte en dikke stelen. 

Bladen vinvormig ingesneden. 

Planten blauwgroen met oranje melksap. 


Biologische bijzonderheden. De Glauciumsoorten openen hare bloemen 
in den voormiddag, om zich tegen den avond te sluiten. Daarna gaan zij 
den volgenden morgen weer open en blijven dien dag tot tusschen 2 en 
5 uur open en laten dan de bloembladen vallen. 

Het melksap is scherp en bijtend, dus beschut de plant tegen opvreten 
door dieren. 

Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Glaucium. 


A. Stengel bijna kaal. Onderste bladen gesteeld, de bovenste met diep hartvormigen voet 
stengelomvattend. Bloemkroonbladen groot, citroengeel. Doosvrucht korrelig ruw. 

G. flavum blz. 255. 

B. Stengel en bladen behaard. Bladen met afgeknotten voet, in omtrek eirond. Bloem- 

kroonbladen rood, aan den voet al of niet zwart gevlekt. Doosvrucht borstelig behaard. 

G. cornicalatum blz. 235. 


1) van het Grieksche glaucos: blauwgroen, wat slaat op de blauwgroene kleur der bladen 


FAMILIE 37. — PAPAVERACEAE. — kj 


G. flávum !) Crntz. (G. lúteum*®) Scop.) Gele hoornpapaver (fig. 276). 

Uit den penwortel komt het eerste jaar een roset van kortgesteelde langwerpige-breed 
lancetvormige, liervormig-vindeelige, aan weerszijden dicht 
borstelig kort-behaarde, blauwgroene, dikke bladen, wier ï pp 
slippen weer gelobd-getand zijn. In het tweede jaar komen \\ $ [ner 
er verscheiden liggende of opstijgende stengels, die met on- \ 5 
gesteelde, hartvormig stengelomvattende, langwerpig-eironde, 
stompe, gelobde bladen zijn bezet. Ook de stengelbladen 
zijn kortbehaard en aan den rand iets gewimperd. 

De bloemen zijn citroengeel, zeer groot, zitten aan onbe- 
haarde stelen, die uit de bladoksels komen en aan den 
stengeltop staan. De kelkbladen zijn witborstelig behaard. 
De stempel is 2-lobbig, geel. De doosvrucht is zeer lang 
(langer dan 20 cM)‚ flauw gebogen of recht, onbehaard, doch 
knobbelig-ruw (fig. 276). 3-6 dM. OO. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De blauwgroene kleur der Al WEE 
plant wordt veroorzaakt door een waslaag, die overmatige Glaacium favum 
verdamping tegengaat en geen zeldzaamheid is bij planten, Fig. 276. 
die dicht aan zee staan en dus een halophile natuur vertoonen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De gele hoornpapaver komt aan de zeekusten 
en aan de rivieroevers op allerlei gronden voor, vooral in Z.-Europa, doch ook in het 
Westen. Zij is ook op sommige plaatsen aangevoerd waargenomen. In ons land is zij in 
1866, 1869, 1880 en ook in 1902 bij Zandvoort in de duinen gevonden. Zij schijnt daar op 
eene natuurlijke standplaats te staan. 

G. corniculátum %) Curt. Roode hoornpapaver (fig. 271). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch zij blijft lager, de bladen zijn meer dofgroen. 
De wortelbladen worden ook niet zoo groot, zijn steeds diep En 
vindeelig en kortgesteeld. De bovenste bladen zitten niet met ár 
een hartvormigen, doch met een afgeknotten voet. Alle | 
bladen zijn in omtrek langwerpig, zij zijn evenals de stengel 
met borstelharen bezet. De bladslippen zijn grof getand en 
fijn dicht gewimperd. 

De bloemstelen zijn behaard. De bloemen zijn rood, aan 
den voet al of niet zwart gevlekt en kleiner dan bij G. luteum- 
De doosvrucht is verlengd, recht en borstelig behaard (fig. 277) 
(hierdoor ook van G. luteum te onderscheiden). 1,5-.3 dM. 
O. Juni—Augustus. 

Als variëteiten komen voor: 

P- tricolor) Bernh., waarbij de zwarte vlek der kroonbladen ue 

door een gelen zoom is omgeven. Glauciem corniculatumr 
y- _phoeniceum*®) Crntfz., waarbij de bloemen grooter zijn en Fie. 271. 
de kroonbladen rood, doch purper gevlekt zijn. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland en aan de kusten 
in de Middellandsche Zeestreek en iets noordelijker voor. De vindplaatsen in ons land 
wijzen alle op aanvoer van buiten (Zwolle, Pothoofd bij Deventer, graanpakhuis te Apel- 
doorn, Nieuwe Haven te Nijmegen, Groenhoven bij Leiden, station Waalre, Velsen, 
Overschie, Venlo, St. Anthonieseiland bij Wijk, Arnhem). 

De var. f. is alleen van het Pothoofd te Deventer bekend (1877), de var. 7. van braakland 
bij de Haerlemsche trekvaart bij Leiden. 


— 
ne 


ENEN 


4. Eschschóltzia®) Cham. Eschscholtzia. 


E. ealifórnica®) Cham. (E. Douglásii®) Hook). 

De stengel is sterk vertakt, opstijgend, onbehaard. De bladen zijn blauwgroen, gevind 
of vindeelig met lijnvormige slippen. De bloemen zijn lang gesteeld, groot. De kelk is 
toegespitst. De bloemkroon is levendig glanzig geel, aan den voet oranje gekleurd. De 
stempel is 4-deelig. 3-5 dM. ©. Juni—Herfst. 


1) flavum — geel, naar de kleur der bloem. Deluteumssgeel: ‘) corniculatum 
beteekent gehoornd en slaat op den vorm der vrucht. 1) tricolor = driekleurig. 
5) phoeniceum = purperrood. 6) Eschscholtzia is genoemd naar den Dorpatschen ge- 
neesheer en natuurvorscher J. F. v. Eschscholtz (1793-1831). 1) californica — Californisch. 


°) Douglas’. 


236 — FUMARIACEAE. — FAMILIE 38. 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit Californië en wordt bij ons in verschillende varië- 
teiten als sierplant gekweekt. De bij ons tusschen de rails van het spoorwegemplacement 
te Dordrecht in 1898 gevonden plant, is zonder twijfel een verwilderd exemplaar. 


Familie 38. Fumariaceae D. C. Duivekervelachtigen. 


Bladen samengesteld. Kelkbladen 2, gekleurd, meest vroeg afvallend, 
soms ontbrekend. Bloemkroon symmetrisch, 4-bladig, een der 2 buitenste 
bloemkroonbladen (bij onze inlandsche soorten) in een spoor uitloopend. 
De 2 binnenste bloemkroonbladen smaller, aan den top gevleugeld, van 
boven samengekleefd. Meeldraden 4, de achterste en de voorste gespleten 
in 2 helften en de 2 helften van een achterste en een voorste helmdraad 
met een der middelste vergroeid, zoodat er 2 groepen van meeldraden zijn 
(tweebroederig), die ieder bestaan uit een geheele meeldraad in het midden 
(met 2-hokkig helmknopje) en een halve meeldraad aan iedere zijde (met 
l-hokkig helmknopje). Stamper l met 1 draadvormigen stijl en 2 stempels. 
Vrucht uit 2 vruchtbladen gevormd, l-hokkig, meest met tal van zaadjes. 
Zaden met veel vleezig of oliebevattend kiemwit. Kiem klein, soms (bv. bij 
Corydalis solida, cava en intermedia) slechts met een zaadlob. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn meestal klein, doch vallen 
op door het vereenigd zijn tot grootere bloeiwijzen, ook bezitten zij vaak 
een min of meer sterken honiggeur. De honig wordt door een aan het 
einde verdikte verlenging van den bovensten meeldraadbundel afgescheiden 
en in de spoor geborgen. 

Zooals reeds is opgegeven, zijn de binnenste kroonbladen aan den top met 
elkaar vergroeid en vormen zoodoende een kapje, dat de helmknopjes en 
den stempel omsluit. Deze laatste is groot en lobbig en heeft eene korrelige 
oppervlakte. Hij zit op een stijven stijl en is reeds vóór de bloem open 
gaat met het stuifmeel der omgevende helmknopjes bedekt, dat goed aan 
de korrelige oppervlakte hecht. De stempel is echter dan nog niet rijp, 
d.i. er vormen zich uit dat stuitmeel nog geen stuifmeelbuizen. De insecten, 
die honig willen zuigen, moeten hun snuit tusschen het kapje en het ge- 
spoorde kroonblad naar binnen brengen. Zij zetten daartoe hunne pooten 
op zijuitsteeksels der twee binnenste kroonbladen, drukken daarbij het kapje 
neer en aan de onderzijde van hun lichaam hecht zich in jonge bloemen 
stuifmeel, dat op den stempel zit, terwijl dit daarna in oudere bloemen op 
den stempel wordt overgebracht, die reeds bevrijd is van het bedekkende 
stuifmeel derzelfde bloem en nu geschikt is om bestoven te worden. Zoo 
treedt hier kruisbestuiving op, die o.a. voor Corydalis cava gebleken is, 
noodig te zijn voor vruchtvorming. Na het insectenbezoek springt meestal 
het kapje weer naar boven en omsluit den stempel weer. De bloemen 
zijn dus protrandrisch, zij worden meest door bijen bestoven. 


Voorkomen der Fumariaceae. Terwijl de Corydalis-soorten meer be- 
schaduwde plaatsen zoeken, zijn de Fumaria’s akkeronkruiden. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Fumariaceae. 


A. Doosvrucht hauwvormig, 2-kleppig, veelzadig, zonder tusschenschot en met draad- 
vormige zaadlijsten, die na het afvallen der kleppen spoedig verdrogen. Bladen 3-tallig, 
diibbelkSstallierofsdevin dea Mee Corydalis blz. 237. 

B. Vrucht bolrond, niet openspringend, 1-zadig (noot). Bladen dubbel gevind met inge- 
snedenmoisdiepssedeeldesblaadjesmm ne . … … … Famaria blz. 241. 


FAMILIE 38. — FUMARIACEAE. — 237 


1. Cory dalis *) D. C. Helmbloem. 


Kelkbladen zeer klein, schubvormig. Bovenste kroonblad in een langere 
of kortere spoor verlengd. Vrucht langwerpig, hauwachtig, samengedrukt, 
zich met 2 kleppen openend, met 2 of meer lensvormige, zwarte, glanzende 
zaden. Bloemen purper, wit of geel in vrij ijle trossen. 

Bladen blauwgroen, 2- of 3-voudig 3-tallig of gevind. 


Biologische bijzonderheden. Corydalis cava, solida en intermedia zijn 
schaduwplanten. Zij hebben dan ook groote, vlakke, dunne, onbehaarde 
bladen. Ook openen zich de bloemen, evenals die der meeste boschplanten, 
vroeg in het voorjaar, als er nog weinig schaduw ís van de hen overdek- 
kende gewassen en is hunne jaarlijksche levensperiode vroegtijdig afgeloopen, 
tegen dat de hen bedekkende boomen in het blad zijn gekomen. Die vroeg- 
tijdige ontwikkeling is mogelijk, doordat zich in de knollen bij deze planten 
een groote hoeveelheid voedsel heeft opgehoopt, waardoor in het vroege 
voorjaar de ontwikkeling van stengel, bladen en bloemen snel kan plaats 
hebben. 

De Corydalissoorten geleiden het water, dat op de bladen valt, centrifu- 
gaal, want de bladen staan met de toppen naar beneden, ook is de blad- 
steel ongegroefd. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Corydalis. 


A. Stengel aan den voet knolvormig, vertakt of niet vertakt, met eindeiingsche bloem- 
trossen. Bloemen purper of wit. Zaden met 1 zaadlob. Bladen dubbel 3-tallig. 
Blaadjes eirond of langwerpig, ingesneden. 

a. Tros veelbloemig, als de vruchten rijp zijn, rechtopstaand. Binnenste bloem- 
kroonbladen gekield, de kiel naar den top van het blad afgerond, stompachtig. 
Stengel meest niet vertakt. 
aa. Schutbladen gaafrandig. Bloemstelen '/; maal zoo lang als de vrucht. Vrucht 

onmiddellijk in den opstijgenden stijl overgaand . . . . . €. cava blz. 237. 
bb. Schutbladen handvormig ingesneden. Bloemstelen even lang als de vrucht. 
Vrucht met een tijdens den bloeitijd naar boven gebogen punt in den stijl 
overgaand .… .… É „ … €. solida blz. 238. 

b. Tros armbloemig, tijdens den vruchttijd overhangend. Vrucht onmiddellijk in den 
opstijgenden stijl overgaand. Knol niet-hol. Schutbltaden gaafrandig. Bloemstelen 
t/, maal zoo lang als de vrucht. Binnenste bloemkroonbladen op den rug vleugel- 
vormig gekield, de kiel naar boven in een ie punt uitgerekt, die boven het 
bloemkroonblad uitsteekt . . . . . … €. intermedia blz. 259. 

B. Stengel niet knolvormig aan den voet, vertakt, met bloemtrossen tegenover de bladen. 
Bloemen geelachtig. Zaden met 2 zaadlobben, zwart. 

a. Stengel rechtopstaand. Bladen 3-tallig. Schutbladen langwerpig, getand, met haar- 
vormigen top, korter dan de draadvormige bloemstelen, die even lang als de vruchten 
zijn. Bloemkroon goudgeel, aan den top donkerder . . . . . €. lutea biz. 240. 

b. Stengel draadvormig, kruipend of klimmend. Bladen dubbel gevind met ranken. 
Schutbladen ovaal, toegespitst, langer dan de bloemstelen, korter dan de vruchten. 
Bloemkroon klein, geelachtig-wit . . . . .… „ … … … €. claviculata blz. 240. 


C. cava?) Schw. et K. (C. bulbosa ®) Pers.) Holwortel (fig. 278). 

Uit den knolvormigen, bruinen, ten slotte beneden uitgeholden wortelstok 
komen verscheiden onbehaarde, ronde stengels, die meestal onvertakt zijn 
en gewoonlijk 2 bladen dragen (en geen schub onder deze, die bij andere 


)) Van het Grieksche korydalis: kuifleeuwerik, naar de overeenkomst van de geheele 
eindelingsche bloeiwijze met den kuif van dit dier. *) cava = hol, om den hollen knol. 
*) bulbosa —= boldragend. 


238 — FUMARIACEAE. — FAMILIE 38 


soorten meest aanwezig is). De bladen zijn onbehaard, dubbel drietallig 
met diep 2- of 3-spletige blaadjes en ingesneden slippen. 

De bloemen zitten in een eindelingschen, rechtop- 
staanden en zich na den bloeitijd verlengenden tros, 
zij zijn vuilpurper of wit, zwak riekend. De schut- 
bladen zijn gaaf, eirond-langwerpig, stomp, aan den 
top vaak roodachtig. De spoor van het bovenste 
kroonblad is lang, aan den top naar beneden ge- 
kromd, stomp. De bloemstelen zijn /, maal zoolang 
als de vrucht. 1,5-3 dM. 2. April, Mei. 


Biologische bijzonderheden. De spoor der bloem 
steekt circa 12 mM over den bloemsteel uit. In het 
C) laatste gebogen deel zit over een afstand van 4 à 5 
SE mM de honig, zoodat van de tijdens den bloeitijd 
Be vliegende bijen alleen Antophora pilipes, die een 
snuit van 19 à 21 mM heeft, deze kan bereiken. Deze is dan ook als 
bezoeker menigvuldig waargenomen. De aardhommel (Bombus terrestris) 
met een snuitlengte van 7 à 9 mM is roover, want hij bijt van boven 
dicht bij de ombuiging een gat en door zulke gaten komen ook bijen met 
korte snuiten b.v. de honigbij (snuitlengte 6 mM) honig rooven. Ook be- 
proeft de honigbij wel om rechtstreeks bij den honig te komen, doch zonder 
resultaat, Zij is dan toch wel voor de kruisbestuiving werkzaam. Ook 
zijn tweevleugelige insecten nl. Bombylius major (met 10 mM slurflengte) 
en B. discolor (11-12 mM) vrij zwevende, zooals zij altijd doen, waar- 
genomen om honig te zuigen, doch hun slurf is veel te dun, om daarbij 
bestuiving te bewerken. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
in kreupelhout in Zuid- en Midden-Europa tot in Zweden voor, niet overal, 
doch meestal veel bijeen. Bij ons is zij zeer zeldzaam en, zooals de vind- 
plaatsen aanwijzen, waarschijnlijk overal een overblijfsel van kweeking in 
vroegeren tijd. De witte var. is ook een paar malen gevonden. 


C. sólida®) Sm. (C. digitáta®) Pers). Helmbloem (fig. 279). 
Uit den knolvormigen, niet hollen wortel, die kleiner is dan bij C. cava 
en niet, zooals daar wel het geval is, wortelvezels 
uit de zijkanten doet ontspringen, doch alleen 
onderuit, komen 1 of meer niet vertakte, onbe- 
haarde, teere, rechtopstaande, fijn gestreepte sten- 
gels, die vrij laag een schubvormig blad en hooger 
2-4 gewone bladen dragen. Deze zijn als bij C. 
cava, doch de bladslippen loopen meestal spits toe. 
Bijzonder herkenbaar is deze plant aan de dunne 
bloemstelen, die ten slotte even lang als de vruchten 
worden, aan de handvormig ingesneden, wigvor- 
mige schutbladen, die slechts zelden alleen getand 
of gaafrandig zijn en aan de lange, vrij rechte, 
iets opstijgende spoor. Overigens is de tros vrij 
rijkbloemig, de bloemen zijn iets kleiner dan bij C. cava en weder purper 


Gorydalis solida 
Fig. 279. 


)) solida = vast, naar den vasten knol. 2) digitata — vingervormig, naar de schutbladen. 


FAMILIE 38. — FUMARIACEAE. — 239 


kleurig, soms wit. Het vruchtbeginsel is geknikt en niet recht als bij 
C. cava (fig. 279). 12-25 cM. 2. Maart, April. 

De var. £. integráta ') F. Schultz. (C. intermédia ®) Loisl.) heeft ovale, niet 
ingesneden schutbladen. 

Biologische bijzonderheid. De spoor is bij de bloem dezer plant iets 
korter, overigens geldt voor de bestuiving het bij C. cava gezegde. 

Volksnamen. Als volksnamen gebruikt men in Groningen duifjes, op 
Walcheren en in de duinstreek haantjes en kippetjes (hoentjes), op Goeree 
puutenbloemen, in Friesland en den Achterhoek vogeltje op de kruk. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, 
kreupelhout en op beschaduwde plaatsen in Zuid- en Midden-Europa voor. 
Ook is zij in tuinen gekweekt en van daar verwilderd. Bij ons is zij op 
bovengenoemde plaatsen vrij algemeen. 


C. intermêdia :) Patze, Meijer en Elkan. (C. fabacea ®) Pers.) Boonhelmbloem (fig. 280). 
De knol is gevuld, als bij C. solida, ook komen de wortelvezels er alleen onder uit- 
Uit dien knol komt meest slechts een ronde, onbehaarde 


stengel, die beneden een schubvormig blad en hooger 2 à 3 a) ASG 
gewone bladen draagt. De bladen zijn als bij C. cava. De RW, VEB 
schutbladen zijn ovaal, gaafrandig, even lang als de bloem- CAS ASCO 
kronen (verschil met de vorige soorten). Ni y/ Dn 
De bloemen zijn purper, zelden wit en staan in een einde- Is 
lingschen, rechtopstaanden, meest 4-6-bloemigen tros, die Zi a 
zich na den bloeitijd niet verlengt, doch dan over gaat hangen. | \ 


hebben slechts '/s à '/‚ der lengte van d> doosvrucht (fig. 280). 
7-20 cM. 2%. Maart, April. SN} 


| 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in EN 
bosschen en in kreupelhout ín Europa voor, doch is in ( 5 
West-Europa zeldzaam. In ons land is zij alleen in het Corvdalie iatermedie 
Haagsche bosch gevonden, waarschijnlijk is dit wel een oor- É 
spronkelijke standplaats. oe de 

Over de knollen bij C. cava, C. solida en C. intermedia. 

De vaste knollen van C. solida en C. intermedia worden gewoonlijk als 
wortelknollen beschouwd. De bestaande knol wordt door de zich ontwik- 
kelende plant grootendeels uitgezogen en er vormt zich in den loop van 
dat jaar eene nieuwe knol binnen in den ouden, waaruit zich het volgend 
jaar een nieuwe bovenaardsche plant vormt. De nieuwe knol is dus nog 
omgeven door een rok, het vliezig overblijfsel van den ouden knol. Soms 
ontstaan er ook 2 knollen binnen den ouden en dan heeft de plant zich 
dus ongeslachtelijk vermenigvuldigd. 

De knol bij C. cava wordt echter voor een opgezwollen wortelstok aan- 
gezien. Een wortelstok is gewoonlijk langgerekt, vermolmt aan het oudste 
einde en groeit aan het jongste aan, doch bij dezen opgezwollen wortelstok 
begint het vermolmingsproces aan den onderkant in het midden, waar de 
holte zich dus vormt. Ook neemt deze niet in lengte, doch in dikte toe, 
doordat zich aan de buitenzijde telkens nieuwe lagen vormen. Juist het 
jaren achtereen blijven leven van hetzelfde deel pleit er voor, dat het als 
wortelstok moet beschouwd worden, evenals ook het aanwezig zijn van 
wortelvezels over de geheele oppervlakte, terwijl die bij C. solida en 
C. intermedia alleen aan den top voorkomen. 


De spoor is lang, recht of zwak gekromd. De bloemstelen S 


1) integrata —= gaaf. 2) intermedia = middelste, omdat de plant in bouw staat 
tusschen C. cava en C. solida. 3) fabacea — boonachtig. 


240 — FUMARIACEAE. — _ FAMILIE 38. 


C. lútea’) D. C. Gele helmbloem (fig. 281). 

Uit den zeer korten wortelstok, die een groot aantal wortelvezels draagt, 
komen een aantal rechtopstaande of opstijgende, 
bebladerde stengels. 

De bladen zijn 3-tallig, met dubbel gevinde blaadjes, 
waarvan de zijstandige kleiner zijn. De blaadjes der 
laatste orde zijn naar den voet wigvormig, eirond- 
langwerpig, gaaf of ingesneden, blauwgroen. 

De bloemen staan in een langeren of korteren, 
tamelijk ineengedrongen, rechtopstaanden , ten slotte 
hangenden tros, zij zijn citroengeel, aan den top 
| / donkerder, vrij groot. De schutbladen zijn lang- 
\/ werpig-lancetvormig, getand, met haarvormigen 
top en zijn korter dan de draadvormige bloem- 
stelen, die even lang als de vruchten zijn. De 
spoor is kort, zakvormig, stomp. De doosvrucht 
is langwerpig-lancetvormig. De zaden zijn glanzend, zeer fijnkorrelig, 
rimpelig, met afstaand, fijn getand aanhangsel. 1,5-3 dM. *. Mei—Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa 
in rotsspleten en op muren voor. Bij ons zal zij wel steeds als een ver- 
wilderde sierplant beschouwd moeten worden, doch als een, die goed 
stand houdt. Zij is hier op oude muren vrij zeldzaam aangetroffen. 


k \ 
d 

Corydalis lutea 
Fig. 281. 


C. claviculáta®) D. €. Rankende helmbloem (fig. 282). 

Uit den vezeligen wortel komen 1 of meer bijna haardunne, sterk vertakte, 
scherp vierkante, zachte stengels, die zonder 
steunsels op den bodem gaan liggen, doch 
meestal opklimmen tegen struiken, doordat de 
bladstelen in teere ranken eindigen. De bladen 
zijn dubbel gevind, eenigszins blauwgroen en 
teer. De blaadjes 2e orde zijn kort gesteeld, 
ovaal of langwerpig, wijd uitstaand. 

De bloemen staan in aarvormige, rechtop- 
staande, vrij korte trossen tegenover de bladen, 
zij zijn klein, geelachtig-wit. De schutbladen 

zijn langwerpig, toegespitst, langer dan de bloem- 
Corydalis claviculata stelen, korter dan de vruchten. De spoor is 
Fig. 282. kort, iets teruggekromd, stomp. De doosvrucht 
is kort en bevat 2 à 3 zwarte, glanzende, ge- 
groefde zaden. 3-10 dM. ©. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in kreupelhout en 
in heggen, in zandige streken in West-Europa vrij algemeen. Bij ons komt 
zij op dergelijke plaatsen, doch bijna uitsluitend op zandgrond ook vrij 
algemeen voor. 


Nog worden in den Prodomus Florae Batavae 2e ed. opgegeven als in ons land gevonden 
L. ochroléuca®) Koch. (Geelwitte helmbloem) en C. gláuca *) Pursh. (Zeegroene helmbloem). 
De eerste gelijkt veel op C. lutea, doch de bladstelen hebben aan weerskanten een uit- 
stekenden rand (niet bij C. lutea). De bloemen zijn geelachtig-wit, aan den top geel. De 


1) lutea—= geel, naar de kleur der bloem. *) claviculata=rankend. %) ochroleuca == 
okerwit. +) glauca — zeegroen. 


FAMILIE 39. — FUMARIACEAE. — 241 


vruchten zijn lijnvormig-langwerpig, langer dan de vruchtstelen. De zaden zijn bijna dof, 
korrelig ruw en hebben een aangedrukt, bijna gaafrandig aanhangsel. 15-30 cM. %. Juni—October. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort te huis in Oostenrijk en Italië, 
waar zij op rotsen groeit. Zij is op een muur te Valkenburg (L.) gevonden en is daar 
zeker een verwilderde sierplant, daar zij in een naburigen tuin groeit. Misschien komt zij 
ook op een muur langs de Geul bij het kasteel Schaloen voor. 

C. glauca Pursh. behoort thuis in Canada, waar zij op rotsen groeit. Zij is in 1868 in 
den pastorietuin te Oldeboorn gevonden en is zeker met tuinzaden aangevoerd. Zij is blauw- 
groen, onbehaard en heeft een rechtopstaanden of opstijgenden stengel. De onderste bladen 
zijn kort gesteeld, de bovenste bijna zittend, alle zijn gevind, de eerste insnijdingen zijn 
ver afstaand, de bovenste blaadjes zijn eirond of wigvormig, getand of gaaf, stomp, vaak 
met een stekelpuntje. 

De bloemen staan in groot aantal tot pluimen vereenigd en zijn bruin met een gelen top. 
De spoor is afgerond. De vruchtjes zijn smal lijnvormig, rechtopstaand, bij rijpheid knoopig. 
De zaden zijn glimmend, iets netvormig geaderd. 2-4 dM. 2%. April—September. 


2. Fumária') Trn. Duivenkervel. 


Kelkbladen gekleurd of zeer klein, korter dan de bloemkroon. Bovenste 
kroonblad verlengd in een spoor- of zakvormig aanhangsel. Bloemen 
purper, rose of wit, steeds aan den top donkerder, in veelbloemige trossen, 
die vaak tegenover de bladen staan. Vrucht kort, bolrond of ovaal, 1-zadig. 
De wand bestaat uit een zeer harde binnenlaag en een weekere, lang sappig 
blijvende, buitenste laag, de vrucht nadert dus tot de steenvruchten. 

Bladen 2-3-voudig gevind met ovale, lancet- of lijnvormige blaadjes. 

Eenjarige planten met kantige, meest vrij zwakke, soms klimmende stengels. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Fumaria. 


A. Bovenste en onderste bloemkroonblad van voren met een knobbel, wiens breede, 
afstaande randen den top bereiken. Rijpe vruchten knobbelig rimpelig. Tros dicht- 
bloemig. Bloemen kleiner dan 1 cM. 

a. Kelkbladen eirond-lancetvormig, getand, 3maal korter dan de bloemkroon, smaller 
dan de buis van deze. Vrucht ingedrukt bolrond, overdwars breeder, van boven 
HOeknObi . … … … F. officinalis blz. 241. 

b. Kelkbladen groot, half ZOO lane als de bloemkroon en minstens even breed als de buis 
van deze. Vrucht bolrond, aan den top met 2 ronde groefjes. F.densiflora blz. 242. 

c. Kelkbladen eirond, getand, zeer klein, 6-10maal zoo kort als de bloemkroon, smaller 
dan de buis van deze. Bloemen kleiner dan bij F. offici- 
nalis. Bladslippen gootvormig uitgespreid. Vrucht- 
omtrek van boven een hoek vormend. 

F. parviflora blz. 242. 

B. Bovenste en onderste kroonblad van voren met een knobbel, 
wiens randen den top niet bereiken. Rijpe vruchten meest 
glad. Tros losbloemig. Bloemen vrij groot (circa 1 cM lang), 
a. Vruchtstelen teruggebogen. Kelkbladen half zoo lang 

als de bloemkroon. Vrucht afgeknot-stomp. 
F. capreolata blz. 243. 

b. Vruchtstelen opgericht of uitgespreid. Kelkbladen 
Is à '/> maal zoo ee als de bloemkroon. Vrucht 
SpIlS pe een ee K-muralis: blz: 243: 


F. offieinális ®) L. Dinero (fig. 283). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, 
vertakte, onbehaarde stengel, die even als alle 
andere deelen der plant eenigszins blauwachtig berijpt is. Soms ook is de 


Er 
Fumaria officinalis 


Fig. 283. 


1) van het latijnsche fumus, rook. De naam slaat daarop, dat men vroeger meende, 
dat de plant zich ook uit damp of walm, die uit de aarde opsteeg, kon ontwikkelen. 
Daarop slaat ook de Nederl. naam aardrook. 

2) officinalis — geneeskrachtig. Een extract, uit de versche plant bereid, wordt in de 
apotheken verkocht als maagversterkend en zuiverend middel. 


Heukzers, Flora. 16 


242 — FUMARIACEAE. — FAMILIE 38. 


stengel liggend, zelfs rankend. De bladen zijn 2-3-voudig gevind, met 
smalle langwerpige en lijnvormige blaadjes. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn purper of rose en 5-8 mM 
groot. De kelkbladen zijn eenigszins scheef eirond, breeder dan de bloem- 
steel, smaller dan de bloemkroon en \/, maal zoo lang als deze, zij zijn 
wit-roodachtig. 

De vrucht ís ingedrukt bolrond, overdwars iets breeder, van boven afgeknot, 
soms iets toegespitst (fig. 283). 7-30 cM. ©, misschien ook OO. Mei— Herfst. 

Als variëteiten komen voor: 

5. média Coutinho (F. media Loisl.). Stengels liggend of kronkelend, 
onregelmatig vertakt. Blaadjes vaak rankend. 

y. Wirtgéni Hausskn. Kelkbladen scherp toegespitst, getand. Vruchten 
aan den top kort toegespitst. 

Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem in verband met de be- 
stuiving is als bij Corydalis cava. Doordat de bloemen zoo klein zijn en 
zij vaak nog al verborgen staan, is het insectenbezoek gering. Toch ont- 
wikkelen zich bijna steeds vruchten, zelfs bij aanhoudend regenachtig weer, 
dus is spontane zelfbestuiving hier zonder twijfel voldoende voor bevruchting. 

Volksnamen. In Noord-Limburg heet de plant duivenkrop, in Groningen 
roode remke, ín Zeeuwsch-Vlaanderen witte kruidnagels. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland 
door bijna geheel Europa voor, vooral op beteren , 


WOE eenigszins vochtigen grond, op tuinaarde enz. 
Kho I2 Zoo is zij ook bij ons algemeen. De var. 4. media 
NES S 


is bij ons eenige malen aangetroffen, de var. 7. 
Wirtgeni alleen bij Harderwijk en Beusichem. 


F. densiflóra!) D.C. Dichtbloemige duivenkervel 
(fig. 284). 

Deze plant gelijkt veel op F. officinalis. De heen en 
weer gebogen stengel is meest rechtopstaand en vertakt. 
De bladen zijn 2-3-voudig gevind met lijnvormige blaadjes. 

De bloemen staan in eindelingsche, dichte trossen, zijn 
purper of lichtrose, vrij klein (5-6 mM groot). De schut- 
bladen zijn even lang als of langer dan de bloemstelen. 
Fig 284. De kelkbladen zijn bijna cirkelrond, iets getand, breeder 
dan de bloemkroonbuis en half zoo lang als de bloem= 
kroon. 

De vrucht is bijna bolrond, stomp, met 2 ronde 
groefjes (fig. 284). 15-45 cM. ©. Juni—Augustus. 


Fumaria densiflora 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op bouwland, op klei- en leemgrond voor, doch is bij ons 
slechts een paar malen waargenomen nl. bij Bolsward, 
Utrecht, den Bosch en in den Nieuwen Neuzenpolder. 


F. parviflóra®) Lmk. Kleinbloemige duiven- 
kervel (fig. 284%). 

Bij deze plant is de stengel meest van den bodem af 
vertakt, liggend, soms klimmend, kantig en onbehaard. 
De bladen zijn 2-3-voudig vindeelig met blauwgroene, 
lijnvormige , gootvormige, uitgespreide slippen. Door- 
dien dejonderste hoofdslippen vaak lang zijn, is ieder 


Fumaria parviflora. blad in omtrek bijna cirkelvormig. 
Fig. 284%. De bloemen zijn kleiner dan bij F. officinalis (3-5 mM), 


1) __densiflora — dichtbloemig. 2) parviflora — kleinbloemig. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 243 


zitten in eerst dichtbloemige trossen, die later, als de vruchten rijp zijn, ijler worden. De 
schutblaadjes zijn wit, even lang als de vruchtsteeltjes. De kelkbladen zijn eirond, getand, 
zeer klein, 6-10-maal korter dan de bloemkroon en smaller dan de bloemkroonbuis (fig. 284*). 
De kroonbladen zijn wit of rose, aan den top donkerpurper. De vrucht is rondachtig- 
eirond, haar omtrek vormt boven een hoek (fig. 284*), zij is knobbelig rimpelig. >. Tot 
3 dM. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland, muren en wallen 
in bijna geheel Europa voor en is bij ons alleen bij Apeldoorn gevonden. 


F. capreolâta !) L. Rankende duivenkervel (fig. 285). 

Uit den penwortel komt een dunne, sterk vertakte stengel, die met enkel of dubbeì gevinde 
bladen bezet is. De blaadjes zijn langgesteeld, die der 2e orde 
zittend of zeer kort gesteeld, 2- of 3-lobbig, met wigvormigen 
voet, van boven groen, van onderen blauwgroen. De blad- 
stelen der blaadjes ranken. 

De bloemen zitten in losbloemige, rechtopstaande trossen, 
in of tegenover de bladoksels, zij zijn grooter dan bij 
F. officinalis nl. 8-12 mM lang, wit of rose, aan den top 
zwartpurper. De kelkbladen zijn eirond, spits, wat breeder 
dan de bloemkroon en half zoo lang als deze, De vrucht- 
stelen zijn teruggebogen. De vrucht is bolrond, stomp, 
van boven met 2 diepe groeven (fig. 285). 3-9 dM. ©. 
Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in heggen, aan wallen, op muren en op bouwland, vooral 
in Zuid- en het Zuidelijk deel van Midden-Europa voor. 
Noordelijker is zij zeldzaam en waarschijnlijk alleen aan- 
gevoerd, waarop ook de vindplaatsen bij ons wijzen, nl. het Pothoofd bij Deventer, 
Welgelegen bij Apeldoorn, een aardappelveld bij Doorn en tusschen Zeist en Driebergen. 


Fumaria capreolata 
Fig. 285. 


F. murális ?) Sonder. Muurduivenkervel (fig. 286). 
Deze plant gelijkt veel op de vorige. Uit den penwortel komt een rechtopstaande, liggende 
of klimmende stengel, die evenals de geheele plant blauw- 


achtig groen is. De bladen zijn dubbel gevind met lang- „65 
werpige of lancetvormige blaadjes. RA 
De bloemen staan in losse of vrij dichte trossen, zijn x 6 z 


purper of rose, aan den top zwartpurper, smal, doch vrij 
groot (6-11 mM lang). De schutblaadjes zijn lancetvormig, 
korter dan de bloemstelen. De kelkbladen zijn ovaal, 
even breed of bijna even breed als de bloemkroon, “2 à !/; 
maal zoo lang als deze. De vruchtstelen zijn opgericht 
of uitgespreid. De vrucht is bijna bolrond, spits, iets 
meer lang dan breed, glad of met fijne knobbeltjes bezet 
(fig. 286). 3-6 dM. ©. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit 
in bouwland, heggen en op muren in Zuid- en Midden- 
Europa en is bij ons slechts eenmaal in 1859 aangetroffen 
op een muur te Chartroyze bij Utrecht: 

Tot de familie der Fumariaceae behoort ook de als 
sierplant veel voorkomende Diëlytra spectabilis D. C. (Dicentra spectabilis Borkh.), zeer 
bekend als mariatranen of als druipende hartjes. 


à EN oh 
Fumaria muralis 
Fig. 286. 


Familie 39. Cruciferae Juss. Kruisbloemigen. 


Meestal kruidachtige gewassen met verspreid staande, zelden beneden 
tegenoverstaande bladen. 

Bloemen in trossen meest zonder schutbladen, tweeslachtig, meestal 
regelmatig. 


1) van capreoli: draagbanden, omdat de plant rankt. 2?) muralis = muur, 


16* 


244  CRUCIHERAE Ne FAMILIE 39. 


Kelkbladen 4, in twee kransen staand. Kroonbladen 4, zelden niet aan- 
wezig. Meeldraden meest 6, nl. 4 langere, ongeveer voor de kroonbladen 
staande en 2 zijdelings staande kortere, zelden 4 of 2. Helmknopjes naar 
binnen openspringend. Stamper 1, uit 2 vruchtbladen bestaande, met 
wandstandige zaadlijsten, terwijl de vruchtbladen door een meestal dun- 
vliezig tusschenschot zijn verbonden. Eitjes meest veel, hangend of hori- 
zontaal, gekromd. Stijl ongedeeld, soms ontbrekend. Vrucht 2-hokkig, 
zelden door valsche tusschenschotten overdwars gedeeld, meest een 
2-kleppige doosvrucht (hauw of hauwtje), wier kleppen van beneden naar 
boven van de aan het tusschenschot verbonden blijvende zaadlijsten los- 
laten, zeldzamer niet openspringend of overdwars in l-zadige stukken 
uiteenvallend. Zaden zonder kiemwit. Kiem gekromd; òf het worteltje ligt 
tegen de spleet der zaadlobben (embryum pleurorrhizum oO©) òf het wor- 
teltje ligt langs de rugzijde van een der zaadlobben (notorrhízum O() ) òf het 
worteltje ligt in een plooi der toegevouwen zaadlobben (orthóplocum) © ») òf 
het worteltje ligt naast de spiraalvormig opgerolde zaadlobben (spirolóbium) 
òf het worteltje ligt naast de heen en weergebogen zaadlobben (diplecólobium). 


De bijgevoegde teekeningen stellen schematisch de doorsnede van het zaad voor. 
Verklaring van termen, die bij de Cruciferae gebruikt worden. 


De vrucht heet een hauw, als de lengte meer dan 2 maal de breedte, 
een hauwtje, als de lengte niet of nauwelijks meer is dan de breedte. 

Aangezien in ieder hokje de zaden aan weerszijden van het tusschenschot 
zijn geplaatst, zijn ze feitelijk steeds in 2 rijen geplaatst. Vrij vaak gebeurt 
het echter, dat ze van weerszijden in elkaars open ruimten zitten, dan 
zegt men dat ze l-rijig geplaatst zijn. 


Biologische bijzonderheid. De tot de Cruciferae behoorende planten 
zijn scherp, soms zelfs bitter smakend door haar gehalte aan rhodaanallyl, 
de zaadlobben zijn oliehoudend. 


Verdeeling der Cruciferae naar hunne natuurlijke verwantschap. 


L. Onderorde Siliquosae. Hauwdragenden. K 
A. Groep Arabideae (Siliquosae pleurorrhizae OZ). 
Zaadlobben vlak. Worteltje tegen de spleet der zaadlobben liggend. 
Gesl. Cheiranthus, Nasturtium, Barbarea, Turritis, Arabis, Cardamine. 
B. Groep Sisymbrieae (Siliquosae notorrhizae O() ). 
Zaadlobben vlak. Worteltje tegen de rugzijde van een der zaadlobben liggend. 
Hauwen lijnvormig. Zaden l-rijig. 
Gesl. Hesperis, Malcolmia, Sisymbrium, Stenophragma, Alliaria, Braya, Erysimum. 
Groep Brassicaeae (Siliquosae orthoplocae OO»). 
Zaadlobben overlangs toegevouwen, het worteltje ligt in de vouw. 
Gesl. Brassica, Sinapis, Erucastrum, Diplotaxis, Eruca. 
1. Onderorde Silieulossae. Hauwtjesdragenden. 
A. Latiseptae. 
Hauwtjes meestal samengedrukt evenwijdig met het tusschenschot, dit dus even 
breed als de grootste middeilijn der vrucht. 
A. Groep Alyssineae (Latiseptae pleurorrhizae OZ). 
Zaadlobben vlak. Worteltje tegen de spleet der zaadlobben liggend. 
Gesl. Alyssum, Berteroa, Lunaria, Draba, Erophila, Cochlearia. 
B. Groep Camelíneae (Latiseptae notorrhizae O () ). 
Zaadlobben vlak. Worteltje tegen de rugzijde van een der zaadlobben liggend. 
Gesl. Camelina. 
C. Groep Subularieae (Latiseptae diplecolobae) (fig. a). 
Zaadlobben lijnvormig, hoefijzervormig gebogen, in de richting van het 
worteltje opstijgend, dan evenwijdig er mee teruggebogen. 
Gesl. Subularía. Fig. a 


a 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 245 


B. Angustiseptae. 
Hauwtjes loodrecht op het tusschenschot samengedrukt, dit naar boven en beneden 
versmald, lancet- of lijnvormig. 
A. Groep Thlaspideae (Angustiseptae pleurorrhizae OZ). 
Gesl. Thlaspi, Teesdalia, lberis, Biscutella. 
B. Groep Lepidineae (Angustiseptae notorrhizae O () ). 
Gesl. Lepidium, Capsella. 
C. Groep Brachycarpae (Angustiseptae diplecolobae) (fig. b). Worteltje tegen den 
rug van een hoefijzervormige, aan het vrije been ingeknikte zaadlob 


liggend, de toppen van beide onderling evenwijdig. ZN 
Gesl. Coronopus. / // / 
IL. Onderorde Nucamentaceae. | Á\/ 


Hauwtjes niet openspringend, door het verdwijnen van het tusschenschot \\ \\ 
vaak 1-hokkig. 5D) 
A. Groep /satideae (Nucamentaceae notorrhizae O () ). 
Gesl. Isatis, Myagrum, Neslea, Soria. 
B. Groep Zilleae (Nucamentaceae orthoplocae O >) ). 
Gesl. Calepina. 
C. Groep Buniadeae (Nucamentaceae spirolobae) (fig. c). Zaadlobben lijnvormig 
spiraal- of cirkelvormig opgerold. 
Gesl. Bunias. 
IV. Onderorde Lomentaceae. 
Hauwen geleed, in dwarsstukken uiteenvallend. 
A. Groep Cakilineae (Lomentaceae pleurorrhizae OZ). 
Gesl. Cakile, Chorispora. 
B. Groep Raphaneae (Lomentaceae orthoplocae O))). 
Gesl. Rapistrum, Raphanistrum, Raphanus. 


Bijzonderheden in verband staande met de bestuiving. 

Bij alle Cruciferae is de vereeniging der gewoonlijk niet zeer groote 
bloemen tot een tros van beteekenis, om het geheel meer te doen opvallen 
aan de insecten. De kelk dient meestal om de nagels der kroonbladen zoo 
bijeen te houden, dat zij een, al is het vaak vrij korte, buis vormen, 
waarin zich beneden de honig ophoopt. Deze wordt bij alle soorten door 
honigkliertjes afgescheiden. Steeds bevinden er zich daarvan 2 aan den 
voet der korte meeldraden, vaak ook zijn er tusschen de voeten der lange 
meeldraden, doch deze scheiden veelal minder honig af dan de andere. 

Alle Cruciferae zijn zwak proterogynisch. Als de bloemen zich openen, 
is in het midden der bloem dadelijk de dan reeds rijp ‘zijnde stempel zicht- 
baar, terwijl de daar omheen staande helmknopjes nog gesloten zijn. Dit 
duurt echter ook niet lang meer, want bij Sisymbrium Sophia, Lepidium 
Draba e.a. zijn zij ook reeds 2 à 5 uur later opengesprongen. 

Het meerendeel der Cruciferae met kleine bloemen is op zelfbestuiving 
aangewezen, aangezien insectenbezoek daar zeer gering is. Daar staan 
bij het opengaan der bloem de helmknoppen der langere meeldraden even 
hoog als de stempels, doch zij staan er een eindje van af, zoodat als die 
helmknoppen zich openen, zelfbestuiving nog uitblijft. Eerst tegen het 
laatst van den bloeitijd buigen de helmdraden zich zoo, dat de knopjes 
den stempel aanraken en nu heeft er zelfbestuiving plaats. Het stuifmeel 
der kortere meeldraden kan maar zelden op den stempel derzelfde bloem 
komen. Het is er om door insecten te worden weggehaald en voor 
kruisbestuiving te dienen. Zoo er dan ook insecten in de bloemen komen, 
om honig te halen, is de kans voor kruisbestuiving groot, want om den 
honig te bereiken aan den voet der meeldraden, moet de slurf den stempel 
en de stuifmeelhokjes der korte meeldraden passeeren en de straks besproken 
zelfbestuiving treedt eerst in het laatst van den bloeitijd op, zoodat de 
stempel in het eerst steeds voor kruisbestuiving beschikbaar is. 


246 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Merkwaardig is vooral de inrichting bij Lepidium Draba, waar de helm- 
knopjes der 4 langere meeldraden zich eerst bij het opengaan der bloem 
achter de kroonbladen verschuilen, zoodat de insecten er in ’t geheel niet 
bij kunnen komen, om het stuifmeel er uit weg te halen, waardoor dit 
beschikbaar blijft voor de zelfbestuiving tegen het laatst van den bloeitijd. 

In de Cruciferae met grootere bloemen is meer insectenbezoek te ver- 
wachten en daar treft men dan ook veelal meer inrichtingen aan om de 
kruisbestuiving te verzekeren, ook door het stuifmeel der lange meeldraden. 
Bij Sinapis arvensis b.v. opent zich de bloem des morgens, dan is de uit- 
stekende stempel al geschikt om stuifmeel op te nemen, doch alleen uit 
andere bloemen, want in deze zijn de knopjes nog gesloten. Op den vol- 
genden dag is het anders. Nu zijn de langere meeldraden gegroeid in de 
lengte tot boven den stempel en terwijl de knopjes eerst naar binnen waren 
gekeerd, hebben zij zich nu door een /, of V, draaïïng geheel of ten deele 
naar buiten gericht en zich aan die naar buiten gekeerde zijde met 2 spleten 
geopend. Ook zijn nu de helmknopjes der korte meeldraden naar binnen 
opengesprongen en zal dus een insect, dat zijn slurf naar de honigkliertjes 
beweegt, steeds aan kop of slurf stuifmeel ontvangen uit die korte of lange 
meeldraden en het nu in die bloem niet af kunnen geven aan den stempel, 
omdat de helmknopjes der lange meeldraden als een kapje daarover staan. 
Alleen de stempels van jongere bloemen kunnen het ontvangen. Na nog 
een dag is de toestand weer veranderd, want nu zijn de helmknopjes aan 
alle zijden met stuifmeel bedekt en is door verlenging van het vrucht- 
beginsel de stempel in het kapje, door de helmknopjes gevormd, gekomen 
en ontvangt nu stuitmeel uit dezelfde bloem. Bij regenachtig weer blijft 
de draaiïng der helmknopjes, die dan geen beteekenis zou hebben, geheel 
of ten deele achterwege. 

In grootere bloemen kunnen niet alle insecten den honig bemachtigen. 
Zoo is hij bij Cardamine pratensis alleen te bereiken door vlinders, bijen, 
zweefvliegen en zijn bij Hesperis matronalis alleen vlinders en Rhingia 
rostratà met haar lange slurf in staat, er bij te komen. 8 

De hier beschreven inrichting komt bij vele leden der familie voor. Waar 
zij zoo is en de afwijkingen zeer klein zijn, zal niet steeds de beschrijving 
der bestuiving gegeven worden, doch hierheen worden verwezen. Hetzelfde 
geldt voor de kleinere Cruciferenbloemen, waarbij ook steeds de bestuiving 
in hoofdzaak geschiedt op de boven beschreven wijze. Zonder nadere 
mededeeling zij dan ook steeds hierheen verwezen. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Cruciferae. 


A. Vruchtbeginsel (vrucht) vele malen meer lang dan breed. Vrucht een hauw. 
a. Bloemkroon wit, roodachtig, lila of violet. 
aa. Bovenste bladen enkelvoudig, ongedeeld, gaafrandig of getand. 
aaa. Stengelbladen met hart- en pijlvormigen voet zittend, stengelomvattend. 
a. Bladen alle kaal of alleen de wortelbladen ruw behaard. Bloem- 
kroon geelachtig-wit. 
aa. Hauwen tegen de bloemspil aangedrukt. De tijdens den bloeitijd 
meest ontbrekende wortelbladen ruw behaard, bochtig getand 
tothvinspletton nn „ … … … Turritis blz. 258. 
PP. Hauwen afstaand. Bab ae OEGedarde gaafrandig. Stengel- 
bladen eirond-elliptisch, zeer stomp. Bloemkroon geelachtig-wit. 
Erysimum orientale blz. 273. 
P- Bladen en stengel ruw behaard, de wortelstandige bladen in een 
roset. Hauwen rechtop- of afstaand. Bloemkroon wit. Arabis blz. 258. 


FAMILIE 39. — ORUGIEERKAE 247 


bbb. Stengelbladen gesteeld of met versmalden of afgeronden voet zittend. 
«a. Stempel enkelvoudig, stomp, iets ingesneden of bij diepere insnijding 
met naar buiten gekromde slippen. Bloemkroon wit of lila. 
aa. Bladen zonder hartvormigen voet. 
aad. Hauwen niet geleed. 
|. Stengelbladen zittend. Kleppen der hauwen sterk 


3-nervig . . . … « … « « Stenophragma blz. 270. 
Ll. Stengelbladen kortgesteeld. Kleppen der hauwen 
l-nervig. …. .… 8 nn oe jat Arabis: blz; 258 


PPP. Hauwen geleed, overdwars ingesnoerd, langwerpig. Stengel 
en bladen met gesteelde klieren bezet. Chorispora biz. 313. 
PP. Bladen met hartvormigen voet, gesteeld. Hauwen rondachtig- 
vierkant. Plant gewreven naar knoflook riekend. Alliaria blz. 271. 
Pp. Stempel uit 2 tegen elkaar liggende plaatjes gevormd. Stengelbladen 
zittend of kort gesteeld. 
aa. Plaatjes van den stempel vlak . . . . . . Hesperis blz. 264. 
fp. Plaatjes van den stempel priemvormig, dicht tegenover elkaar 
liggend. Bladen spatelvormig of langwerpig, gaafrandig, door 
aangedrukte 2-4-deelige haren ruw. …. . . Malcolmia blz. 265. 
bb. Bovenste bladen vinspletig tot gevind of 3-tallig. 
aaa. Hauwen openspringend. Bladen gevind, soms vindeelig. 

a. Stengel rechtopstaand of opstijgend. 

aa. Hauwen kort, rolrond. Zaden in ieder hokje onregelmatig Z-rijig. 
Helmknoppen geel. Bloemkroon wit. Bladen gevind. 
Nasturtium offlcinale blz. 252. 
Pp. Hauwen lang. Zaden in ieder hokje l-rijig. Bladen gevind. Helm- 
knoppen geel of rood. Bloemkroon wit tot lila. Cardamine blz. 260. 
P. Stengels liggend. Bladen bochtig vinspletig. Bloemen in de blad- 
oksels, wit of iets geel. Hauwen lijnvormig, rolrond. Braya blz. 272 
bbb. Hauwen niet openspringend, 2-ledig of niet geleed. 

«. Bladen kaal, vleezig, vindeelig. Hauw 2-ledig, het bovenste lid 


zwaardvormig. Strandplant. . . ----.--- Cakile blz. 312. 
f. Bladen ruw behaard, liervormig. Hauw 2-ledig of niet geleed. 
Gekweekt en verwilderd . - . … « … … - … Raphanus blz. 315. 


b. Bloemkroon geel of geelachtig wit. 
aa. Stengelbladen met hart- of pijlvormigen voet stengelomvattend. 
aaa. Stengelbladen alle ongedeeld. Bloemkroon geelachtig-wit. 

«. Bladen min of meer spits. Hauwen rechtopstaand, tegen de bloem- 
spil aangedrukt. Zaden in ieder hokje 2-rijig. Stengelbladen kaal, 
ARME ON MED WOM EI oe NE Turritis blz. 258. 

f. Bladen aan den top afgerond, evenals de stengel kaal. Hauwen 
afstaand of rechtopstaand. Zaden in ieder hokje l-rijig. 
Erysimum orientale blz. 273. 
Zie ook Brassica blz. 276. 
bbb. Onderste stengelbladen liervormig-vindeelig tot gevind. Bloemkroon geel. 
a. Stengelbladen met pijlvormigen voet, grasgroen. Hauwen kortge- 
snaveld, afgerond vierkant. . . . . … « « » Barbarea blz. 255) 
f. Stengelbladen met hartvormigen voet, de hoogere blauwgroen. 
Hauwen lang gesnaveld, rond of bijna vierkant . Brassica blz. 276. 
bb. Stengelbladen gesteeld of met versmalden voet, niet stengelomvattend. 
aaa. Bladen alle of alleen de bovenste ongedeeld, gaafrandig of bochtig getand. 
«. Stempel duidelijk 2-lobbig, met later naar buiten gekromde lobben. 
Hauwen vierkant, ongesnaveld. Bladen alle ongedeeld, lancetvor- 
mig, meest gaafrandig SIEN Cheiranthus blz. 250. 
f. Stempel niet duidelijk 2-lobbig. 

aa. Hauwen niet geleed, openspringend. 
aaa. “Hauwen met rechten, 2-4-snedigen snavel, rond, knobbe- 
lig, de kleppen met 3 sterke, rechte nerven. Kelk hori- 
zontaal afstaand. Stengel meest kort borstelvormig 
behaarde Ie AEN Sinapis 281. 


248 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


PPP. Hauwen met rolronden of kegelvormigen snavel, rolrond 
of bijna vierkant, de kleppen l-nervig of soms met 
bovendien nog 2 zwakkere heen en weer gebogen zijnerven. 
Stengel kaal of verspreid behaard . . Brassica blz. 276. 


Zie ook Diplotaxis blz. 284 en Erucastrum blz. 284. 


Pp. Hauwen overdwars ingesnoerd, geleed, niet openspringend. 
Kelk rechtopstaand. Onderste bladen liervormig, evenals de 
stengel stijf behaard . . . . … Raphanistrum biz. 314. 
bbb. Bladen alle gedeeld tot gevind of 3- -deelig. 
a. Kleppen der hauwen zonder of met 3 zwakke nerven. 
aa. Hauwen niet of zeer kort gesnaveld, rolrond, elliptisch tot 
lijnvormig, kort. Bladen vinspletig tot gevind, kaal. 
Nasturtium blz. 251. 
pp. Hauwen er Snavel sabel- tot kegelvormig. Bladen 
Vindeeli on ee Sin ApissbIzR2 5m 
Pf. Kleppen der hauwen 1-3-nervig. 
aa. Hauwen niet zeer kort-, meest langgesnaveld. 
aaa. Kleppen der hauwen l-nervig. 
A. Zaden in ieder hokje 2-rijig. 
S. Bloemkroon geel, nietviolet geaderd. Bloemstelen 
even lang als of langer dan de kelk. 
Diplotaxis blz. 284. 
SS. Bloemkroon geelachtig wit, violet geaderd. 
Bloemstelen korter dan de kelk. Kruca blz. 286. 
AA. Zaden in ieder hokje 1-rijig. Kleppen gewelfd. Bladen 
meest behaard. . . . . . . Erucastrum blz. 284. 


Zie ook Barbarea blz. 255. 


ppp. Kleppen der hauwen met 3 krachtige nerven. Zaden in 
ieder hokje l-rijig. Bloemen geel . . Sinapis blz. 281. 
pP. Hauwen ongesnaveld of zeer kort gesnaveld. Kleppen met 3 
krachtige nerven. Zaden in ieder hokje l-rijig. Bladen meest 
behaandhemn nen . … … Sisymbrium blz. 266. 
B. Vruchtbeginsel (vrucht) hoogstens 3-maal zoo lang als breed. Vrucht een hauwtje. 
a. Bloemkroon wit, roodachtig, lila of violet. 
aa. Kroonbladen gespleten of ongelijk van grootte. K 
aaa. Kroonbladen tweespletig. 
a. Bladen over den geheelen stengel verdeeld. Meeldraden met 
tandvormig aanhangsel aan den voet . . . . . Berteroa blz. 289. 


p- Bladen in een wortelroset. Meeldraden zonder aanhangsel. 
Erophila blz. 201. 


bbb. Kroonbladen ongelijk, de buitenste grooter. 
a. Bladen over den geheelen stengel verdeeld. Stengel vertakt. Meel- 
draden zonder aanhangsel. Hokjes der hauwtjes eenzadig. 
Iberis blz. 500. 
Pp. Bladen alle of op 1-2 na in een wortelroset. Stengel onvertakt. De 
langere meeldraden aan den voet met een vliezig aanhangsel. Hokjes 
der hauwtjes 2-zadig . . . . . … … … Teesdalia blz. 209. 
bb. Kroonbladen niet gespleten, noch ongelijk, hoogstens iets ingesneden. 
aaa. Bovenste bladen hart- of pijlvormig stengelomvattend. 
a. Plant onbehaard. 
aa. Alle bladen ongedeeld. Hauwtjes openspringend. 
aaa, Hauwtjes bijna bolrond, ongevleugeld. Wortelbladen rond, 
niervormig of eirond, gesteeld . . Cochlearia blz. 201. 
PPP. Hauwtjes min of meer platgedrukt, vooral aan den top 
gevleugeld. Wortelbladen omgekeerd eirond of langwerpig. 
Thlaspi biz. 207. 
pp. Wortelbladen bochtig vinspletig. Hauwtjes rondachtig-eirond, 
gezwollen, kort toegespitst, niet openspringend, Calepina blz. 311. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 249 
f- Plant min of meer behaard. 
aa. Hokjes van het hauwtje 2- tot meerzadig. 
aaa. Hauwtjes elliptisch, aan den top niet ingesneden. Stengel- 
bladen met hartvormigen voet stengelomvattend. 
Draba blz. 290. 
PPP. Hauwtjes driehoekig-omgekeerd hartvormig. Stengelbladen 
met pijlvormigen voet stengelomvattend. Capsella blz. 306. 
PP. Hokjes van het hauwtje eenzijdig. Stengelbladen met pijl- 
vormigen voet stengelomvattend. . . . . Lepidium blz. 302. 
bbb. Bovenste bladen niet hart- of pijlvormig stengelomvattend. 
«a. Bladen althans ten deele vinspletig tot gevind of gelobd. 
aa. Stengel rechtopstaand. Hauwtjes met 2 kleppen openspringend. 
aaa. Hauwtjes vlak, met l-zadige hokjes. Onderste bladen 
vinspletig of vindeelig tot dubbel vindeelig. 
Lepidium blz. 302. 
PPP. Hauwtjes gezwollen, bijna bolrond. Onderste en mid- 
delste bladen gelobd tot vinspletig. Cochlearia blz. 291. 
Pp. Stengel liggend. Bladen alle vindeelig. Hauwtjes 2-knoppig, 
rimpelig, niet openspringend, doch zich eindelijk deelend. 
Coronopus blz. 307. 
f. Bladen alle (of althans de stengelbladen) ongedeeld. Stengel meest 


rechtopstaand. 
aa. Bladen zonder hartvormigen voet. Bloemkroon klein, wit of 
paars. 


aaa. Bladen priemvormig, wortelstandig. Hauwtjes lang- 

werpig, opgezwollen. Zeer kleine, 0,02-0,08 hooge oever- 

of waterplanten. . . … weeen Subularias blz200: 
ppp. Bladen lijnvormig of avonne. langwerpig. Hauwtjes 
elliptisch. Stengel sterk vertakt met opstijgende of liggende 
takken . . … … … … … … Alyssum maritimum blz. 287. 
Bladen langwerpig-lancetvormig, langs den stengel staand 
Hauwtjes bijna bol- of eirond, gesnaveld, niet open- 


SPEREN Re Sorten blz) 
pp. Bladen met hartvormigen voet, en groot. Hauwtjes zeer 
groot, vlak. Bloemkroon lila of violet. . . Lunaria blz. 290. 


b. Bloemkroon geel, soms tot wit verbleekend. 
aa. Bovenste bladen met hart- of pijlvormigen voet stengelomvattend. 
aaa. Bovenste bladen met pijlvormigen voet stengelomvattend. 
a. Hauwtjes niet openspringend. Bloemkroon geel. 
aa. Planten kaal of verspreid behaard. 

aaa. Hauwtjes langwerpig, iets gevleugeld, hangend, 1-hokkig, 
l-zadig. Onderste bladen ongedeeld. . Isatis blz. 308. 
BPP. Hauwtjes samengedrukt peervormig, 3-hokkig, doch 

slechts 1-zadig. Onderste bladen ongedeeld. 
Myagrum biz. 309. 


2 


PP. Planten ruw door en haren. Hauwtjes bolrond, 
l-hokkig, l-zadig …. . .. . … … … Neslea blz. 310. 

Pp. Hauwtjes openspringend, bolrond of Ee Hokjes meerzadig. 
Bloemkroon lichtgeel. . . .. ; . … Camelina blz. 295. 


bbb. Bovenste bladen niet hartvormigen voet stengelomvattend. Hauwtjes 
rond, elliptisch, vlak, met 1-zadige hokjes. Lepidium perfoliatam blz. 304. 
bb. Bovenste bladen niet hart- of pijlvormig stengelomvattend of de stengel onbe- 
bladerd. 
aaa. Bladen kaal, ongedeeld tot vinspletig of langwerpig. Hauwtjes bolrond 
tot langwerpig. Land- en waterplanten. Nasturtium amphibium blz. 253- 
bbb. Bladen niet kaal. Landplanten. 
a. Bladen ongedeeld. Stengel bebladerd. 
aa. Bladen grijs- of witviltig, langwerpig tot omgekeerd eirond. 
Hauwtjes rondachtig tot eirond …. . .. . Alyssum blz. 286. 


250 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


pp. Bladen stijf behaard, langwerpig tot lijnvormig, gaafrandig tot 


bochtig getand. Hauwtjes brilvormig …. . Biseutella blz. 301. 
/. De onderste bladen althans vinspletig of liervormig, stijf of ruw 
behaard. 


aa. Hauwtjes l-ledig, scheef eirond, 2-hokkig, wrattig. Onderste 
bladen liervormig, de middelste meest met spiesvormigen voet, 
langwerpig-lancetvormig, ruw behaard . . . Bunias blz. 311. 
PP. Hauwtjes 2-ledig, het onderste lid rolrond, steelachtig, het 
bovenste bolvormig, in den stijl spits uitloopend. Bladen vin- 


spletigsofsliervormigs.. 5 5 2. Rapistrumblzasis: 
€: Bloemkroonsontbrekend. ‚nt on nn oen en ee Lepidinmib Nn 


Voorkomen der Cruciferae. 


De Cruciferae behooren tot de volgende groepen, wat de standplaatsen 
betreit: 

1. Xerophyten: Berteroa incana, Cardamine hirsuta, Teesdalia nudicaulis, 
Erophila verna, Draba muralis, Stenophragma Thalianum. 

2. Halophyten: Cochleariasoorten, Cakile maritima, Lepidium latifolium, 
Coronopus Ruellii. 

3. Hygrophyten: Nasturtiumsoorten, Cardamine amara en eigenlijk ook 
Cardamine pratensis (vooral in vochtige weiden). 

4, Waterplanten: Subularia (misschien bij ons gevonden). 

5. Planten voor beschaduwde plaatsen: Cardamine hirsuta £. silvatica, 
Alliaria officinalis, Turritis glabra. 

6. Akkeronkruiden: Brassica nigra, Lepidium campestre, Sinapis arvensis, 
Sinapis alba, Thlaspi arvense, Camelina sativa en dentata en Rhaphanis- 
trum Lampsana. 

7. Ruderaalplanten: Sisymbrium officinale, S. Sophia, Capsella bursa 
pastoris, Erysimum cheirantoides, Barbareasoorten, Diplotaxis, Lepidium 
Draba en L. ruderale. 

Enkele rotsplanten, als de Arabissoorten en sommige Erysimumsoorten 
(echter niet E. cheiranthoides) komen bij ons ook wel voor, doch zijn dan 
òf verwilderde sierplanten òf zij zijn aangevoerd. 

Bovendien zijn een groot aantal Cruciferae bij ons alleen aangevoerd 
hetzij door het verkeer, hetzij met granen en deze 
Zijn meestal niet ingeburgerd. 


1. Cheiránthus ') L. 


C. Chéiri®) L. Muurbloem (fig. 287). 

Uit den heen en weer gebogen, met vele takken 
voorzienen penwortel, komt een van onderen hou- 
tige, iets kantige stengel, die door de verhoo- 
gingen onder den voet der bladen, na het af- 
vallen van deze, knobbelig wordt. De takken zijn 
opgericht en worden even lang als de hoofdstengel. 


Cheiranthus Cheiri De bladen staan vooral beneden vrij dicht 
Fig. 287. opeen, zij zijn stekelpuntig en evenals de stengel 


aangedrukt behaard (met 2-takkige haren, die 
schijnbaar enkelvoudig zijn, doordien zij de vertakking geheel aan den voet 


1) Cheiranthus is ontstaan uit het arabische cheiri en het grieksche anthos : bloem. 
2 Cheiri is misschien door de Arabieren aan het Grieksch ontleend en is misschien 
ontstaan uit kirros: geel of uit kèroi: waskaars. 


FAMILIE 39. — CRUGCIFERAE. — 251 


hebben). De onderste zijn lancetvormig, aan weerszijden met 1 of 2 
tanden, de hoogere zijn langwerpig, naar voren breeder. 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zijn groot, goudgeel (bij de 
gekweekte plant meest donkeroranje tot donkerpurper, soms gevuld), 
welriekend. De kelkbladen staan rechtop, 2 hebben zakvormige aanhangsels, 
zij zijn wat korter dan de bloemsteel. De stempel bestaat uit 2 uiteen- 
staande, afgeronde plaatjes. 

De hauwen staan rechtop, zijn samengedrukt vierkant en grijsachtig, 
aangedrukt behaard met l-nervige kleppen (fig. 287). De zaden zijn ovaal, 
samengedrukt, aan den top smal gevleugeld en staan in één rij in de 
vrucht. 2-45 dM (de gekweekte tot 9 dM). 2. Mei, Juni. 

Biologische bijzonderheden. Bij de groote bloemen zijn kleur en geur 
(naar violen) lokmiddelen. De honig wordt alleen aan den voet der korte 
meeldraden afgescheiden en in de zakvormige aanhangsels van 2 kelkbladen 
bewaard. 

De helmknoppen springen naar binnen open, het onderste deel der helm- 
knoppen der langere en het bovenste deel van diezelfde deelen der kortere 
meeldraden raakt den stempel, zoodat spontane zelfbestuiving onvermijdelijk is. 

De stempel met de helmknoppen er om, sluiten den toegang tot de bloem- 
kroonbuis geheel af. Bij insectenbezoek zal kruisbestuiving niet uitblijven, 
doordat de bezoekers met de tegengestelde zijde van hun slurf stempel en 
helmknopjes aanraken. 

De vleugelrand aan de zaden dient als verspreidingsmiddel voor deze. 


Volksnamen. Behalve muurbloem heet de plant ook muurviolier (Wal- 
cheren, Zeeuwsch-Vlaanderen), verder flier (Zeeland), filetten (vele plaatsen), 
goudlak of gouden lakens (Veluwezoom, Friesland, Noord-Brabant), nagel 
bloem (Graafschap Zutphen), steentiolen (Limburg), theebloem (Zuid-Holland, 
Noord-Brabant). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op muren en 
rotsen in Zuid- en Midden-Europa voor, zij is ook bij ons op oude muren 
reeds lang ingeburgerd: Tevens is zij reeds een overoude sierplant, ook 
de variëteit met gevulde bloemen. 


2. Nastúrtium ) R. Br. Waterkers. 


Kelkbladen uitgespreid, aan den voet gelijk. Stempel gaaf of ingesneden. 
Vruchten òf cylindrische hauwen òf langwerpige of ovale hauwtjes. Kleppen 
bol, zonder uitstekende nerven. Snavel kort of ontbrekend. Zaden klein, 
ovaal, samengedrukt, niet gevleugeld, in 2 onregelmatige rijen staand. 
Bloemen wit of geel, vrij klein. 

Bladen meest vindeelig of gevind. Plant geheel of bijna onbehaard. 


Biologische bijzonderheden. De kleinheid der zaden doet ze gemakkelijk 
door den wind verspreiden. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Nasturtium. 


A. Bloemen wit. Stengel aan den voet kruipend, wortelend, soms opgericht en niet wor- 
telend. Zijblaadjes, zoo aanwezig, elliptisch, ovaal, rond of lancetvormig, topblaadje 
eirond, soms met hartvormigen voet bij de onderste bladen. Vruchtstelen omstreeks 
zoowlanewalskden hatwens Ee EN Roficinalenblz 252: 

B. Bloemen geel. 


1) Nasturtium moet waarschijnlijk afgeleid worden van het grieksche ánastrution: middel 
tot oprichten, tot herstel, om de prikkelende werking, die men aan sommige soorten toeschreef. 


252 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


1. Kroonbladen hooggeel, langer dan de kelkbladen. 

a. Hauwtjes elliptisch of bolrond, 2-3 maal zoo lang als de stijlen, 2-4 maal zoo 
kort als de vruchtstelen. Stengel aan den voet kruipend, wortelend. Bladen 
langwerpig of lancetvormig, vaak ook vinspletig . . . N. amphibium blz. 253. 

b. Hauwen lijnvormig, omstreeks even lang als de vruchtstelen. Bladen in omtrek 
langwerpig- of rondachtig-eirond, vinspletig tot gevind. Bladslippen of blaadjes 
der bovenste bladen lijnvormig, getand tot vinspletig . . N. silvestre blz. 254- 

Kroonbladen bleekgeel, even lang als of iets korter dan de kelkbladen. Bladen vin- 

spletig. Hauwen langwerpig, omstreeks even lang als de vruchtstelen. 

N. palustre blz. 255. 


NS) 


N. officinâle ') R. Br. Witte,waterkers. (Fig. 288). 

De wortelstok ligt horizontaal in het slib van den bodem. Uit de knoopen 
van dezen komen rechtopstaande, iets kantige, 
sappige, onbehaarde, losbebladerde stengels, die 
soms aan den voet ook weer wortelen. 

De bladen zijn oneven gevind, meest met 3 à 
6 paar zijblaadjes, die soms ontbreken, en een 
grooter topblaadje. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, 
zijn klein en wit. De kelkbladen zijn groen, 
iets afstaand. De kroonbladen zijn langer dan 
de kelkbladen. De helmknopjes zijn geel. 

De hauwen zijn afstaand, cylindervormig, vaak 
NEER EAD wat sikkelvormig gekromd, lijn-langwerpig 

Fig. 288. (fig. 288). De zaden zijn ovaal, bruin met 2 rijen 
van puntjes. 1—9 dM. 2. Mei—September. 

De plant smaakt aangenaam bitter en is door de donkergroene kleur 
voor den bloeitijd gemakkelijk van de veel er op gelijkende Cardamine 
amara te onderscheiden. 

Vormen er van zijn: 

«. genuinum®) Gr. et Godr. Stengel wortelend. Zijblaadjes 3 à 4 paar, 

ovaal, uitgerand. Topblaadje grooter, vaak hartvormig. 

6. asarifólium®) Kralik. Bladen alleen uit een rond-hartvormig top-— 
blaadje bestaand. Stengel kort. 
intermédium*) Gren. Stengel 3—4 dM. Blaadjes lang, ovaal. 

d. Siifólium®) Steud. Stengels lang. Bladen 4—6-parig. Blaadjes groot, 
lancetvormig, gelijk. 

s, _parvifólium®) Peterm. Stengel laag, opgericht. Zijblaadjes rond. 
Topblaadje groot, hartvormig. 


Biologische bijzonderheden. Soms vindt men op de onderste bladen dezer 
plant knoppen, die tot nieuwe planten uitgroeien. 

De honigkliertjes zitten in de bloem aan den voet der korte meeldraden. 
De stempel ligt hooger dan de helmknoppen der langere meeldraden, die 
in de open bloem naar de kortere zijn toegebogen, zoodat een kop of 
slurf, die den honig wil bereiken, eerst den stempel en even daarna de met 
stuifmeel bedekte zijde van 3 dicht bijeenliggende helmknoppen moet pas- 
seeren. Bij aanhoudend regenweer blijven de bloemen gesloten en heeft 
er door het stuifmeel der langere meeldraden spontane zelfbestuiving plaats. 


1) officinale — geneeskrachtig. 2) genuinum — echt. 9) asarifolium — Asarum- 
bladig. *) intermedium —= middelste. 9) Siifolium —= Siumbladig. 6) _parví- 
folium —= kleinbladig. 


FAMILIE 39. : _— CRUCIFERAE. — 253 


Gebruik. Vroeger werd de plant als bloedzuiverend middel veel aange- 
wend, later deed de aangenaam bittere smaak haar tot een genotmiddel 
worden, zelfs wordt zij wel als salade gegeten. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel 
Europa in beken, slooten en moerassen voor. De vorm z. genuinum is bij 
ons algemeen, 4. asarifolium is alleen bekend van Middelbert bij Groningen 
en van Leiden, y. intermedium van eenige plaatsen, &. Siifolium alleen van 
den Maliebaanpolder bij Den Haag, =. parvifolium van Rheede aan de Laak, 
de Waal tegenover Rossum en bij Hees, Werkendam en Hollandsche hoeve 
(Zuid Beveland ?). 

Volgens den Prodromus Florae Batavae zijn de variëteiten slechts stand- 
plaatsvariëteiten of meer of minder volkomen toestanden der plant. Zoo 
zou #. asarifolium slechts een jeugdtoestand zijn, die onder omstandigheden 
een blijvenden toestand kan worden en is de var. intermedium een krachtig 
ontwikkelde, de var. Siifolium een nog krachtiger ontwikkelde toestand. 


N. amphibium ') R. Br. (Róripa®) amphibia Bess.) Gele waterkers. (Fig. 289). 

Uit den kruipenden wortelstok, die ook uitloopers uitzendt, komen naar 
boven rechtopstaande, losbebladerde, krachtige stengels, die aan den voet 
en in de onderste knoopen vaak wortelen. De 
bladen zijn langwerpig-lancetvormig, stomp of 
tamelijk spits, getand of gezaagd, de onderste 
gesteeld, vaak kamvormig ingesneden of lier- 
vormig vinspletig, de bovenste met versmalden 
voet zittend, gaafrandig of getand. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, 
op uitstaande stelen, zijn geel en vrij groot. De 
kelkbladen zijn geel, de kroonbladen tot 2 maal 
zoo lang als de kelk. 

De hauwen zijn eirond-langwerpig, langge- 
steeld en met den steel stijf afstaand of iets Nasturtium amphibium 
neerhangend (fig. 289). Zaden bruinachtig, met Fig. 280. 
puntjes. 459 dM. 2. Mei—juli. 

Vormen er van zijn: 

2. indivisum®) D.C. Onderste bladen hoogstens aan den voet met 
kleine zijblaadjes, de bovenste geheel ongedeeld, zonder oortjes. 
Deze plant groeit vooral op plaatsen, waar het water al weg was, 
voor de plant zich begint te ontwikkelen. 

6. variifólium®) D. C. Onderste bladen liervormig-vinspletig of kam- 
vormig ingesneden, de bovenste ongedeeld of weinig getand, zonder 
oortjes. Deze plant groeit vooral op plaatsen, die nog vochtig waren, 
toen de groei der plant begon. 

y. auriculátum®) D. C. Bladen aan den voet met kleine oortjes. Groeit 
vooral in het water. 


Biologische bijzonderheden. Tusschen iedere 2 meeldraden zit een honig- 
kliertje. 
De helmknoppen der lange meeldraden staan op gelijke hoogte met den 


LO 


1) amphibium — tweeslachtig, omdat zij op het droge en in het water voorkomt. 

2) Misschien af te leiden van ros: dauw en ripa: oever, doch de beteekenis is dan on- 
bekend. Misschien ook een eigennaam. 3) indivisum — niet ingesneden. 
4) variifolium — veranderlijkbladig. 5) auriculatum — geoord. 


254 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


stempel, die der kortere lager. Bij zonnig weer staan de meeldraden iets 
uit elkaar en de helmknopjes zijn naar de stamperzijde toe opengesprongen, 
zoodat honigzoekende insecten met verschillende zijden van hun kop stem- 
pel en stuifmeel aanraken, dus kruis- en zelfbestuiving bewerken kunnen. 
Bij regenachtig weer openen zich de bloemen maar ten deele, zoodat de 
helmknoppen der lange meeldraden den op dezelfde hoogte staanden stempel 
spontaan kunnen bestuiven. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel 
Europa aan en in beken, slooten en op moerassige plaatsen voor. De 
vorm indivisum ís bij ons vrij algemeen, de vorm variifolium zeldzaam, de 
vorm auriculatum vrij zeldzaam. 


N. silvéstre ') R. Br. (Róripa silvestris Rchb.) Akkerkers. (Fig. 290). 
Uit den korten wortelstok, die schuin in den bodem zit, komen verschei- 
den rechtopstaande, opstijgende, aan den voet liggende stengels. Deze 


to® dragen beneden een wortelroset van eenige bla- 
SED den, de stengels zelf zijn meest sterk vertakt, 
SS Sn hoekig gestreept en fijn behaard of slechts met 
4 VE knobbeltjes voorzien. De bladen zijn alle vin 
/ NAS spletig tot gevind, gesteeld, levendig groen, on- 
EN Jl) behaard. De wortel- en de onderste stengel 
De bladen hebben in den regel 3—4 paar tamelijk 
AD wel even groote, langwerpige, grof getande 
0 / blaadjes, het topblaadje is iets grooter dan of even 


SD \e groot als de andere en ook gelijk van vorm. 
Vg Hooger aan den stengel zijn de bladen vindeelig 
Nasturtium silvestre tot vinspletig met smallere, soms lijnvormige 

Fig. 200. slippen. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen op 
uitstaande bloemstelen, zij zijn geel. De kelkbladen zijn geel, de kroon 
bladen meest tweemaal zoolang als de kelk. 

De hauwen zijn geheel of bijna rechtopstaand op dunne, schuin afstaande 
stelen, vaak wat gebogen, onbehaard, omstreeks even lang als of langer 
dan de stelen (fig. 290). De zaden zijn bruin, afgerond. 22—45 cM. 2. 
Juni— Augustus. 

De gewone vorm is « dentáto-incisum®). Bladen vinspletig tot gevind, 
met getande slippen of blaadjes. Verder komt voor £. rivuldre ®) met minder 
diep ingesneden bladen, terwijl de rijpe vruchten grooter en langer zijn 
dan de stelen. 


Biologische bijzonderheden. Honigkliertjes zitten aan den voet der korte 
en tusschen de voeten der lange meeldraden. De inrichting der bloem met 
het oog op de bestuiving is als bij N. amphibium. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland, 
in vochtige weiden, aan randen van wegen en dijken, op ruige plaatsen, 
aan slootkanten door geheel Europa voor. Ook bij ons is vooral de hoofd- 
vorm algemeen, de 4. rivulare vrij zeldzaam. 


1) silvestre — bosch. *) dentato-incisum — tandig ingesneden. 3) rivulare — beek. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 


he 


55 


N. palústre ') D. C. (Róripa palustris Rchb.). Moeraskers. (Fig. 291). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige. De wortel is spilvormig, daaruit 
komt een rechtopstaande, opstijgende of liggende, vertakte, gegroefde, 
onbehaarde stengel. De onderste bladen zijn liervormig-vindeelig, lang- 
gesteeld, de hoogere vinspletig, met langwerpige, stomp getande slippen, 
zij zijn bijna zittend en alle zijn onbehaard. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn klein en lichtgeel. De 
kelkbladen zijn geelachtig, de kroonbladen omstreeks even groot als de 
kelkbladen. De bloemstelen zijn uitstaand. 

De hauwen zijn langwerpig, gezwollen, de 
vruchtsteeltjes omtreeks even lang als de vrucht, 
uitstaand of iets teruggebogen (fig. 291). De zaden 
zijn geelachtig, glad. ©, OO, somtijds zelis 2%. 
2—4 dM. -Juni—September. 

Biologische bijzonderheden. Honigkliertjes zitten 
alleen aan den voet der korte meeldraden. De 
bloemen vallen, doordat de kroonbladen zoo klein 
zijn, niet veel op. Overigens is de inrichting met 
het oog op de bestuiving als bij N. amphibium. 

Soms vormen zich op de onderste bladen knop- Nasturtium palustre 
pen, die tot nieuwe planten uitgroeien. Fig. 201. 

Bij deze plant en ook bij N. silvestre, evenzeer 
bij Barbarea vulgaris en Sisymbrium Sophia komen soms koekoeks- of 
ananasgallen voor. Zij worden veroorzaakt door een galmug (Cecidomyia 
Sisymbrii) en ontstaan vooral aan den voet der bloemstelen midden in de 
bloemtrossen. Zij vormen daar witte, zwamachtige weefsels, die als om- 
geslagen hoedranden de bloemstelen omgeven. Doordien de woekeringen 
der naburige bloemstelen samenvloeien, ontstaan holle ruimten, waarin de 
galmuglarven verblijven. Van buiten af gezien lijken die gallen witte knob- 
bels in de bloeiwijze, die aan de vruchten van den witten moerbeiboom 
herinneren. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel 
Europa aan en in slooten en op moerassige plaatsen voor en is ook bij 
ons op zulke plaatsen vrij algemeen. 


Tusschenvormen. De Prodromus Florae Batavae vermeldt 2 tusschenvormen, nl. een 
tusschen N. palustre en N. silvestre, de N. brachystylum Wallr.*) met vruchten meer dan 
2 maal zoo kort als de steel en breed lijnvormig (4-5 mM lang en 1 mM breed), deze is 
op Schiermonnikoog, op Rhoodestein bij Neerlangbroek en bij Muiden waargenomen en 
een tusschen. N. amphibium en N. silvestre, de N. brachycarpum®) met elliptische hauwen, 
die nauwelijks 2-maal zoo lang zijn als de stijlen en 3 à 4 maal zoo kort als de stelen, 
die op eenige plaatsen is aangetroffen. 

Het genoemde werk onderstelt, dat er in ons land nog wel meer van zulke tusschenvormen 
te vinden zijn en geeft dan ook op blz. 100 en vlg. een tabel tot het determineeren dezer 
hybriden, ontleend aan Rouy et Foucaud's Flore de France. 


3. Barbaréa® R.Br. Barbarakruid. 


Kelkbladen opgericht, bijna gelijk aan den voet, geelachtig. Stempel 
gaaf of iets uitgerand. Hauwen lijnvormig, cylindrisch-vierkant, iedere 


1) palustre = moeras. 2) brachystylum — kortstijlig. 3) brachycarpum — kort- 
vruchtig. *) Naar de heilige Barbara, die in 300 n. C. in Nikodema in Klein-Azië leefde. 


256 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


klep met 1 krachtige nerf. Zaden ovaal, samengedrukt, niet gevleugeld, 
l-rijig. Bloemen vrij groot of klein. 

Onderste bladen liervormig, gevind of vindeelig, de stengelbladen meeren- 
deels geoord stengelomvattend. 

Planten onbehaard met hoekig gestreepten stengel. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen door het uitgespreid 
staan der kroonbladen goed op. De honigkliertjes zitten aan den voet der 
kortere en tusschen de voeten der langere meeldraden. Vooral door de 
eerstgenoemde kliertjes wordt veel honig afgescheiden, die zich verzamelt 
in de holte der 2 het dichtst daarbij staande kelkbladen. Die hoeveelheid 
is zoo groot, dat de meeldraden zich, zooals Müller het uitdrukt, zoo 
stellen, alsof de andere honigkliertjes er in het geheel niet zijn. De inrich- 
ting der bloem in verband met de bestuiving is vrijwel gelijk aan die, welke 
bij het overzicht over de familie bij Sinapis is beschreven. 

Over de koekoeksgallen bij B. vulgaris, zie Nasturtium palustre. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Barbarea. 


A. Vruchtstelen dunner dan de rijpe hauwen. Onderste bladen liervormig gevind met 
rondachtig-eirond topblaadje, dat vaak een hartvormigen voet heeft, de middelste lier- 
vormig ingesneden, de bovenste hoekig getand tot bijna vinspletig. Kroonbladen bijna 
dubbel zoo lang als de kelkbladen. Hauwen rechtopstaand op eenigszins afstaande 
Stelen . … B. vulgaris blz. 256. 

B. Vruchtstelen omstreeks. even dik als de rijpe hauwen. Bovenste bladen vindeelig, de 
onderste gevind. 

a. Onderste bladen 8-10-parig gevind met rondachtige zijblaadjes en grooter rond- 
achtig gekarteld topblad, de bovenste met 5-6 paar lijnvormige zijslippen en een 
lijnvormig-langwerpige eindslip. Kroonbladen bijna dubbel zoo lang als de kelk- 
bladen. Vruchttros los. Hauwen op afstaande stelen bijna rechtop- of uitstaand, 
AeORCM elan van eee Be praecox bizz 

b. Onderste bladen 3-5-parig_ gevind. met lancetvormige zijblaadjes en kleiner top- 
blaadje, de bovenste diep-vinspletig. Vruchttros dicht. Hauwen meer afstaand, 
rans seMMAne oe Pie oee dd Ba kralen ee en B intermedia zn 


B. vulgáris') B. Br. Barbarakruid (fig. 292). 

Uit den penwortel komen 1 of meer rechtopstaande, sterk gegroefde, 
onbehaarde, vertakte stengels. De wortelbladen staan in een roset en zijn 

oneven gevind met 2 à 4 paar ronde of eironde 
zijblaadjes en een zeer groot, afgerond, aan den 
voet zwak hartvormig topblaadje. Het bovenste 
paar zijblaadjes is even breed als de breedte van 
het topblaadje, de onderste paren worden geleidelijk 
kleiner. De onderste stengelbladen gelijken op de 
wortelbladen, doch zijn alleen liervormig ingesneden, 
de bovenste zijn hoekig getand tot bijna vinspletig. 

De bloemen zitten in trossen aan het eind van 
den stengel en in de bladoksels, zij zijn tijdens 
het opengaan meest ineengedrongen en zijn vrij 
groot (7-9 mM) en goudgeel. De bloemstelen zijn 
even lang als de kelkbladen, vrij wat korter dan 
de hauwen. De helmhokjes loopen aan den voet evenwijdig. 


Barbarea vulgaris 


Fig. 292. 


1) vulgaris — gewoon. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 257 


De hauwen staan op korte, weinig afstaande steeltjes, onder een scherpen 
hoek opgericht en zijn recht (fig. 292). 3-9 dM. OO, soms 2%. Mei, 
Juni. 

Als variëteiten komen voor: 

5. arcuáta ') Rchb. Topblaadje der onderste bladen ei-ruitvormig. Bloem- 
trossen tijdens het opengaan tamelijk ijl. Helmhokjes aan 
den voet uiteenwijkend. Hauwen op horizontale stelen naar 
boven boogvormig gekromd, langer dan bij den grondvorm 
(fig. 293). 

7. stricta®) Andrzj. Zijblaadjes der onderste bladen zeer klein, 
het bovenste paar smaller dan de breedte van het topblaadje. 
Bloemkroon slechts WV, langer dan de kelk (5-6 mM) en 
lichtgeel. Top der kelkbladen penseelachtig behaard. Hauwen 
rechtopstaand, tegen den stengel aangedrukt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel 
Europa op vochtige plaatsen in bouw- en grasland voor, het liefst 
op kleibodem, ook bij ons, doch vrij zeldzaam. De var. £. arcuata 
komt op dergelijke plaatsen voor, doch is bij ons zeldzaam, de 
var. 7. Stricta is vrij zeldzaam aan slootkanten, vooral in de nabijheid van 
groote rivieren en in vochtig kreupelhout. 


Fig. 293. 


B. práecox3) R. Br. Vroeg barbarakruid (fig. 294). 

De stengel is rechtopstaand, hoekig, meest vertakt. De wortelbladen 
staan in een roset, zijn oneven gevind, met 8—10 paren zijblaadjes, die 
naar boven toe grooter worden. De blaadjes zijn langwerpig, afgerond, 
zwak gelobd, het bovenste paar is even breed als 
het rondachtige, aan den voet soms zwak hart- 
vormige topblaadje. De stengelbladen zijn vin- 
deelig met lijnvormige, gaafrandige zijslippen en 
lijnvormig-langwerpige eindslip. 

De bloemen staan in eindelingsche en zijstandige 
trossen, zijn groot en lichtgeel. De kelkbladen 
zijn iets langer dan de bloemstelen. De kroon- 
bladen zijn bijna dubbel zoo lang als de kelkbladen. 

De vruchttros is los. De hauwen staan op af- 
staande stelen rechtop of uitstaand, hebben een 
korten snavel en zijn 4—6 cM lang (fig. 204). 


1-45 dM. O@O. April—Juni. Ek 
De plant heeft een scherpen smaak, als Nasturtium Ee 
officinale. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West-Europa 
van Italië tot Zweden voor op braakland, aan kanten van wegen en slooten, 
doch is bij ons zeer zeldzaam. 


B. intermédia®) Bor. Bitter barbarakruid (fig. 295). 
De stengel is rechtopstaand, eenigszins driekantig. De wortelbladen zijn 3-5-parig gevind 


1) arcuata — boogvormig. 2) stricta — stijf. 3) praecox — vroeg. 
*) intermedia — middelste. 


HEUKELS ‚ Flora. 17 


258 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


met lancetvormige zijblaadjes en kleiner, min of meer gewimperd topblaadje. De stengel- 
bladen zijn vindeelig of diep vinspletig met lijnvormige, 
gaafrandige zijslippen en een grootere eindslip. 

De bloemen zijn geel en staan in trossen. 

De vruchttrossen zijn dicht. De hauwen zijn smaller dan 
bij de vorige soort en staan meer af, zij zijn 2 à 3 cM lang 
en kortgesnaveld (fig. 205). 3-6 dM. OO. April —Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
braak- en bouwland en aan wegen in Midden- en Zuid- 
Europa voor en is bij ons alleen als aangevoerd waargenomen 
op een klaverveld bij Apeldoorn (1872-1878) en op een paar 
plaatsen bij Amsterdam en bij Rotterdam. 


4. Turrítis ') Dill. 

Barbarea intermedia T. glábra®) L. Torenkruid (fg. 296). 

Fig. 205. Uit den dunnen penwortel komt een stijf recht 
opstaande stengel, die meestal niet vertakt is en beneden door vertakte 
haren ruw, doch boven kaal, berijpt is. De onderste bladen staan in een 
wortelroset, zijn bochtig getand, naar den voet versmald, stomp, ruw 
behaard door 3-takkige haren. Zij ontbreken tijdens den bloeitijd vaak. 
De stengelbladen zijn onbehaard, blauwgroen, zij omvatten met diep hart- 
pijlvormigen voet den stengel, zijn eirond-lancetvormig, spits en gaafrandig. 

De bloemen staan in dichte trossen, zijn geelachtig wit en klein. De 
kelkbladen zijn onderling gelijk, iets gekleurd, even lang als de bloemsteel. 
De kroonbladen zijn lancetvormig, stomp, langer dan de kelk. 

De vruchttrossen zijn zeer lang en smal. De hauwen staan rechtop op 
rechtopstaande stelen, zij liggen tegen den stengel, zijn 5—6 cM lang, 
samengedrukt, bultig (fig. 296). De zaden liggen 
in 2 rijen en zijn niet gevleugeld. 5-12 dM. @O. 
(Mei) Juni, Juli, zelden in den Herfst. 

Biologische bijzonderheden. De honigkliertjes 
zijn in de bloemen, als bij Barbarea geplaatst. De 
helmknopjes springen naar binnen open; die der 
langere meeldraden liggen met hun onderste deel, 
die der kortere met hunne toppen tegen den stem- 
pel, dus is spontane zelfbestuiving onvermijdelijk. 
HA A Honigzoekende insecten kunnen kruis- en zelfbe- 
DR ZN __stuiving bewerken; trouwens, doordat de geelwitte 

Rs bloemen weinig opvallen, is dit bezoek gering. 
DEE Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt bijna door geheel Europa in kreupelhout, aan boschranden, 
op steenachtige plaatsen en ruigten voor. Bij ons is zij vrij zeldzaam op 
dergelijke plaatsen, vooral op zand- en op kleigrond, aan de zandgronden 
grenzende, aangetroffen, bijna uitsluitend in de Oostelijke provinciën en 
vooral ín de nabijheid der groote rivieren. 


5. A/rabis ®) L. Scheefkelk. 


Kelkbladen opgericht, gelijk: of de zijdelingsche met zakvormigen voet. 
Stempel gaaf of nauwelijks uitgerand. Hauwen lijnvormig, samengedrukt 


1) van het grieksche turrhitês: tot torens behoorend, hetzij om den stijf rechtopstaanden 
stengel of om het voorkomen op torens. 2) glabra — onbehaard. 

3) is waarschijnlijk afkomstig van Arabia: Arabië en zou dan er op kunnen wijzen, dat 
de er toe behoorende planten vaak op droge, zandige plaatsen, als de Arabische woestijnen 
zijn, groeien. 


sj 8 


FAMILIE 39. —. CRUCHERAE.- — 259 


of iets vierkant met l-nervige, vlakke kleppen, die soms vele lengtevouwen 
hebben. Snavel ontbrekend. Zaden samengedrukt, soms gevleugeld, in 
1 rij. Bloemen wit of lila. 

Bladen gaafrandig of getand, zelden de wortelbladen, die tijdens den 
bloeitijd meest nog aanwezig zijn, liervormig. Meestal behaarde planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Arabís. 


L. Kroonbladen met een breede, omgekeerd eironde plaat, zeer uitgespreid. 

a. Bloemen wit. Zaden smal gevleugeld. Stengelbladen met diep hartvormigen voet 
stengelomvattend. Hauwen schuin afstaand . . . … . … A. alpina blz. 259. 
-b. Bloemen lila, zelden wit. Zaden aan den top iets gevleugeld. Bladen niet geoord. 

Stengelbladen zittend, wortelbladen liervormig-vinspletig. Hauwen afstaand. 
A. arenosa blz. 259. 
IL. Kroonbladen met een smalle, lijnvormig-langwerpige plaat, opgericht of iets uitgespreid, 
klein. Bloemen wit. Stengelbladen afgeknot of geoord. Vruchttrossen lang en dicht. 
Hauwen rechtopstaand …. . . . Me rene teen AE heen biz 200: 


A. alpina *) L. ien IS En 

Uit den penwortel komt een roset van omgekeerd eironde, stompe, getande wortelbladen 
en een of meer niet bloeiende, liggende, sterk bebladerde 
stengels en bovendien nog rechtopstaande of opstijgende , 
bloemdragende stengels. Deze laatste dragen eirond-lang- 
werpige, met diep hartvormigen voet stengelomvattende 
bladen, die alle grof getand zijn. 

De geheele plant is ruw en grijsgroen door stervormige haren. 

De bloemen staan in trossen, zijn wit en groot. Twee der 
kelkbladen hebben een zakvormigen voet. 

De vruchttros is los, de vruchten staan op afstaande, dunne 
stelen, zijn samengedrukt, flauw gebogen en bultig. 1-4 dM. 
2. April—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit 
overal in Europa op rotsen en steenachtigen bodem. Bij ons 
wordt zij als sierplant gekweekt en ís hier en daar op muren 


(LeV 
verwilderd (slot te Zuylen bij Utrecht, Apeldoorn, muur van Arabis alpina 
den Leidschen Hortus, Wittepoort en Doelestallen te Leiden). Fig. 297. 


Volksnaam. In Zuid-Holland heet de plant rijstebrij. 


A. arenósa?) Seop. Zandscheefkelk (fig. 298). 

Uit den penwortel komen een of meer meest rechtopstaande stengels, hoewel ook som- 
mige als uitloopers neerliggen. Deze stengels zijn gegroefd, met afstaande, enkelvoudige 
haren bekleed en later boven vertakt. De onderste bladen 
vormen een wortelroset, dat uit liervormig-vinspletige, in een 
steel versmalde bladen bestaat, die aan weerszijden 4-6 
slippen hebben. De stengelbladen zijn evenals de wortel- 
bladen gaffelharig, de onderste komen meer in vorm met de 
wortelbladen overeen, de hoogere zijn tot lijn-lancetvormig, 
wijd getand tot gaafrandig, naar den voet versmald. 

De bloemen staan in rijkbloemige- trossen en zijn lila of 
wit, groot. Twee der kelkbladen hebben een zakvormigen voet. 

De vruchttros is los, de hauwen zijn afstaand op tamelijk 
lange stelen, samengedrukt, bultig (fig. 298). ©O. 1-5 dM. 
April —September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
open zandgrond, muren en rotsen in het Oostelijk deel van 
Midden-Europa voor. Bij ons is zij waarschijnlijk alleen aan- 
gevoerd, het meest langs de rivieren (Rijnkant bij het Lekskens- 
veer, tusschen Rhenen en de Grebbe, in den Ooischen waard 
bij Nijmegen, in uiterwaarden bij Weert en in den Klopperwaard bij Werkendam), verder 
op het terrein der glasfabriek de Schie te Schiedam, aangevoerd met cement uit het Brohl- 
thal, in het bosch van het Huis te Ruurlo en bij Amsterdam. 


1) alpina — alpenbewonend. 2) arenosa — zand. 


id 


260 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


A. hirsúta!) Scop. Ruige scheefkelk (fig. 299). 

Uit den wortel komt een meestal onvertakte, rechtopstaande stengel. 
De bladen zijn langwerpig en getand, die van het wortelroset zijn in een 
korten steel versmald, de stengelbladen staan min of meer rechtop, zijn 
zittend en stengelomvattend. 

De bloemen staan in trossen en zijn wit. De kelkbladen zijn witgerand. 
De kroonbladen hebben een afgeronden top. 

De vrucht is zeer lang. De hauwen zijn rechtopstaand, liggen tegen 
Re W den stengel, zijn smal lijnvormig, samengedrukt 

WS nj (fig. 299). De zaden zijn zwak gepunt, geheel of 
NN aan den top smal gevleugeld, liggen in 1 rij (fig. 299). 
3-9 dM. CO en 4. Mei, Juni. 

Vormen zijn: 

a. hirsúta') S.S. Stengel beneden ruw, met enkel- 
voudige of gaffelharen dicht bezet, zooook 
de bladen, daardoor de geheele plant dof- 
groen. Stengelbladen aan den voet afgeknot, 
geoord of met hartvormigen voet stengelom- 


me) 


TNS vattend. Oortjes van den stengel afstaand. 
Arabis hirsuta Bladen eenigszins van den stengel afstaand. 
Fig. 209. Zaden alleen aan den top gevleugeld. 


5. sagittáta®) D. C. Stengel beneden wat ruw 
door enkelvoudige of vertakte haren. Wortelbladen met enkele haren. 
Stengelbladen bijna onbehaard, daardoor de geheele plant grasgroen. 
Stengelbladen met diep hart-pijlvormigen voet stengelomvattend, met 
van den stengel afstaande oortjes. Bladen ook eenigszins van den 
stengel afstaand. Zaden alleen aan den top gevleugeld. 

y. Gerdárdi®) Bess. Stengel dicht met tegen den stengel aangedrukte 
bladen bezet, evenals de bladen door aangedrukte, meest gaftelharen 
ruw, met hart-pijlvormigen voet stengelomvattend. Oortjes tegen den 
stengel aanliggend. Zaden rondom smal gevleugeld. 5 


Biologische bijzonderheid. De bestuiving geschiedt bijna geheel als voor 
Sinapis is beschreven. 


Volksnamen. Ook deze plant heet rijstebrij in Zuid-Holland en witte 
rijstebrij te Aalsmeer. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De vorm a. hirsuta komt door 
geheel Europa aan boschkanten, in kreupelhout, op heuvels, in droge 
weiden voor, doch is bij ons vrij zeldzaam, alleen in de duinen meer 
algemeen. Op dergelijke plaatsen komt ook £. sagittata voor, die ook bij 
ons vrij zeldzaam is. De derde vorm 7. Gerardi komt in vochtige weiden, 
bosschen en op muren voor en is ook in Nederland vrij zeldzaam. 


6. Cardamíne*) L. Veldkers. 


Kelkbladen opgericht of iets uitgespreid, 2 aan den voet met zakvormige 
aanhangsels. Stempel gaaf of uitgerand. Hauwen lijnvormig, dun, samen-_ 


1) hirsuta = ruwharig. 2) sagittata — pijlvormig. 3) Naar Gérard, een Fransch 
botanicus uit de 18e eeuw. 4) van het Grieksche cardamine, waarmee bedoeld werd 
een naar sterkers smakende plant, waarschijnlijk Nasturtium officinale. 


FAMILIE 39. GRU OIEERAB 261 


gedrukt. Kleppen vlak, zonder nerven. Snavel kort of lang. Zaden ovaal, 
samengedrukt, zelden gevleugeld, in 1 rij. 

Bloemen wit of lila. Bladen samengesteld, gevind. Planten onbehaard 
of aan den voet een weinig borstelig. 


Biologische bijzonderheden. Bij de Cardaminesoorten rollen zich de 
vruchtkleppen, als de vrucht rijp is, met groote kracht van beneden naar 
boven spiraalvormig op, waarbij de zaden weggeslingerd worden. 

Bij Cardamine pratensis en in mindere mate ook bij C. amara krommen 
zich de bloemstelen bij regen en des nachts om de bloem te beschutten. 
Dit gaat gepaard met het sluiten der bloemen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Cardamine. 


A. Kroonbladen wigvormig-langwerpig, klein (3-5 mM lang), rechtopstaand, tot dubbel 
zoo lang als de kelk. Stengel rechtopstaand. Blaadjes der onderste bladen rondachtig, 
gesteeld. Bloemen wit . … : Te Ce hirsutarblz5263: 

B. Kroonbladen omgekeerd eirond, vrij eroöt G- EE ed Ban uitgespreid, 2 à 3 maal zoo 
lang als de kelk. Hauwen glad. 

Ll. Kroonbladen wit, zelden lichtviolet. Helmknopjes violet. Stijl spits, lang. Blaadjes 
der onderste bladen rondachtig-eirond, die der stengelbladen langwerpig. Meel- 
draden bijna zoo lang als de kroonbladen . . . … C. amara blz. 262. 

2. Kroonbladen lila, zelden wit. Helmknopjes geel. Stijl kort. stomp. Blaadjes der 
onderste bladen rond, die der Re of langwerpig. Meeldraden 
half zoo lang als de kroonbladen. . . . ee Ces pratensissblzn2b 1 


C. praténsis *) L. Pinksterbloem (fig. 300). 
Uit den korten schuin of horizontaal liggenden wortelstok verheft zich 
gewoonlijk een stengel, die van het midden af soms vertakt is en die hol, 
rond, rechtopstaand is en evenals de geheele plant kaal, beneden soms 
rood is. De onderste bladen staan in een wor- 
telroset, zij zijn gesteeld, oneven gevind met 


ronde, hartvormige of eironde blaadjes, die W) LN Se 
gaafrandig of hoekig getand zijn. Meest is het {ns 
topblaadje wat grooter, duidelijker getand, soms CHEN 

bijna 3-lobbig. De stengelbladen worden naar DSR, 

boven korter gesteeld, zij zijn ook oneven ge- 4 vat 

vind, doch de blaadjes worden bij de hoogere SN/ 

bladen steeds smaller, eindelijk lijnvormig en SS 


gaafrandig. Soms zijn de onderste bladen wat 
behaard. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, 
soms zijn er ook bladokselstandige, zij zijn lila, 
vrij groot. De kroonbladen zijn omgekeerd 
eirond, uitgespreid, 2 à 3 maal zoolang als de kelk (7—15 mM lang). De 
vruchttros is vrij lang. De hauwen staan op lange, boogvormig opstijgende 
stelen, die iets korter zijn dan de hauwen, zij zijn lijnvormig, samengedrukt, 
cylindrisch (fig. 300). De zaden zijn ongevleugeld en staan in een rij. 
1,5-3 dM. 2. April—Juni. 

Variëteiten zijn: 

5. dentáta®) Schult. Stengelblaadjes getand. 

y. acdulis®) Berg. Er zijn alleen wortelbladen aanwezig en de bloemen 

zijn langgesteeld en staan in de oksels van deze. 


Cardamine pratensis 


Fig. 300. 


1) pratensis — weide. 2) dentata — getand. °) acaulis = stengelloos. 


262 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn groot, zoodat het insecten- 
bezoek sterker is dan bij de meeste andere leden der familie. 

De honigklieren staan aan den voet der kortere en tusschen de voeten 
der langere meeldraden. De laatste zijn de kleinste. De inrichting der 
bloem in verband met de bestuiving is dezelfde als van Sinapis bij het 
overzicht der familie is beschreven. 

Op de wortelbladen worden nogal eens knoppen waargenomen, die tot 
nieuwe planten uitloopen. 


Volksnamen. Behalve de naam pinksterbloem, die in vele streken ge- 
bruikt wordt, worden de namen ooievaarsbloem met allerlei dialectische 
afwijkingen, kievitsbloem en koekoeksbloem veel gehoord. Op Zuid-Beve- 
land hoort men duivebloem, in Zeeuwsch-Vlaanderen aardappelbloemetjes, 
in Noord-Limburg katrienkes, in Zuid-Limburg lieveheerehandje en lieve- 
vrouwekenen, in Zuid-Holland en Noord-Brabant stijfselbloem, in Zuid- 
Holland veldseringen en op Texel en in Zeeuwsch-Vlaanderen waterbloem. 

De naam koekoeksbloem slaat op het vaak aanwezig zijn van koekoek- 
spog, d. í. het schuim uitgescheiden door het schuimbeestje, op de plant. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Noord-Europa algemeen in vochtige weiden en aan slootkanten voor en is 
ook in ons land op die plaatsen zeer algemeen, doch in het laagveen vrij 
zeldzaam. De var. 4. dentata is zeldzaam, de var. 7. acaulis is alleen van 
Koudekerke bekend. 


Giramarabr ls Bittere wel diese ts (lies01): 
Uit den horizontalen, iets vertakten wortelstok komen 10 of meer ten 
deele rechtopstaande, ten deele opstijgende of 
liggende stengels (is er slechts een, dan is die 
rechtopstaand). De stengel is kantig, vooral 
naar boven, is soms naar boven vertakt en be- 
neden min of meer kort aífstaand behaard, ge- 
vuld. De bladen zijn alle gevind. Er is geen 
wortelroset. De blaadjes der onderste bladen 
zijn rondachtig-eirond, die der bovenste eirond- 
langwerpig, alle zijn kortgesteeld of zittend, 
hoekig getand tot gelobd met een klein stekel- 
puntje, vaak gewimperd, het topblaadje is grooter. 
De bloemen staan in trossen aan den top van 
Fig. 301. den stengel en meest ook in de oksels der bla- 
den, zij zijn wit, zelden lichtviolet, vrij groot. 
De kroonbladen zijn omgekeerd eirond, uitgespreid, 2 à 3 maal zoo lang 
als de kelkbladen (7—15 mM lang). De vruchttros is los, iets gestrekt. 
De hauwen zijn afstaand op afstaande stelen, die meer dan half zoo lang 
als de hauwen zijn, iets knobbelig (fig. 301). De zaden zijn aan den top 
kort gevleugeld. 1,5-4,5 dM. 2. Mei, Juni. 

Verwisseling der plant met Nasturtium officinale is zeer goed mogelijk, 
want werkelijk gelijken zij nog al op elkaar, doch de kleur der helmknoppen 
en de niet holle stengel zijn eenvoudige middelen ter onderscheiding. 

Tusschen C. pratensis en C. amara komen bastaardvormen voor (C. 
palustris Peterm.). 


1) amara — bitter. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 263 


Gebruik. De plant heeft een bitteren smaak als Nasturtium officinale en 
wordt dan ook wel eens gekweekt voor hetzelfde doel. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit langs water- 
kanten, in uiterwaarden en op moerassige plaatsen, vooral in Midden- en 
Noord-Europa. Bij ons is zij op dergelijke plaatsen, echter bijna alleen op 
kleigrond vrij zeldzaam waargenomen (niet in Zeeland en bijna niet in 
Noord-Holland, Friesland, Groningen en Drente). 


C. hirsúta') L. Kleine veldkers (fig. 302 en 303). 
Hierbij zijn 2 ondersoorten te onderscheiden, die door overgangen zijn 
verbonden, daar zoowel het aantal en de grootte 


der bladen, als het aantal meeldraden varieëren. Aaf Ô 

2. multicdulis®) Hoppe (C. hirsuta S. S.) (fig. 302). &ttl| 6 LS) 
Uit den penwortel komen een of meer sten- INE SO |W 

gels, die meer of minder met fijne haren bezet STANI SAC 

zijn, evenals de bladen. De stengels zijn kantig, SAV A Ik 

1-3-bladig, niet sterk vertakt, opstijgend of „1 Nt / \ 5 


ten deele liggend. De bladen zijn gevind, de \| if NI Sl S0l 
stengelbladen hebben 5-9 lijnvormige of lang- W ( | 


werpige blaadjes, die kleiner zijn dan de bladen _° OMEN 
van het wortelroset, waarvan de blaadjes rond- A20 4 
achtig, gaafrandig of iets wijd getand zijn. arn RSE 


De bloemen staan in trossen, zijn wit en Fig. 302. 
klein. Meeldraden zijn er bijna steeds 4. De 
hauwen zijn rechtopstaand op iets afstaande stelen en steken ver boven 
den bloeienden stengeltop uit. De vruchttros is vrij lang. De snavel is 
korter dan de halve breedte der hauw. De zaden zijn klein en onge- 
vleugeld. 7-22 cM. ©. April—Juni. 

4. silvática®) Lk. (fig. 303). Uit den penwortel komt een al of niet ver- 
takte stengel, die rechtopgaand, kantig, heen 
en weer gebogen ís en behalve het wortel- 
roset 6 à 12 bladen draagt. Hij is evenals 
de bladen min of meer met fijne borstelharen 
bezet. De bladen zijn gevind, de stengel- 
bladen hebben 5-11 langwerpige} lijnvormig- 
langwerpige of meer ronde blaadjes, die grooter 
dan de bladen van het wortelroset zijn, wier 
blaadjes rondachtig-eirond of rondachtig-nier- 
vormig zijn en iets wijd getand of gaafrandig. 

De bloemen staan in trossen, zijn wit en 
klein. Meeldraden zijn er 6. De hauwen hinne Sn 
staan een weinig uitgespreid en steken nauwe- Fig. 303. 
lijks boven den bloeienden stengeltop uit. De 
vruchttros is vrij kort. De snavel is langer dan de breedte der hauw. 
De zaden zijn vrij groot, dikwijls smal gevleugeld aan beide einden. 
15-3 dM. OO. April—Juni, soms Juli, Augustus weer. 

Vormen hiervan zijn: 

«. genuina®) Gr. et Godr. Blaadjes der bovenste bladen langwerpig, 
geheel of bijna gaafrandig. 


1) hirsuta — ruwharig. 2?) multicaulis — veelstengelig. *) silvatica —= bosch. 
+) genuina == echt. 


264 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


5. latifólia®) Prod. Blaadjes bijna rond of eirond. 
7. umbrósa®) Gr. et Godr. Plant sterk vertakt. Bladen alle breed ovaal, 
hoekig, getand of zelfs ingesneden. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn klein en in verband daar- 
mede geldt dat, wat omtrent de bestuiving van kleine Cruciferenbloemen is 
gezegd, ook hier. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door geheel 
Europa op open en bebouwden zandgrond en op beschaduwde plaatsen 
voor. De vorm a. hirsuta meer op vochtige, grazige plaatsen en aan heggen 
en is in ons land vrij algemeen, vooral in de duinen, de vorm @. silvatica 
op beschaduwde plaatsen. Daarvan is de vorm z. genuina vrij zeldzaam ge- 


(2 


vonden, de vorm 4. latifolia alleen bij Leiden en 7. umbrosa vrij algemeen. 


7. Hésperis®) L. Damastbloem. 


Kelkbladen opgericht, de zijdelingsche met een zakvormige uitzetting aan 
den voet. Stempel uit 2 tegen elkaar liggende stompe, vlakke plaatjes ge- 
vormd. Hauwen uitstaand, zeer lang, lijnvormig-cylindrisch, bultig, met 
dik tusschenschot. Kleppen bol, l-nervig. Snavel kort, kegelvormig. Zaden 
langwerpig, hoekig, l-rijig. 

Bloemen purper of wit, vrij groot. Bladen getand of gelobd. Planten 
ruw behaard. 


dwasbrelfstomt ret dieter mrinserenen ‘deer soorten van hetseestlkarc inCespiemis: 


1. Bladen eirond tot lancetvormig, getand, de onderste gesteeld, de bovenste bijna zittend. 
Bloemstelen bijna even lang als de kelkbladen. Kroonbladen omgekeerd eirond. Bloem- 
kroonspurperoislilarrzeldenswit ee He matronalissbie oen 

2. Onderste bladen gesteeld, spatelvormig, gelobd, de bovenste langwerpig-lancetvormig, 
zittend, iets getand. Kroonbladen spatelvormig. Bloemkroon paars. 

H. bieuspidata blz. 265. 


H. matronátisí) L. Damastbloem (fig. 304). 
Uit ‘den penwortel komen 1 of meer rechtopstaande, ronde, alleen naar boven vertakte 
stengels. Deze zijn, evenals de bladen, ruw door vertakte 
haren of glad. De bladen zijn beneden langer gesteeld, naar 
boven worden zij langzamerhand zittend met wigvormig ver- 
smalden voet, zij zijn langwerpig-lancetvormig, lang toegespitst, 
aan den voet stomp gezaagd (de onderste zijn soms vinspletig). 

De bloemen staan in groote eindelingsche trossen en zijn lila 
of wit, des avonds tegen 7 à 8 uur gaan zij open, zij zijn wel- 
riekend (naar viooltjes). De bloemsteeltjes zijn even lang als 
de kelk of langer. De kelkbladen hebben in het midden een 
breede groene, met afstaande borstelharen bezette streep en 
witte randen. De kroonbladen zijn omgekeerd eirond, afgeknot, 
meest met een spitsje in het midden, de nagel er van steekt 
boven den kelk uit. 

De vruchttros is lang. De hauwen staan rechtop op vrij 
lange afstaande stelen, zijn zeer lang, rond, kaal, knobbelig 
Fig. 304. (fig. 304). 45-9 dM. OO en 4. Mei, Juni. 


Volksnamen. De naam damastbloem is voor deze sierplant 
in eenige streken in gebruik, op Walcheren heet zij blanche misschien, in den Achterhoek 
flordamen, in Zuid-Limburg matronalen, in Zeeuwsch-Vlaanderen nachtflieren. 


4 
Hesperis matronalis 


1) latifolia —= breedbladig. 2) umbrosa — beschaduwd. 
3) komt van het grieksche esperos: avond, omdat de bloemen ’s avonds beginnen te 
rieken. 4) _matronalis — dame. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 265 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in heggen en in bosschen in 
Zuid- en Midden-Europa. Zij is bij ons niet inheemsch, doch is als verwilderde sierplant 
op verscheiden plaatsen aangetroffen. 


H. bicuspidáta !) Willd. Tweepuntige damastbloem. 

Deze plant heeft een niet vertakten stengel. De wortelbladen zijn vrij lang gesteeld, 
spatelvormig, golfsgewijs gelobd, de stengelbladen zitten, zijn langwerpig-lancetvormig en 
fijn getand. 

De bloemen staan in trossen, zijn paars en klein. De bloemstelen zijn ongeveer even 
lang als de kelk. De nagel der kroonbladen steekt niet boven den kelk uit, de plaat is 
spatelvormig-elliptisch. 

De plant is kort behaard. 1-8 dM. 4. Mei—jJuli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis aan de kust der Mid- 
dellandsche Zee, doch is bij ons als aangevoerd waargenomen op het Pothoofd en bij een 
meelfabriek bij Deventer en bij Apeldoorn. 


S. Malcólmia?) R. Br. Malcolmiíia. 


Kelkbladen rechtopstaand, gelijk of de zijdelingsche met zakvormige aan- 
hangsels. Stempel bestaande uit twee priemvormige, dicht tegen elkaar 
liggende plaatjes. Hauwen uitstaand, lijn-cylindervormig met bolle, l-ner- 
vige kleppen. Snavel kegelvormig, zelden cylindrisch. Zaden eirond, 
samengedrukt, niet gevleugeld, in een rij. Hauwen laat openspringend. 

Bloemen violet of purper. Bladen gaaf of bochtig getand, zelden vin- 
deelig. Planten wit of grijsachtig behaard. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Malcolmía. 


A. Zijdelingsche kelkbladen met zakvormigen voet. Kroonbladen groot, omgekeerd eirond. 
Stijl lang, blijvend. Stempelplaatjes bijna tot aan den voet van den stijl gaand. 
Hauwen slank, behaard . . . . . . - - . - … - « « « « M. maritima blz. 265. 

B. Kelkbladen alle gelijk. Kroonbladen klein, langwerpig. Stijl kort. Stempel kegelvormig, 
2-deelig. Hauwen ruw behaard TE EAD M. africana blz. 265. 


M. maritima) R. Br. Zeeviolier (fig. 305). 

Uit den penwortel komt een rechtopgaande, sterk vertakte, los bebladerde stengel 
met schuin uitstaande takken. De onderste bladen zijn spatelvormig, langgesteeld, stomp, 
de hoogere lancetvormig, kortgesteeld, de bovenste, 
onder de trossen zittend, smal lijnvormig, zeer spits, 
bijna borstelvormig. Alle zijn gaafrandig of getand, 
met aangedrukte 2-4-deelige haren bedekt, waardoor 
de plant aschgroen is. 

De bloemen staan in 2-4-bloemige trossen en zijn 
groot en violet. De kelkbladen zijn 3 à 4 maal zoo 
lang als de bloemsteeltjes. De schijf der kroonbladen 
is korter dan de nagel. 

De vruchttros is los. De hauwen zijn recht of ge- 
bogen, dun, met een dun tusschenschot, behaard 
(fig. 305). 1-3 dM. ©. Mei, Juní. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
behoort thuis op ruige plekken, dicht bij bewoonde 
plaatsen aan de kusten der Middellandsche Zee en is 
bij ons waarschijnlijk alleen een verwilderde sierplant, 


misschien ook aangevoerd. Zij is gevonden in een Malcolmia maritima. 

klaverland bij Koningslust bij Utrecht en aan de Eem Fig. 305. 

bij Amersfoort a. kelkbladen met stamper, 
. b. kroonblad. 


M. africána®) R. Br. Afrikaansche malcolmia (fig. 306). 
Uit den penwortel komt een rechtopgaande, kantige stengel, wiens takken uitgespreid zijn. 


1) bicuspidata — tweepuntig. *) naar J. Malcoim, een Engelsch beschermer van 
wetenschap en industrie, + 1830. 3) maritima — zee. *) africana — Afrikaansch. 


266 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


De bladen zijn lancetvormig, spits, bochtig getand, ruw behaard. Hierdoor is de plant 
aschgroen. 

De bloemen staan in trossen en zijn violet, klein. De kelk- 
bladen zijn 3 à 4 maal zoolang als de bloemstelen. 

De vruchttros is los en draagt boven de onderste hauw 
een blad en een tak. 

De hauwen zijn hard met dik, sponsachtig tusschenschot. 
De zaden zijn geel, aan beide einden plat. 1-4 dM. ©. 
April, Mei. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in- 
heemsch ín de landen aan de Middellandsche Zee, waar zij 
in wijngaarden en op bouwland voorkomt en is bij ons alleen 
aangevoerd waargenomen op puin bij de gasfabriek te Arnhem. 


9. Sisymbrium') L. Raket. 


Malcolmia B iCane 


Fig. 306. 


Kelkbladen opgericht, zelden uitgespreid, aan 
den voet gelijk. Stempel gaaf of nauwelijks 
ingesneden. Hauwen lijnvormig, cylindrisch of bijna vierhoekig, met bolle, 
1-3-nervige, soms ongenerfde kleppen. Snavel zeer kort of niet aanwezig. 
Zaden ovaal of langwerpig, niet gevleugeld, in 1 rij. 

Bloemen geel, klein of vrij groot. Bladen enkelvoudig of ingesneden. 


Biologische opmerkingen. De Sisymbriumsoorten hebben half verborgen 
honig in de bloemen en in deze zijn meeldraden en stempel zoo goed als 
te gelijk rijp. De honig wordt aan den voet der korte meeldraden door 
honigkliertjes afgescheiden. Bij de meeste soorten maken de bloemen in 
den schermvormigen tros den indruk van stralend te zijn. Dit is niet zoo, 
maar het komt, doordat de kroonbladen na den bloei niet afvallen, doch 
zelfs nog voortgroeien en zich als de bladen van een boek op elkaar leggen. 
Ditzelfde geldt in nog sterkere mate voor sommige Alyssumsoorten. 

De zaden zijn bij alle soorten zeer klein en worden gemakkelijk door 
den wind verspreid. 

Bij Sisymbrium officinale vallen de bloemen nog al vrij sterk op door 
hare kleur en ís de inrichting met het oog op de bestuiving omstreeks als 
voor Síinapis is beschreven. Dit is ook het geval bij S. Sophia, doch daar 
vallen de geelgroene bloemtrossen weinig op en ook zijn daar de bloem- 
kroonbladen slechts half zoo lang als de kelkbladen. Van de bestuiving 
der andere soorten is weinig bekend. 

Over de koekoeksgallen bij S. Sophia, zie Nasturtium palustre. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Sisymbrium. 


A. Hauwen naar den top versmald, priemvormig, 2-3 cM lang. Stengel kort behaard. 
Stelen der hauwen even ie als de kelk. Tusschenschot dun. Bovenste bladen spies- 
VOTI .  …  S.offieinale blzm207 

B. Hauwen overal even sdi ‘Zaden langwerpie of eirond. 

1. Hauwen even dik als de stelen, langer dan 3 cM. Tusschenschot sponzig, met 
indeukingen voor de zaden, deze bruin. 

a. Onderste stengelbladen vindeelig, meest met aan den benedenrand met een op- 
staand oortje voorziene slippen, de bovenste gevind met lijnvormige blaadjes. 
Kelkeversafstaandammm . … … « S. altissimum blz. 267. 

b. Bladen alle gesteeld, met Blanden aan len benedenrand met een rechtopstaand 
oortje voorziene slippen. Kelkbladen opgericht. Bovenste bladen lijnvormig, gaaf. 

S. orientale blz. 268. 
) van het grieksche sisymbrion, waarmee verschillende aromatische planten, zooals 
asturtium officinale, worden aangeduid. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 267 


2. Hauwen dikker dan de stelen. Tusschenschot dun, vlak. 
a. Tusschenschot zonder nerven. Hauwen langer dan 3 cM. 
a. Stengel ruw behaard. De onontwikkelde bloemen steken boven de ontwik- 
kelde uit. Hauwen circa 2 maal zoo lang als de afstaande stelen, niet boven 


desbloemenstutstekend ME ee Seruoeselit. blz: 2085 
Pp. Stengel kaal. Hauwen circa 4 maal zoo lang als de stelen, ver uitstekend 
boven de in één vlak staande bloemen. …. .… wer Se Irto, blz. 269: 


Zie ook in den tekst S. Wolgense blz. 270. 
b. Tusschenschot met nerven. Bladen 2-3-voudig gevind. Stengel kort behaard. 
Hauwen circa 2'/ maal zoo lang als de afstaande stelen, 2 à 3 cM lang, niet 
boven de bloemen uitstekend. Kleppen zwak 3-nervig . . . S. Sophia blz. 270. 

S. officinâle ') L.._ Raket (fig. 307). 

Uit den penwortel komt een stijf rechtopstaande, ronde, eerst enkel- 
voudige, later uitgespreid vertakte stengel, die met korte, stijve, aan den 
voet verdikte haren bezet is. Deze zijn beneden aan den stengel naar 
beneden gekeerd en verspreid, doch hooger op staan zij af en dichter bij 
elkaar. De bladen zijn alle gesteeld en vindeelig, 
aan weerszijden, doch vooral aan den rand stijf 
behaard, de onderste vindeelig met 2 à 3 paar 
langwerpige, getande slippen en een zeer groote, 
spiesvormige, ongelijk getande eindslip, de hoogere 
bijna spiesvormig driedeelig, de zijslippen sterker 
getand en wat naar beneden gebogen, de midden- 
slip verlengd, minder getand, de bovenste eindelijk 
lijn-lancetvormig, weinig of niet getand. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn Ke NN N 
kort gesteeld, bleekgeel en klein. De kelkbladen _ h Nd 
zijn even lang als de bloemstelen, behaard en Shaheen GE 

; Fig. 307. 
vallen spoedig af. De kroonbladen hebben een 
bijna omgekeerd hartvormige plaat. De vruchttrossen zijn lang , onbebladerd, 
met tegen de spil liggende stelen. De hauwen zijn naar den top versmald, 
priemvormig, meestal behaard, zij liggen tegen den stengel en hebben 
zwak 3-nervige kleppen. De zaden zijn rondachtig-langwerpig, klein, 
met fjne puntjes, bruin. 3-8 dM. ©, misschien ook OO. Mei—September. 

Als variëteit komt voor @. leiocárpa D. C.°), met 
onbehaarde hauwen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt door geheel Europa voor op ruige 
plaatsen, aan heggen en wegen en is ook bij ons 
algemeen. Ook de var. @. leioearpa is vrij algemeen. 


DA 


Gebruik. De plant werd vroeger als versterkend 
en borstzuiverend middel aangewend en vooral 
tegen heeschheid aangeprezen. 


S. altissimum®) L. (S. pannónicum *) Jacq.) Hon- 
gaarsche raket (fig. 308). 


Sisymbrium altisssmum 


Uit den wortel komt de rechtopstaande, weinig Fig. 308. 
vertakte, ronde, borstelig behaarde (vooral beneden) 
stengel. De wortelbladen staan in een roset, zijn ruw behaard, diep 


1) officinale — geneeskrachtig. 2) leiocarpa — onbehaardvruchtig. 
3 __altissimum — zeer hoog. 1) pannonicum — Hongaarsch. 


he 


268 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


bochtig getand, gesteeld, de onderste stengelbladen zijn gesteeld, vindeelig 
met langwerpige, getande slippen, die aan den benedenrand bijna steeds 
van een opstaand oortje voorzien zijn, de bovenste bladen zijn gevind met 
gaafrandige blaadjes. 

De bloemen staan in ijle trossen, zijn bleekgeel en vrij groot. De kelk- 
bladen zijn ver afstaand, vroeg afvallend. De kroonbladen zijn 2 maal 
zoolang als de kelk. 

De vruchttros is lang en los, met korte vruchtstelen. De hauwen (fig. 308) 
staan wijd uit, zijn min of meer naar boven gekromd, zeer lang, bijna 
even dik als de stelen en hebben 3S-nervige kleppen. De zaden zijn klein 
en glad. 4-6 dM. OO en &. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis op on- 
bebouwde plaatsen en op rotsen in Zuid-Oost-Europa. Zij is bij ons vooral 
met zaden (granen enz.) aangevoerd en heeft zich van de plaatsen, waar 
zij opsloeg, vaak verspreid, zoodat zij bijna als bij ons ingeburgerd mag 
worden beschouwd. 


S. orientále ') L. (S. Colúmnae*) Jacg.). Oostersche raket (fig. 309). 
Uit den penwortel komt een rechtopgaande, naar boven vertakte, fijn- 
behaarde stengel. De bladen zijn gesteeld, de 
wortelbladen staan in een roset, zijn vindeelig met 
een bijna driehoekige eindslip. De onderste sten- 
gelbladen zijn liervormig-vindeelig, de lange stelen 
zijn grijs behaard (de geheele plant is dit) en de 
eindslip is spiesvormig, de zijslippen zijn getand 
met aan den benedenrand een rechtopstaand oortje, 
de hoogere bladen zijn bijna pijlvormig, de bo- 
venste ongedeeld, lijnvormig, zittend. 

De bloemen staan in eindelingsche en bladoksel- 
standige trossen, zijn bleekgeel en vrij klein. De 
kelkbladen zijn opgericht. De kroonbladen zijn 


Sisymbrium orientale 


Fig. 300. bijna 2 maal zoo lang als de kelk. 

De vruchttros is lang en los. De vruchtstelen 
zijn zeer kort. De hauwen staan zeer ver van elkaar, zijn zeer lang, zij 
staan met de steeltjes schuin uit (fig. 309) en zijn grijs behaard met 3-ner- 
vige kleppen. De zaden zijn vrij glad. 2-10 dM. ©@O. Mei—juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op onbebouwde 
plaatsen en aan wegkanten in Zuid-Europa en is bij ons vrij menigvuldig 
met granen aangevoerd. 


S. Loesélii3) L. Spiesraket (tig. 310). 

Uit den penwortel komt een krachtige, ronde, rechtopstaande, vertakte 
stengel, die evenals de bloemstelen en de onderste bladen stijfborstelig 
behaard is. De haren zijn onder aan den stengel naar beneden gericht, 
doch boven recht afstaand. De bladen zijn vindeelig, langgerekt, in omtrek 
langwerpig of breed lancetvormig. De slippen in het midden van het blad 
zijn het grootst, naar den voet worden zij kleiner en staan verder uiteen, 
naar den top vloeien zij meer samen en vormen zoo een spitse, lange, 


1) orientale = Oostersch. 2) naar Fab. Colummae, een Italiaansch botanicus + 1592. 
*) naar den Duitschen botanicus J. Loesel + 1657. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 269 


bochtig getande eindslip; de slippen zijn bijna alle driehoekig, spits, aan 
de bovenste bladen smaller en minder getand, overal door ronde bochten 
van elkaar gescheiden. Aan de uiterste 
bloemtakken worden de bladen bijna 
lijnvormig. 

De bloemen staan in trossen, zijn 
goudgeel en vrij groot. De kelkbladen 
zijn afstaand, geelgroen , smal ellip- 
tisch, stomp. De kroonbladen zijn 
omgekeerd eirond, stomp, bijna dubbel 
zoolang als de kelk. De vruchten 
staan op tamelijk lange, ver afstaande 
stelen naar boven gebogen en steken 
niet boven de bloemen uit. 3-9 dM. 
OO. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Neder- 
land. De plant groeit op muren, 
ruige plaatsen en aan wegranden in 
Zuid-Oost-Europa. Zij is bij ons 
met zaden aangevoerd en opgeslagen 
op verschillende plaatsen , waar afval avan: 
wordt weggeworpen. Fig. 310. 


1, bloem, ten deele. 2. top der vrucht in 
De Candolle stelde deze soort als een doorsnede. 


bijzonder geslacht tot de Pleurorrhizae, doch 
volgens Koch ligt het worteltje steeds, zij het dan ook aan de zijde van het zaad, tegen 
een zaadlob en niet tegen de spleet tusschen de beide zaadlobben. 


S.lrionL. Breedbladraket (fig. 311). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, bijna onbehaarde, glanzige 
stengel, die meest vertakt is en alleen aan den voet enkele haren draagt. 
De bladen zijn gesteeld, weinig of niet behaard, de onderste zijn vinspletig 
met langwerpige, gaafrandige of verwijderd getande 
zijslippen en een bijna driehoekige, ook verwijderd 
getande eindslip, de hoogere zijn vindeelig met 
lancetvormige, spaarzaam getande zijslippen en 
een spiesvormige, getande eindslip, de bovenste 
lancetvormig, aan den voet met enkele groote 
tanden of bijna spiesvormig. 

De bloemen staan in korte. trossen, zijn geel en 
klein. De kelkbladen staan wat af en zijn fijn 
behaard. De bloemstelen zijn 2 à 4 maal zoo 
lang als de kelk. 

De vruchttros is langwerpig, de vruchtstelen Sera 
zijn dun en staan iets af. De hauwen zijn opge- Fig. ai 
richt en wat naar boven gekromd, lang, dun, 
glad (fig. 311), met 3-nervige kleppen. De zaden zijn klein, geel, glad 
1,5-6 dM. @ en Oo. Mei—Juli, soms tot in den Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op ruige 


1) Plantennaam bij Plinius. 


270 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


plaatsen en aan de randen van wegen in Zuid-Europa. Bij ons is zij met 
zaden op verschillende plaatsen reeds vrij lang geleden ingevoerd. 


S. Sophia) L. Sophiekruid (fig. 312). 

Uit den penwortel komt een rechtopgaande, al of niet naar boven ver- 
takte stengel, die min of meer fijn behaard en sterk bebladerd is. De 

5 bladen zijn 2-3-voudig gevind. De blaadjes zijn bij 
de onderste bladen smal lancetvormig, bij de 
bovenste lijnvormig, met sterharen (de geheele plant 
is daardoor aschgroen). 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn 
lichtgeel en klein. De kelkbladen staan bijna 
rechtop, de bloemstelen zijn 3 à 4 maal zoo lang 
als deze. De kroonbladen zijn korter dan de kelk- 
bladen. 

De vruchttrossen zijn verlengd, de vruchtstelen 
staan schuins op. De hauwen (fig. 312) zijn 
opstijgend, soms gebogen, iets knobbelig met l-ner- 
vige kleppen. De zaden zijn klein, roodgeel, glad. 
3-9 dM. @ en misschien ook OO. Mei—Herfst. 


Sisymbrium Sopkia 


Fig. 312. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige 


plaatsen, aan kanten van wegen, op puinhoopen in geheel Europa voor 
en is bij ons algemeen. 


S. Wolgénse *) Bieb. Russische raket. 

Bij deze plant doet zich het merkwaardige geval van seizoendimorphisme voor, aange— 
zien de plant, die in gewone omstandigheden ín Juni bloeit, er geheel anders uitziet dan 
een in Juli en Augustus bloeienden vorm, die ontstaat als de eerste in zijne ontwikkeling, 
b.v. door maaien, is verhinderd en er nieuwe zijspruiten worden gevormd. Bij den voor- 
jaarsvorm ontstaan eerst breede, langwerpige, ten deele spatelvormige, ten deele eironde 
bladen, die grof uitgeschulpt of wat golfsgewijs ingesneden zijn. Daarna ontstaan vin- 
spletige en spiesvormige bladen, wier zijslippen lang, doch weinig talrijk zijn, terwijl er 
een groote, breede eindslip ís. De tijdens den bloeitijd ontstane bladen zijn lijnvormig- 
langwerpig. 

Bij den later bloeienden vorm zijn de bladen breed eirond, soms met breed wigvormigen 
of spiesvormig gelobden voet. 

De bloemen zitten in tamelijk rijke trossen, zijn geel en vrij groot. De kelk is bijna gesloten. 

De hauwen zijn langwerpig-lijnvormig, bijna rechtopstaand, staan in bundels, op eenigs- 
zins uitstaande, korte vruchtstelen. © en OO. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in Zuid-Oost-Europa inheemsch en 
is bij ons aangevoerd aan het Pothoofd te Deventer en bij Amsterdam. 


10. Stenophrágma®) Celak. 


S. Thaliánum *) Celak. (Sisymbrium Thaliánum Gaud.). Zandraket (fig. 313). 
Uit den vertakten penwortel komen 1 of meer teere, rechtopgaande, 
gegroefde, dofgroene, al of niet vertakte, weinig bebladerde stengels, die 
evenals de bladen door borstelige, 2—3-deelige haren ruw zijn. De 


1) Volgens sommigen afkomstig van het grieksche woord sophia (wijsgeer) en zou dan 
daarop slaan, dat de plant vroeger veel door heelmeesters gebruikt werd, volgens anderen 
stamt het af van soos (heil) en phuoo (groeien), dus zou een wondenheelend kruid bedoelen. 

2) van den Wolgaoever afkomstig. 3) van stenos: smal en phragma: tusschenschot. 

) naar den duitschen arts J. Thal + 1583. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 271 


wortelbladen staan in een roset, zijn langwerpig, stomp of afgerond, 
geleidelijk in een korten steel versmald, met getanden rand. Stengelbladen 
zijn er 1—3, zij zijn zittend, lancetvormig, spits 
al of niet verwijderd getand. 

De bloemen staan ín ten slotte zeer langgerekte 
trossen, zij zijn wit en klein. De kelkbladen zijn 
rechtopstaand, behaard, geelgroen en wit gerand. 
De kroonbladen zijn gaaf, stomp, groen genageld 
en dubbel zoo lang als de kelk. 

De vruchttros is los, de vruchtstelen zijn sterk 
uitstaand en iets korter dan de hauwen. De hauwen 
(fig. 313) zijn zacht naar boven gebogen, dun, met 
3-nervige kleppen, met weinig zichtbare zijnerven. 
De zaden zijn zeer klein, langwerpig, roodbruin, stonken EN 
glad, l-nervig. 5-30 cM. OO en ©. April, Mei, Fig. 313. 
zelden in den Herfst. 

Biologische bijzonderheden. De spil van den tros buigt zich bij regen 
en des nachts neer om de bloemen tegen het indringen van vocht te be- 
schutten. 

Als de bloem open gaat, is de stempel direct zichtbaar en kan door in- 
secten bestoven worden met stuifmeel uit andere bloemen, daar de helm 
knoppen der zelfde bloem nog gesloten zijn. Nu groeien echter de 4 langere 
meeldraden aan en wel zooveel, dat de helmknoppen ter hoogte van den 
stempel komen. Deze zijn opengesprongen en voorzien den stempel van 
hun stuifmeel. Dat der korte meeldraden blijft dan beschikbaar voor 
vliegjes en ander kleine insecten, die het weghalen en op jongere bloemen. 
overbrengen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandgronden 
en op droge, beschaduwde plaatsen door geheel Europa voor en is ook 
bij. ons algemeen, vooral in de duinen, op diluvialen zandgrond en op löss. 


11. Alliária ') Adans. 


A. officinátis®) L. (Sisymbrium Alliária Scop.) Look zonder look (fig. 314). 

Uit den tamelijk houtigen, bijna horizontaal in den grond liggenden 
wortel komt in het tweede jaar een alleen boven vertakte, ronde, rechtop- 
staande stengel, die beneden evenals de bladstelen 
verspreid behaard is. De onderste bladen zijn 
niervormig, stomp, grof gezaagd, de hoogere 
aan den voet ingesneden of breed afgeknot, drie- 
hoekig-langwerpig, grof getand, alle zijn gesteeld, 
bijna onbehaard. 

De bloemen staan in eind- en okselstandige 
trossen, zijn wit en vrij groot. De kelkbladen zijn 
witgroen en vallen spoedig af. De kroonbladen 
zijn 2 maal zoo lang als de kelkbladen, spatel- 
vormig. 

De vruchttros is lang met kortgesteelde hauwen, > 
wier stelen uitstaan, terwijl de hauwen rechtop- AEC 
staand of naar boven zijn gebogen. De hauwen hen 


!) van allium: knoflook, naar den geur. 2) officinalis = geneeskrachtig. 


272 — CRUCIFERAE. —= FAMILIE 39. 


(fig. 314) zijn dik, veel langer dan de even dikke steel, stomp vierkant en 
knobbelig, met 3-nervige kleppen. De zaden zijn langwerpig, cylindrisch, 
sterk in de lengte gestreept, bruinachtig en staan in een rij. 1,5-9 dM. 
OO. April—Juni. 


Biologische bijzonderheden. De honigkliertjes zitten aan den voet der 
korte meeldraden. De honig wordt niet, zooals meestal het geval is, aan 
de buitenzijde dier meeldraden afgescheiden, doch aan de binnenzijde en 
hoopt zich dan ook in de bloemkroonbuis op. De kelkbladen doen dus 
hier geen dienst van honigreservoirs, in verband daarmede staat het spoedig 
afvallen van deze. De inrichting der bloem met het oog op de bestuiving 
is als bij Stenophragma. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in heggen en 
op beschaduwde plaatsen door geheel Europa en is ook bij ons algemeen. 

De plant heeft gewreven een sterken knoflookgeur, die als bij de Allium- 
soorten door allylsulfid wordt veroorzaakt, trouwens ook bevat de plant 
rhodaanallyl als de meeste Cruciterae. De plant werd vroeger gebruikt 
als bloedzuiverend middel. 


12. Bráya ') Sternb. et Hoppe. 


B. supina®) Koch. Hauwkers (fig. 315). 

Uit den penwortel komen eenige wortelbladen en eenige op den bodem liggende, uitge- 
spreide, kort en stijf behaarde, los 
bebladerde stengels. De bladen zijn 
gesteeld, vinspletig tot vindeelig met 
langwerpige of langwerpig-lijnvormige, 
gave of bochtige zijslippen en een 
grootere eindslip. 

De bloemen zijn alleenstaand in de 
oksels der bladen (men zegt ook wel 
in bebladerde trossen), zij zijn wit of 
iets geel, klein. De kelkbladen zijn 
even lang als de bloemstelen. = 

De vruchttros is bebladerd, los. De 
hauwen zijn met de korte steeltjes iets 
afstaand, lijnvormig, een weinig samen- 
gedrukt, kort behaard, 5 à6 maal zoolang 
als de stelen, met kleppen zonder nerven. 


Braya supina. 
Fig. 315. 


a,b wortelbladen, c hauw, in doorsnede, d zaad in Z sE 
doorsnede. De zaden zijn klein, ovaal, in 2 rijen ge- 


plaatst. 1,5-5 dM. ©. Juni—Augustus- 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige, zandige plaatsen in 
Noord-Frankrijk, België, Skandinavië en West-Rusland voor. Bij ons is zij alleen aan 
rivieroevers waargenomen en wel aan den voet van den St. Pietersberg bij Maastricht en 
te Rijswijk (Geld.) aan den oever der Lek. 


18. Ery'simum®) L. Steenraket. 


Kelkbladen opgericht of een weinig uitgespreid, gelijk of de zijdelingsche 
met een zakvormig aanhangsel aan den voet. Stempel gaaf of uitgerand. 


Hauwen lijnvormig, vierhoekig, met kleppen, die een forsche rugnerf hebben. 
Snavel kort, cylindrisch. Zaden eirond of langwerpig, in 1 rij. 


1) naar den Franschen botanicus G. de Bray + 1831. *) supina —= op den rug liggend. 
2) waarschijnlijk van het grieksche éryo: ik red en oïmé: gezang, een zinspeling op het 
gebruik van een verwante plant, Sisymbrium officinale als geneesmiddel tegen heeschheid 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 273 


Bloemen geel of geelachtig wit. Bladen enkelvoudig, gaaf, getand of vinspletig. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn met het oog op de bestuiving 
ingericht als bij Sinapis (zie de beschrijving bij het overzicht der familie). 

De zaden zijn klein en worden gemakkelijk door den wind verspreid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Erysimum. 
A. Kroonbladen witachtig, de plaat rechtopstaand. Bladen geheel glad, de stengelbladen 
diep hartvormig stengelomvattend . . . . . . . . . . … . HE. orientale blz. 273. 
B. Kroonbladen geel, de plaat uitgespreid. Bladen behaard, met versmalden voet. 
a. Bloemstelen even lang als de kelk of langer. 

a. Bloemen klein. Kelkbladen aan den voet gelijk. Bloemstelen 2-3 maal zoo lang 
als de kelk. Plaat der kroonbladen rond. Hauwen dubbel zoo lang als de 
stelemmbijnanlkaalm rn . … … … E. cheiranthoides blz. 274. 

Pp. Bloemen vrij groot. Boen even Be als de kelk. Kroonbladen wig- 
vormig-omgekeerd-eirond. Hauwen veel langer dan de stelen. 

aa. Bladen met onvruchtbare takjes in de oksels. Hauwen grijs met kale, 

groene kanten, afstaand. Bladen door bijna uitsluitend enkelvoudige 

bladen iets ruw. Zaden ongevleugeld . . . . . E. ecanescens blz. 274. 
bb. Bladen zonder onvruchtbare takjes in de oksels. Hauwen grijsgroen, 

rechtopstaand. Bladen door 3-spletige haren he ruw. Zaden aan den 

top gevleugeld . . : . … … E. hieracifolium blz. 275. 

Db. Bloemstelen korter dan de kelk. Bladen door 3 of 2- en haren ruw. 
a. Bloemstelen half zoo lang als de kelk. Kelk aan den voet niet zakvormig. 
Plaat der kroonbladen wigvormig in den nagel versmald. Hauwen groen, 
knobbelig, op bijna even dikke horizontaal afstaande stelen recht of naar boven 
gekromde. . … … … EB. repandum biz. 275. 
pf. Bloemstelen U» à '/s Baal Zoo en He de kelk Zijdelingsche kelkbladen aan 
den voet zakvormig. Plaat der kroonbladen omgekeerd eirond, in den nagel 
verbreed. Hauwen iets grijs, glad, stijf, op dunne stelen opstijgend. 
E. erepidifolium blz. 276. 

Zie verder E. ochroleucum en E. suffrutricosum in den tekst. 

E. orientâle ') R. Br. (Conríngia®) orientalis Andrzj.). Witte steenraket 
(fig. 316). | 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, 
ronde, gladde, onvertakte of zwak vertakte stengel, 
die evenals de geheele plant onbehaard en vrij 
dicht met bladen bezet is. De wortelbladen zijn 
eirond-langwerpig, aan den top afgerond, met 
stompen voet, bijna een roset vormend. De sten- 
gelbladen zijn langwerpig, afgerond, met hartvor- 
migen voet stengelomvattend. Alle bladen zijn 
eenigszins dik, zacht, gaafrandig en blauwgroen. 

De bloemen staan in trossen en zijn witachtig. 


De kelkbladen zijn half zoo lang als de bloem- Erysimum orientale 
kroon, even lang als de bloemstelen, rechtopstaand, Fig. 316. 


2 ervan hebben aan den voet een zakvormig aan- 
hangsel. De kroonbladen zijn smal, wigvormig. De stempel is gaaf. 

De hauwen zijn eerst gebogen, later recht (ook de stengeltop is vaak, 
als de hauwen nog jong zijn, gebogen), staan op korte, schuin afstaande 
steeltjes, zijn onregelmatig heen en weer gebogen, glad, zeer lang met 
sponsachtig tusschenschot (fig. 316). De zaden zijn langwerpig, bruin. 
1,5-6 dM. ©. Mei—Juli. 

De variëteit 5. apétala®) mist de kroonbladen. 


1) orientale — Oostersch. 2) Naar H. Conring, prof. te Helmstädt + 1681. 
3) apetala — zonder bloemkroon. 


HEUKELS, Flora. 18 


214 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op akkers op 
kalkbevattenden leemgrond in Midden- en Zuid-Europa. Zij is bij ons tal 
van malen als met graan ingevoerd waargenomen. De var. £. apetala is 
te Koog op Texel gevonden. 


E. cheiranthoides!) L. Steenraket (fig. 317). 

Uit den penwortel komt de rechtopstaande, meest vertakte, hoekige 
stengel, die door aanliggende 3-deelige haren iets grijsgroen is. De bladen zijn 
talrijk, met 3-deelige haren bezet. Alleen de onder- 
ste zijn kortgesteeld, de hoogere zittend, alle lancet- 
vormig (soms langwerpig, doch steeds naar beide 
einden versmald), gaafrandig of verwijderd getand. 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zijn 
levendig geel, niet welriekend. De kelkbladen zijn 
weinig afstaand, eerst groen, later geel. De kroon- 
bladen hebben een ronde plaat en zijn wat langer 
dan de kelk. 

De bloemstelen zijn 2 à 3 maal zoo lang als de 
kelk. De stempel is gaaf. 
| De hauwen staan op afstaande stelen rechtop- 

Erysimum cheiranthoides staand en zijn vierhoekig. De zaden zijn bruinrood, 

Fig. 317. ongevleugeld (fig. 317). 2-6 dM. ©, ook OO. 
Mei— Herfst. 

Biologische bijzonderheid. Evenals bij andere soorten van dit geslacht 
beschutten de kalkafzettingen in de borstelharen de plant tegen slakkenvraat. 

Volksnamen. Op Voorne en Beierland heet de plant hardijzer, in het 
Oldambt in Groningen kleine knopkiek, 
aan den Veluwezoom wilde dragon. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. 
De plant is door bijna geheel Europa alge 
meen aan wateroevers en in bouwland, 
zooook bij ons. 


E. canéscens °) Rth. Grijze steenraket 
(fig. 318). 

Uit den penwortel komt een rechtopgaande, ver- 
takte stengel, die iets ruw is door enkelvoudige, 
aanliggende haren. De bladen zijn alle lijn- of lijn- 
lancetvormig, de wortelbladen zijn in een bladsteel 
versmald, weinig uitgerand, de stengelbladen zijn 
zittend, zeer smal, gaafrandig en aan den top iets 
omgebogen. Alle zijn, als de stengel, grijsgroen 
door aanliggende, dicht bijeenstaande enkelvoudige 
haren. In de oksels der bladen staan niet-bloeiende 
takjes. 

De bloemen staan in trossen en zijn lichtgeel. De 
bloemsteeltjes zijn even lang als de kelk. De kroon- 
bladen zijn wigvormig-omgekeerd eirond. 


Erysimum canescens. ! De hauwen zijn afstaand, grijs, met kale, groene 
Fig. 318. kanten, vierkant (fig. 318). 3-10 dM. ©©. Mei—Juli. 
a hauw. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant . 
is inheemsch in Oostenrijk op woeste gronden en is bij ons op een paar plaatsen (op het 
Pothoofd en bij een meelfabriek bij Deventer en bij Venlo en Valkenswaard, met granen 
ingevoerd). 


) cheíranthoides — muurbloemachtig. 2) canescens — grijsachtig. 


FAMILIE 39. == CRUCIFERAE. — 275 


E. hieracifólium') L. Stijve steenraket (tig. 319). 

Uit den penwortel komt een stijf rechtopstaande, al of niet vertakte, 
fijn gegroefde, dicht bebladerde stengel, die evenals de bladen met aan- 
liggende, driedeelige haren bezet en daardoor ruw is. Ook de takken staan 
rechtop. 

De bladen zijn langwerpig- tot lijn-lancetvormig, aan den top stomp met 
een puntje, gaafrandig tot verwijderd getand, de 
onderste zijn in een vrij langen steel versmald, de 
hoogere zijn zittend, smaller, alle min of meer 
rechtopstaand. 

De bloemen staan in een eindelingschen tros, 
zijn geel, soms komen er ook later nog eenige 
trossen in de bladoksels. 

De vruchttros is langgerekt. De hauwen zijn 
vierkant, ruw behaard, bijna rechtopstaand, op 
korte steeltjes (fig. 319). 3-9 dM. OO, ook %. 
Mei—September. 

Vormen zij n: Erysimum hieracifolium 

x. sSfrictum®) Fl. Wett. Bladen alle verwijderd Fig. 310. 

getand, langwerpig-lancetvormig. 
5. virgátum®) Rth. Bladen gaafrandig, lancet- tot lijn-lancetvormig, de 
bovenste langwerpig-lijnvormig. 


Lo 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in wilgenbosschen 
en op muren door bijna geheel Europa voor, doch het meest in de nabijheid 
der groote rivieren. De vorm z. strictum is ook in ons land bijna uitsluitend 
langs de groote rivieren aangetroffen, de vorm 4. virgatum is waarschijnlijk 
bij ons nog niet gevonden. 


E. repándum®) L. Uitgespreide steen- 
raket (fig. 320). 

Uit den penwortel komt een meest van be- 
neden af sterk vertakte, fijn gegroefde, ronde, 
vrij dicht bebladerde stengel, die even als de 
bladen met dicht aanliggende, enkelvoudige of 
2-3-spletige haren bezet is. Zijn er takken, dan 
staan deze uitgespreid. De bladen zijn lancet- 
vormig, toegespitst. De wortelbladen zijn vaak 
schaafsgewijs ingesneden, soms ook bijna gaaf- 
randig, kortgesteeld. De stengelbladen zijn, 
behalve de bovenste, ook kort gesteeld, bochtig 
getand of soms gaafrandig, aan den top terug- 
gebogen. 

De bloemen staan in eindelingsche, armbloemige 
trossen, zijn citroengeel en vrij klein. De bloem- 
stelen zijn half zoo lang als de kelk. De hauwen 
zijn stomp vierkant, bijna cylindrisch, nauwelijks 
dikker dan de afstaande, zeer korte stelen, ver 
afstaand en gekromd, knobbelig (fig. 320). 1-3 
dM. ©. Mei—jJulí. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 


Erysimum repandum. 
plant groeit op akkers In Stiermarken en Beneden Fig. 320. 


Oostenrijk en is bij ons met zaaizaad op eenige ih hrm 
plaatsen ingevoerd. 


1) hieracifolium — havikskruidbladig. 2) strictum —stijf. 3) virgatum — roedevormig. 
‘) repandum — geschulpt. 


hos 


276 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


E. erepidifólium’) Rchb. Vaste steenraket (fig. 321). 

Uit den penwortel komen 1 of meer rechtopstaande, meest sterk vertakte, los bebladerde 
stengels, die iets hoekig zijn en door aangedrukte haren min of meer grijsachtig, evenals 
ook de bladen. De bladen zijn smaller of breeder 
lancetvormig, bochtig of verwijderd getand of gaaf- 
randig, aan den top teruggebogen; de onderste, die in 
een wortelroset staan, zijn stomp, kortgesteeld, de 
hoogere spits, zittend (de wortelbladen zijn aan 
bloeienden stengel meest verdord). } 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zijn 
zwavelgeel en groot. De bloemstelen zijn zeer kort 
(12 à !'/; maal zoo lang als de kelk). 

De vruchttros is lang- 
gerekt. De hauwen zijn 
samengedrukt, stomp vier- 
kant, iets grijs, stijf, op 
dunnere stelen opstijgend. 
3-6 dM. ©O. Mei, Juní. 


Voorkomen in Europa 
en in Nederland. De plant 
komt in Zuid-Oost Europa 
voor en is bij ons alleen 
waargenomen bij een 
graanpakhuis te Apel- 
doorn (1897). 

Nog vermeldt de Pro- 

Erysimum crepidifolium. iu oehzolenenen domus _ Florae Batavae 

Fig. 321. Fig. 322. E. ochroléucum®) D. C. 

de geelwitte steen 

raket (fig. 322), die thuis behoort op rotsen, vooral in Spanje en misschien op een 

vlasland bij Rijnsburg is gevonden en E. suffruticósum Spr.) de houtige steenraket, 
die aan wegkanten voorkomt en bij Zutphen is aangetroffen. 

Bij E. ochroleucum komen uit den wortelstok meest vele kantige stengels, die zich 
meestal tot liggende stammetjes verlengen. De bladen zijn lancetvormig, worden naar 
boven breeder of lijn-lancetvormig, gaafrandig of verwijderd getand, stomp, door enkel- 
voudige of vertakte haren eenigszins ruw, de onderste langgesteeld. De bloemen staan in 
eindelingsche trossen, zijn bleekgeel, groot en welriekend. De bloemsteeltjes zijn '/» à 
'/, maal zoo lang als de kelk. De vruchttros is kort, met uitstaande stelen. De hauwen 
zijn samengedrukt, vierkant, dik, knobbelig, met vrij langen snavel, uitstaand. De zaden 
zijn groot, aan den top gevleugeld. 1-3 dM. %. Mei, Juni. 

Bij E. suffruticosum is de stengel beneden iets houtig. De bladen zijn langwerpig- 
lancetvormig, kort toegespitst, iets ruw door enkelvoudige of 2-spletige haren. De bloem- 
stelen zijn even lang als de kelk, veel korter dan de hauwen. De hauwen staan opgericht 
op schuin uitstaande stelen en zijn zijdelings een weinig samengedrukt, grijs met groene 
randen. OO. Mei, Juni. 


14. Brássica *) DD 


Kelkbladen opgericht of min of meer afstaand, gelijk, of bijna gelijk. 
Kroonbladen met vlakken nagel. Stempel gaaf of uitgerand. Hauwen 
cylindrisch of bijna vierhoekig, openspringend, met bolle kleppen. Snavel 
kegelvormig. Zaden bolrond, in 1 rij, zoet of scherp smakend. 

Bloemen geel, groot of vrij groot. Bladen al of niet stengelomvattend. 
Planten meest min of meer blauwgroen. 

Biologische bijzonderheden. De Brassica’s zijn homogame of zwak protero- 
gynische planten met flink in ’t oog vallende bloemen en groote bloeiwijzen. 
In de bloemen zit de honig half verborgen en wordt door kliertjes aan den voet 
der kortere en tusschen de voeten der langere meeldraden afgescheiden. De 


1) crepidifolium — streepzaadbladig. 2) ochroleucum — geelachtig wit. 
®) suffruticosum — heesterachtig. +) stamt af van het grieksche prasikê, groente bij 
uitnemendheid en slaat op het veelvuldig gebruik van de koolsoorten. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 277 


bouw der bloemen met het oog op de bestuiving, is als van Sinapis is beschreven. 
De bloemen krommen zich bij regen en des nachts, om het stuifmeel te 

beschutten. 

Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Brassica. 


A. Vruchtstelen en hauwen rechtopstaand, meest tegen de as van den tros aangedrukt. 

a. Onderste bladen liervormig gevind. Plant van onderen verspreid behaard. Kleppen 
met een sterke nerf . . . . NEE AMOER DIZ el 

b. Onderste bladen langwerpig-lancétvormig, bochtig getand. Plant bijna geheel kaal. 
Kleppen 3-nervig, de zijnerven zwak heen en weer gebogen. Hauwen meer afstaand. 

B. lanceolata blz. 278. 
B. Vruchtstelen afstaand. 

a. Meeldraden alle rechtopstaand (tegen de kroonbladen aanliggend). Zaden glad. 
Kelk rechtopstaand. Tros reeds tijdens den bloei los. Hauwen op afstaande stelen 
rechtopstaand …. . . . E „. … B. oleracea blz. 278. 

b. Kortere meeldraden afstaand. Kelkbladen min of meer afstaand. Zaden met groefjes. 
«a. Bovenste bladen stengelomvattend. Geopende bloemen boven de knoppen uit- 

stekend. Kelk ten slotte horizontaal afstaand …. . . . . . B. Rapa blz. 279. 
5. Bovenste bladen stengelomvattend. Tros reeds bij het opengaan der bloemen 
los. Knoppen boven de geopende bloemen uitstekend. Kelk ten slotte schuin 


Mir afstaand. san Ben Ce B Napus.blz-280: 
„. Bovenste bladen nne Sen Patan Es verlengd. Hauwen boven 
de invoeging van den kelk kort gesteeld . . . . . . . B. elongata blz. 281. 


B. nigra’) Koch. Zwarte mosterd (fig. 323). 

Hoewel deze plant in uiterlijk meer op een Sinapissoort gelijkt, komt 
zij in den bouw der vrucht met Brassica overeen. 

Uit den penwortel komt een rechtopgaande, ronde, sterk vertakte, iets 
ruw behaarde stengel, die evenals de bladen wat berijpt is. De bladen 
zijn alle gesteeld, de onderste zijn liervormig gevind met groot, eirond of 
langwerpig, ongelijk bochtig getand topblaadje, 
de bovenste zijn lancetvormig, gaafrandig of 
iets getand. 

De bloemen staan in trossen, zijn vrij groot, 
goudgeel. De bloemstelen zijn kort, tegen de 
as liggend. De kelkbladen zijn lijnvormig, staan 
ten slotte horizontaal af. De kroonbladen zijn 
iets kleiner dan die bij Sinapis alba, zij staan 
ook horizontaal af en zijn omgekeerd eirond. 

De hauwen zijn kort, duidelijk vierhoekig, 
onbehaard, knobbelig (fig. 323). De snavel is 
4 à 5 maal korter dan de kleppen, tweesnedig en 
dun. De zaden zijn bolrond, bruinzwart of zwart 
met puntjes. 6—12 dM. O. Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. De sterke geur en de vele gele bloemen 
lokken tot insectenbezoek. 

De inrichting met het oog op de bestuiving is als bij Sinapis (zie alge- 
meen overzicht der Cruciferae). 

De zaden hebben een scherpen smaak, die door rhodaanallyl, de aethe- 
rische mosterdolie, wordt veroorzaakt. Deze stof ontstaat echter eerst bij 
behandeling der zaden met water evenals blauwzuur en bittere amandelolie 
uit amygdaline ontstaat. Natuurlijk beschermt die smaak de zaden tegen 
het opeten door dieren. 


Brassica nigra 


Fig. 323. 


1) nigra — zwart. 


278 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Votksnamen. Behalve zwarte mosterd is ook de naam bruine mosterd 
in gebruik en wordt de plant op Zuid-Beveland semp genoemd. 


Voorkomen in Europa en in Nederiand. De plant komt op bebouwde 
en onbebouwde plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons wordt 
zij op onbebouwde plaatsen en langs rivieroevers vrij algemeen gevonden. 
Ook wordt de plant gekweekt als bruin of zwart mosterdzaad, om het 
zaad, waaruit de gewone mosterd bereid wordt. Het wordt daartoe eerst 
grof gemalen en men laat het dan eenige dagen overgoten met zuur ge- 
worden wei of azijn staan. Zoodoende lossen de eiwitstoffen op en daarna 
wordt de massa fijn gemalen. 

In ons land is de teelt grootendeels beperkt tot Noord-Holland, vooral 
in de Streek (tusschen Hoorn en Enkhuizen) en wat noordelijker. Dat de 
teelt in andere streken weinig beteekent, zal wel daarmede in verband 
staan, dat de plant op de plaatsen, waar zij eens staat, moeilijk heet uit 
te roeien en zich sterk heet te verspreiden. Sommige oude keuren be- 
paalden zelfs, dat zij niet dan met toestemming der overheid mocht worden 
geteeld. Zelfs hoort men nu nog vaak zeggen, dat de teelt niet vrij is, 
maar daarvoor de toestemming der buren noodig zou zijn. 


B. lanceoláta ') Lange. (Sinapis juncea Aut). Sareptamosterd. 

De plant is bijna geheel kaal. De onderste bladen zijn lancetvormig, bochtig getand, 
de bovenste lancetvormig, bijna gaafrandig. 

De hauwen zijn lijnvormig, gesnaveld, meer afstaand dan bij B. nigra. De kleppen zijn 
S-nervig, de zijnerven zwak heen en weer gebogen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Het vaderland dezer plant is onbekend. Zij is 
bij ons met zaad aangevoerd op het Pothoofd bij Deventer, bij Zaandam, het station 
Vogelenzang en bij Rijswijk (Geld.). 


B. olerácea”) L. Kool (fig. 324). 

De stengel is rechtopstaand, aan den voet wat houtig, uit de bovenste 
bladoksels vertakt en heeft vrij groote, dikke, blauwgroene bladen, die 
evenals de stengel onbehaard zijn. De wortelbladen zijn gesteeld, liervor- 
mig-vindeelig, getand, min of meer gegolfd en 
stomp. De onderste stengelbladen gelijken min 
of meer op de wortelbladen, de overige zijn 
eirond-langwerpig tot lancetvormig, stomp met 
getande randen en zitten met een breeden voet 
(die niet hartvormig is, als bij B. Napus en B. 
Rapa). 

De bloemen staan in eindelingsche en zijstandige 
trossen, die los zijn en reeds voor den bloei 
verlengd (als bij B. Napus), zij zijn citroengeel 
(niet goudgeel als bij B. Napus) en verwelken 
met een witte kleur. De kelkbladen treden wel 


Brassica oleracea 


Fig. 324. boven uit elkaar, doch sluiten tegen de kroon- 
bladen aan. 

De hauwen staan rechtop op afstaande stelen, zijn stomp 4-zijdig, kort- 
gesnaveld, met l-nervige kleppen (fig. 324). De snavel heeft slechts !/, à_ 
Io der lengte der kleppen. De zaden zijn bruin en glad. 6-12 dM. OO. 
Mei, Juni, zelden ©, Juli—September. 


1) lanceolata —= lancetvormig. *) van olus: groente. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 279 


Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem met het oog op de 
bestuiving is bij deze en de volgende soorten vrij wel als bij Sinapis (zie 
overzicht der Cruciferae). De honigbij is een der voornaamste bezoekers, 
ook het koolwitje. 

Op de onderste bladen der plant zijn soms knopjes waargenomen , waaruit 
zich nieuwe planten ontwikkelen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant heet inheemsch aan 
de kusten van West- en Zuid-Europa, en schijnt op Helgoland nog in het 
wild voor te komen. Bij ons wordt zij alleen gekweekt in verschillende 
vormen aangetroffen en verwilderd slechts zelden. De verschillende ge- 
kweekte vormen zijn zoo min bij deze als bij de volgende soorten gelijk 
te stellen met variëteiten bij de wilde plantensoorten, daar er zich zelfs 
constant geworden monstrositeiten b.v. de bloemkool bij bevinden. 

Volgens v. Fischer-Benzon is het vaderland der koolrassen Italië, van 
daar heeft de cultuur zich verder over Europa verspreid. 

De voornaamste gekweekte vormen zijn: 

Ll. acéphala*) D. C. Stengel verlengd. Bladen met een kop gesloten. 
a. vulgáris.*) Bladen vlak, bochtig, vinspletig, groen of rood. Als 

veevoeder gekweekt. 
b. quercifólia.®) Bladen vindeelig met ingesneden slippen, groen, 
vlak of gekroesd : boerenkool, de zijkopjes: spruitjes. 

2. gemmifera.*) Stengel verlengd met half gesloten eind- en tal van 
zijkopjes. Bladen opgeblazen en gekroesd: spruitkool. 

3. sabduda.®) Stengel iets verlengd. Bladen ongedeeld of ingesneden, 
gewelfd of kroes, tot een lossen kop gesloten : savoyekool. 

4. capitáta.®) Stengel kort. Bladen gewelfd tot een dichten, vasten 
kop gesloten: witte kool, roode kool, sluitkool (veevoedergewas). 
gongilodes.*) Stengel boven den grond tot een witten, vleezigen knol 
verdikt: koolraap boven den grond. 

6. bofrítis.*) Bovenste bladen en bloemstelen tot een witachtig vleezige 
massa verdikt, waarin de meest onontwikkelde bloemen verborgen 
liggen : bloemkool. 

Een ziekte, waaraan de wortels van verschil- 
lende koolsoorten en ook koolrapen en knollen 
vaak lijden, zijn de zoog. knolvoeten. Deze worden 
veroorzaakt door een slijmzwam (Plasmodiophora 
Brassicae). Aan den wortel ontstaan dan opzwel- 
lingen met een wrattigen wand, die later gaan 
rotten. 

Aan de bladen der koolsoorten doen de rupsen 
der koolwitjes en der kooluil vaak groote schade. 

B. Rapa®”) L. Raapzaad (fig. 325). SBN 

De stengel is rechtopstaand, meest naar boven an 
vertakt, evenals de bladen grasgroen. De wortel- FigC325. 
bladen zijn verspreid behaard, liervormig vindeelig, 
de hoogere zijn langwerpig, met diep hartvormigen voet stengelomvattend, 
onbehaard. 


or 


1) acephala —= zonder kop. *) vulgaris — gewoon. 2) quercìfolia — eikbladig. 
4) gemmifera — knopdragend. 3) sabauda — uit Savoye. 6) capitata —= kop- 
vormig. 5) gongylodes —= koolzaadvormig. *) botrytis —=trosvormig. °) Rapa == raap. 


280 SECRUCIEERSE NS FAMILIE 39. 


De bloemen staan in trossen, waarbij de geopende bloemen boven de 
knoppen uitsteken, zij zijn groot en goudgeel. De kelk is ten slotte stijf 
afstaand. De hauwen zijn opstijgend, knobbelig (fig. 325). De zaden 
bruin en glad. 3-8 dM. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant stamt waarschijnlijk 
uit Zuid-Europa, is bij ons dan ook alleen gekweekt en enkele malen ver- 
wilderd waargenomen. 

De gekweekte vormen zijn: 

Ll. dnnua *). Wortel dun. ©. Juli, Augustus. Zomerraapzaad. 

2. oleifera®). Wortel dun. OO. April, Mei. Plant krachtiger, ook de 

hauwen en zaden grooter dan bij de vorige. Winterraapzaad. 

3. rapifera ®). Wortel verdikt, vleezig. OO. April, Mei. Raap, knol. 


Gebruik. Uit het raapzaad wordt een olie, de raapolie geslagen, de rest 
vormt de raapkoeken (veevoeder). Uit de raapolie wordt door wegneming 
der slijmige stoffen, de patentolie verkregen, die geschikt is om te branden. 


B. Napus®) L. Koolzaad (fig. 326). 

De stengel der plant is rechtopstaand, naar boven vertakt. De bladen 
zijn alle blauwgroen en in de jeugd met enkele 
haren bezet, de onderste zijn liervormig-vindeelig, 
de bovenste langwerpig, aan den voet wat breeder 
en hartvormig stengelomvattend. 

De losse bloemtrossen zijn reeds bij het open- 
gaan der bloemen verlengd en de kelk is ten slotte 
half afstaand. De bloemen zijn groot, goudgeel. 

De hauwen zijn afstaand, met een snavel, die 
Il, à Ys van de lengte der kleppen heeft (fig. 326). De 
zaden zijn bruin en met puntjes voorzien. 6-12 dM. 
B. oleracea heeft als deze plant een blauwgroene 
BEENS kleur, doch is geheel onbehaard. Ook zijn de 

Fig. 326. stengelbladen daar niet hartvormig stengelomvat- 

tend en zijn de bloemen daar citroengeel en niet 
goudgeel als bij B. Napus. Ook liggen bij B. oleracea de kelkbladen tegen 
de bloemkroon aan, terwijl ze hier schuin afstaan. 

B. Rapa heeft meer zuiver groene bladen, de bovenste bladen zijn niet 
zoo breed hartvormig stengelomvattend, de kelk staat ten slotte geheel af 
en de geopende bloemen steken boven de knoppen uit. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant stamt waarschijnlijk 
uit Zuid-Europa en wordt bij ons vaak gekweekt en is ook vrij vaak ver- 
wilderd waargenomen. 

De gekweekte vormen zijn : 

l. dnnua*) ©. Wortel dun. Juli, Augustus. Zomerkoolzaad. 

2. oleifera®) OO. Wortel dun. April, Mei. Winterkoolzaad. 

3. napobrássica. Stengelvoet en wortel knolvormig verdikt, vleezig. 

OO. Mei. Koolraap onder den grond. 

Gebruik. Uit de koolzaadsoorten wordt weder olie geslagen: raapolie, 

terwijl de raapkoeken als veevoeder worden gebruikt. 


1) annua — eenjarig. 2) oleifera: oliegevend. 3) rapifera — raapdragend. 
4) Napus — raap. >) oleifera —= oliehoudend. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 281 


Een bastaard van Brassica Napus en Sinapis arvensis is bij de meelfabriek te Middelburg 
gevonden met volkomen vermenging van de kenmerken der beide soorten. 


B. elongáta ') Ehrh. Troskool. 

Bij deze plant zijn de bladen van onderen blauwgroen, langwerpig-eirond, naar beneden 
versmald, vinspletig, onregelmatig stomp getand, stijf gewimperd, de bovenste zijn lijn- 
vormig-langwerpig, bijna zittend, gaafrandig. 

De bloemen staan in vrij losse, verlengde trossen, zijn geel en vrij klein. De kelk is 
bijna gesloten. 

De hauwen staan op uitstaande stelen een weinig opgericht en zijn knobbelig. De snavel 
is kort. De stempel is knopvormig, uitgerand. 

Bij ons komt alleen de ondersoort #. armoracioides®) Czern. voor, waarbij de bladen 
grootendeels ongedeeld zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Rusland en den Levant 
voor en ís bij ons met graan aangevoerd bij Deventer, Apeldoorn, Rotterdam en Charlois. 


15. Sinápis®) Trn. Mosterd. 


Kelkbladen uitgespreid, rechtopstaand, aan den voet gelijk. Kroonbladen 
langgenageld. Stempel gaaf of uitgerand. Bloemstelen zich tijdens den 
vruchttijd niet verlengend (wel bij Brassica). Hauw cylindrisch of bijna 
vierhoekig, openspringend, met gewelfde, meest 3-5-nervige kleppen. Snavel 
kegel- of sabelvormig. Zaden bol-, zelden eirond, l-rijig, scherp smakend. 

Bloemen geel. Onderste bladen liervormig-vinspletig, niet stengelomvat- 
tend, gevind. Planten blijvend behaard, soms niet sterk 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Sinapis. 


A. Kelk rechtopstaand. Bladen alle diep vinspletig tot gevind. Kleppen der hauwen met 
3 krachtige nerven. Snavel korter dan de hauw . . . . . S. Cheiranthus blz. 281. 
B. Kelkbladen horizontaal afstaand. Bloemen vrij groot. Hauwen meest knobbelig (niet 
bij S. pubescens). 
a. Hauwen van den stengel afsfaand. Kleppen 3-5-nervig. 
aa. Snavel kegelvormig, iets korter dan de hauw. Bovenste bladen zittend, eirond 
of langwerpig, bochtig getand sene S. arvensis blz. 282. 
bb. Snavel samengedrukt, sabelvormig, sikkelvormig gekromd, langer dan de 
hauw. Bladen alle gesteeld en vindeelig tot gevind. 

a. Bladen liervormig-vindeelig of gevind met 
langwerpige slippen of blaadjes. Stengels, 
bladen en hauwen borstelig. S.alba blz. 282. _< 

P- Bladen vindeelig, doch niet liervormig, met ie 
lancetvormige slippen. Stengels, bladen en 
hauwen glad . . . . S. dissecta blz. 285. 

b. Hauwen tegen den stengel gedrukt. Kleppen zonder 
zichtbare nerven. Bovenste bladen zittend. 

S. pubescens blz. 285. 


en 


lS 


ele 


S. Cheiránthus í) Kech. Muurbloemmosterd (fig. 327). 

De plant is beneden borstelig behaard. Uit den penwortel 
komt een rechtopstaande, ronde en verwijderd-bebladerde SE 
stengel. Deze draagt beneden een wortelroset van bladen. , ONES) 4 
De bladen zijn alle diep vinspletig tot gevind, gesteeld, de Sinapis Cheiranthus 
onderste met langwerpige, ongelijk getande of bijna gaaf- Fig. 327. 
randige zijslippen en een eindslip, die eigenlijk met de 2 
bovenste bladslippen vereenigd is, dus zeer breed en drielobbig is, de bovenste met 
lijnvormige, gaafrandige slippen. 3 

ì) elongata — verlengd. 2) armoracioides — mierikachtig. 

®) van sinapi: grieksche naam voor mosterd. Dit bestaat uit si, een verkorting van sitos : 
spijs, nê, een ontkenning en puthoo: bederven. Sinapis beteekent dus bederfwerend, in het 
bijzonder antiscorbutisch en slaat daarop, dat deze planten en andere tegen scheurbuik 
werden aangewend. i) cheíiranthus — muurbloem. 


282 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


De bloemen staan in een eindelingschen tros, zijn geel en groot. De kelk is rechtopstaand 
(verschil met de andere Sinapissoorten), iets langer dan de bloemsteel. 

De vruchttros is verlengd, met korte, dikke vruchtstelen, die schuins rechtopstaan. De 
hauwen zijn cylindrisch, knobbelig, ook schuins rechtopstaand, met 3 krachtige nerven op 
iedere klep (fig. 327). De snavel is flauw tweesnedig. De zaden zijn bruin, van puntjes 
voorzien. 2-10 dM. © en ©O. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West-Europa van Schotland 
tot Portugal en Italië voor op velden. Zij schijnt bij ons alleen met graan te zijn aange- 
voerd en schijnt stand te houden. Zij is gevonden bij Winsum (Fr.), Amsterdam, aan het 
kanaal bij de meelfabriek te Deventer en bij een korenmolen bij Wijchen. De op de laatste 
plaats gevonden vorm is de var. própera Rouy et Foucaud, die gekenmerkt is door een 
2-3 dM hoogen stengel, terwijl de hauwen dun zijn en de snavel hoogstens '/,‚ van de 
lengte der kleppen heeft. 


S. arvénsis!) L. Herik (fig. 328). 

Uit den penwortel komt een ronde, borstelig behaarde, vertakte, be- 
bladerde stengel, met wijd uitstaande takken. De groote wortelbladen zijn 
gesteeld, eirond of omgekeerd-eirond, grof getand 
tot liervormig-vinspletig met 2 ronde zijslipjes en 
een groote, ronde eindslip. De onderste stengel- 
bladen zijn ook gesteeld, de bovenste zittend, alle 
zijn bochtig getand. De bloemen staan in trossen, 
die reeds tijdens den bloeitijd gestrekt zijn, zij 
zijn goudgeel en groot. De kelkbladen zijn af- 
staand, half zoo lang als de kroonbladen, de 
laatste zijn omgekeerd eirond. 

De hauwen zijn wel rechtopstaand, doch niet 
tegen den stengel gedrukt, kantig, meestal onbe- 
haard, knobbelig, cylindrisch, met 3-5-nervige 


Sinapis arvensis kleppen en loopen uit in een tweesnedigen sna- 
Fig. 528. vel (fig. 328). De zaden zijn bruinzwart, glad. 


3-8 dM. ©. Mei—September. 
De variëteit £. orientális *) Koch heeft uitgespreide, kort borstelig behaarde 
hauwen. - 


Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem in verband met de be- 
stuiving is bij het overzicht der familie behandeld. 


Volksnamen. Herik wordt de plant in vele streken genoemd met allerlei 
dialectische variaties, verder kiek, vooral ín het oostelijk deel van ons land, 
gele kiek in Groningen, krodde in vele streken, staring in het westelijk 
deel van Drente, walderik in het Land van Hulst, zemp in Zeeland. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is door bijna geheel 
Europa op bouwland een meest lastig onkruid. Ook bij ons komt zij 
algemeen voor, getuige o. a. de vele volksnamen, die zij heeft. Ook de 
var. £. orientalis is bij ons vrij algemeen. 


il 


S. álba®) L. Gele mosterd (fig. 329). 

De geheele plant is ruw behaard. Uit den penwortel komt een recht- 
opstaande, vertakte, ronde, doch diep gegroefde, naar boven niet sterk 
behaarde stengel. De bladen zijn gesteeld, liervormig-vindeelig met 2-6 
stompe, eironde of langwerpige, bochtig getande zijslippen, terwijl de 
eindslip grooter en 3-lobbig is, dus uit 3 slippen is samengevloeid. De 


1) arvensis — veld. *) orientalis = Oostersch. %) alba — wit. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 283 


bladen zijn onbehaard of borstelig verspreid behaard, naar de bloeiwijze 
toe zijn ze 3-lobbig of eirond, bochtig getand. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, die 
tijdens den vruchttijd langgerekt zijn, zij zijn geel. 
De bloemstelen zijn afstaand, recht. De kelkbla- 
bladen zijn uitstaand, lijnvormig. 

De vruchtstelen zijn even lang als de kleppen 
der hauw. De hauwen zijn sterk uitstaand of 
teruggeslagen, langwerpig, knobbelig, borstelig 
behaard (fig. 329). De kleppen zijn van 3 uitste- 
kende nerven voorzien. De snavel is samengedrukt, 
sabelvormig gebogen. De zaden, waarvan er 2-3 
in ieder hokje zitten, zijn bolrond, geel of bruin, EEE EE 
van puntjes voorzien. 3-8 dM. ©. Mei—fuli. Fig. 320. 


Af 


Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen door hun vanillegeur en 
doordat zij dicht bijeen staan, sterk op. Hare inrichting in verband met 
de bestuiving is als bij S. arvensis. 

De zaden hebben een scherpen smaak, die als beschermend middel dient. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in Zuid-Europa 
inheemsch, doch werd reeds oudtijds om het zaad gekweekt, ook bij ons. 
Dit zaad levert de gele mosterd (Engelsche mosterd). 


S. dissécta!) Lag. Ingesneden mosterd (fig. 330). > 

De plant is een weinig ruw behaard. Uit den penwortel s”/ | 
komt een rechtopstaande, bijna onbehaarde, vertakte stengel. DV 
De bladen zijn alle gesteeld, vindeelig, doch niet liervormig, 
met lancetvormige slippen. 

De bloemen staan in trossen en zijn geel en vrij groot. \ 

De vruchtstelen zijn boogvormig opstijgend, even lang als \ 
de hauwen. De hauwen zijn wat uitstaand, al of niet be- \ 
haard (fig. 330). De kleppen hebben 3 zwakke nerven. De 
zaden zijn bolrond, bruin, met kleine putjes. 3-6 dM. ©. 
April _—Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Zuid-Europa op bebouwde plaatsen voor en is bij ons A 
alleen aangevoerd waargenomen bij een oliemolen te Zwolle Sinapi 
(1894). Fig. 330. 


S. pubéscens®) L. Behaarde mosterd (fig. 331). 

De plant is vlokkig ruig behaard. De stengel heeft uitge- 
spreide takken. De bladen staan voor het meerendeel in een 
wortelroset, zijn diep liervormig-vindeelig of gevind, de 
stengelbladen zijn enkelvoudig, langwerpig, getand. 

De bloemen staan in trossen en zijn geel. De kelk is 
uitgespreid. 

De vruchtstelen zijn korter dan de hauwen en staan rechtop. 
De hauwen zijn kort, niet knobbelig, doch dichtvlokkig be- 
haard en tegen den stengel gedrukt, zij hebben kleppen 
zonder zichtbare nerven. De snavel is kegelvormig, samen- 
gedrukt, een weinig gebogen en heeft minstens !/, van de 
lengte der kleppen (fig. 331). De zaden zijn fijn gepunt. 
3-6 dM. 2%. April— October. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 


Zuid-Europa aan de randen van velden en wegen voor en Sinapis pubescens 
is bij ons alleen met zaad aangevoerd waargenomen bij Fig. 331. 
Apeldoorn. 


1) dissecta — onregelmatig ingesneden. 2?) pubescens — zachtharig. 


284 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


16. Erucástrum ©) Prsl. 


E. Pollichii *) Sch. et Sp. Schijnraket (fig. 332). 

Uit den weinig vertakten penwortel komt een van het midden af ver- 
takte, hoekige, iets gegroefde, rechtopstaande stengel, die met witte, korte, 

2 aangedrukte, naar beneden gerichte haren bezet 
is.. De onderste bladen zijn vindeelig, soms 
zelfs gevind, gesteeld, de hoogere zittend, vin- 
deelig met langwerpig-lijnvormige, ongelijk boch- 
tig bijna vinspletig getande slippen met afge- 
ronde tanden. 

De bloemen staan in trossen, zijn zeer bleek- 
geel en vrij klein, de onderste staan in de oksels 
van vindeelige schutbladen. De kelkbladen zijn 
smal elliptisch en staan schuin rechtop. De 
kroonbladen zijn fijn geaderd met een rond- 
achtige plaat. 

Fig. 332: De vruchttros is los, langgerekt (fig. 332). 

De vruchtstelen zijn schuin afstaand. De hauwen 

zijn opstijgend, lijnvormig, cylindrisch, knobbelig met bolle kleppen, die 

van een nert voorzien zijn. De snavel is kort, kegelvormig, geleidelijk 

smaller wordend. De zaden zijn eirond, roodbruin en zitten in 1 rij. 
2—6 dM. ©, soms OO. Mei—October. 


Biologische bijzonderheden. In de bloem zitten 4 honigkliertjes. De 4 
lange meeldraden keeren hunne geopende zijde naar binnen, doch staan een 
eind van den stempel af, zoodat, daar de bloemen rechtop staan, spontane 
zelfbestuiving in den regel uitblijft, de kortere staan lager. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige 
gronden aan ruigten in West- en Midden-Europa voor. Men vindt haar 
bij ons op rivier- en zeeklei (Zuid-Holland, Zeeland) vrij zeldzaam. Ook- 
schijnt zij wel te zijn aangevoerd. 


17. Diplotáxis®) D. C. Zandkool. 


Kelkbladen aan den voet gelijk. Stempel gaaf of uitgerand. Hauwen 
uitstaand, lijnvormig, samengedrukt met iets bolle, l-nervige kleppen. 
Snavel kort, kegelvormig. Zaden ovaal, iets samengedrukt, in 2 rijen. 

Bloemen geel. Bladen meest bochtig getand of vinspletig, niet geoord. 
Planten glad of beneden een weinig ruw behaard. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn vrij groot, welriekend en 
bezitten 4 honigkliertjes. De bouw der bloemen met het oog op de be- 
stuiving is vrijwel gelijk als bij Sinapis. 

Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Diplotaxis. 


A. Althans twee der kelkbladen uitgespreid. Stengel voor de onderste helft bebladerd. 
Bloemstelen 3 à 4 maal zoolang als de kelkbladen. Vruchtstelen omstreeks even lang 


als de hauwen. Stengel aan den voet wat houtig. . . . . . D. tenuifolia blz. 285. 
) beteekent: plant gelijkende op Eruca. 2) Pollichii naar J. Pollich, een Duitsch 
botanicus + 1770. 5) van het Grieksche diplos: dubbel en taxis: rij, omdat de zaden 


in ieder hokje in 2 rijen zitten. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 285 


B. Kelkbladen opgericht. Stengel bijna onbebladerd, alleen aan den voet bladen dragend. 
a. Bloemstelen 2 maal zoolang als de kelk. Hauwen 3 maal zoolang als de vrucht- 


stelen. Kroonbladen 2 maal zoolang als de kelk. . . …. . . D. muralis blz. 285. 
b. Bloemstelen even lang als de kelk. Hauwen 4 maal zoolang als de vruchtstelen. 
Kroonbladen hoogstens iets langer dan de kelk . . . . . . D. viminea blz. 286. 


D. tenuifólia') D. C. Zandkool (fig. 333). 

De plant is onbehaard, blauwachtig berijpt, dus gelijkt wel wat op een 
koolsoort, ook door de groote, gele bloemen als bij Brassica Napus, die 
ook in een even lossen tros, als bij deze staan, doch die tros verlengt 
zich niet bij den bloei, als bij B. Rapa. De sten- 
gel is krachtig, armbladig, ligt voor het onderste 
deel, staat verder rechtop en is van den voet af 
vertakt. De bladen zijn gesteeld, de onderste vin- 
spletig of vindeelig met lijnvormige, gaafrandige | 
of getande slippen, de bovenste vaak lijnvormig, CNV 
ongedeeld, bijna gaafrandig. 

De bloemen staan in eindelingsche, okselstandige 
trossen, zijn citroengeel, groot, welriekend, na 
den bloei bruin. De. kelkbladen zijn roodachtig 
geel, de kroonbladen zijn 3 maal zoo lang als de 
kelk. 


p Diplotaxis ten artolis 
De hauwen staan op lange, schuin afstaande Fig. 333. 
stelen, schuin of rechtopstaand, en zijn boven de 
invoeging van den kelk kortgesteeld (fig. 333). 3-8 dM. 4. Juni— Herfst. 
De variëteit 5. integrifólia®) Koch heeft langwerpige of lancetvormige, 
grof getande bladen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op onbebouwde 
gronden en puinhoopen in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons komt 
zij vooral op nieuwe gronden, b.v. veel langs spoorwegen en op eenigszins 
zilten bodem voor. Zij schijnt bij ons meestal te zijn ingevoerd, doch is 
geheel ingeburgerd. De var. @. integrifolia is bij ons vrij zeldzaam. 


D. murális®) D. €. Muurzandkool (fig. 334). 

De plant is een weinig behaard door rugwaarts gerichte haren, vooral 
de bladen. Uit den penwortel komt een opstijgende, al of niet vertakte 
stengel. De bladen staan alleen in een wortelroset, 
zijn gesteeld, bochtig getand tot vindeelig, met IN 
eironde of langwerpige, getande slippen, de eind- \} 
slip is omgekeerd eirond, breeder en hoekig 
getand. 

De bloemen staan in een eindelingschen tros, 
zijn geel, vrij groot en welriekend. De kelkbladen 
zijn witgerand, de kroonbladen 2 maal zoo groot 
als de kelk, plotseling in den nagel versmald. De 
stijl is lijnvormig, niet aan den voet samenge- 
trokken. 

De hauwen staan op tamelijk lange, schuin af- 


Diplotaxis muralis 


staande stelen rechtop of iets afstaand en zijn Fig. 334. 
boven de invoeging van den kelk ongesteeld, bijna 
parelsnoerachtig (fig. 334). 1,5-4 dM. © of OO. Mei—October. 


1) tenuifolia — dunbladig. 2) integrifolia — gaafbladig. 3) muralis = muur. 


286 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op muren, 
akkers en onbebouwde plaatsen in Westelijk-, Midden- en Zuid-Europa 
voor. Voor haar geldt wat het voorkomen bij ons betreft, hetzelfde als 
voor de vorige, ook zij is plaatselijk ingeburgerd, doch veel zeldzamer dan 
D. tenuifolia. 


D. viminea!) D. C. Twijgzandkool (fig. 335). 

Deze soort gelijkt veel op een lagen vorm van de vorige, doch ís geheel onbehaard. De 
stengels liggen gewoonlijk op den bodem, doch de bloemtros 
staat rechtop. Uit den wortel komen namelijk vele stengels, 
die opstijgend zijn. De bladen staan in een wortelroset, zijn 
klein, liervormig-vinspletig tot vindeelig. 

De bloemen staan in armbloemige trossen, zijn geel en 
kleiner dan van D. muralis. De bloemstelen zijn bij het open- 
gaan der bloemen korter dan deze, later zijn zij langer. De 
kroonbladen zijn langwerpig-omgekeerd eirond, geleidelijk in 
den nagel versmald. De stijl is kegelvormig, aan den voet 
samengetrokken. 

De hauwen staan op afstaande stelen en zijn zelf ook af- 
staand (fig. 335). 1,5-25 dM. ©. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
akkers en in wijnbergen in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij 
Diplotaxis viminea ons is zij bijna alleen als aankomeling langs de rivieren ge 
Fig. 335. vonden (oude haven te Nijmegen en op een zandplaat in de 
Waal bij Nijmegen), soms echter ook met zaden aangevoerd 
(korenlaadplaats te Amsterdam , Rotterdam). 
18. Erúca®) D. C. 

E. sativa? Lmk. Wilde kool (fig. 336). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, vertakte stengel, die los met bladen bezet 
en vooral van onderen ruw behaard is. De bladen zijn 
eenigszins dik, liervormig vindeelig met langgerekte, getande, 
spitse slippen. 

De bloemen staan in langgerekte, losse trossen, waarin slechts 
1—3 bloemen te gelijk bloeien, zij zijn groot, wit of geelachtig 
met violette aderen. De kelkbladen zijn rechtopstaand, 2 zijn aan. 
den voet een weinig zakvormig, zij zijn langer dan de bloem- 
stelen. De stempel bestaat uit 2 tegen elkaar liggende lobben. 

De vruchttros is lang, de vruchtstelen zijn kort en dik. De 
hauwen staan rechtop, liggen bijna tegen de spil en zijn naar 
boven zeer spits met sabelvormigen, samengedrukten snavel, 
die half zoolang is als de kleppen (fig. 336). De laatste zijn 
bol, l-nervig. De zaden zijn rond, glad, liggen in 2 rijen. 
2-6 dM. ©. April—Juni. 

Bij ons is alleen de var. £. glabréscens *) Jord. voor. Daarbij 
zijn de bladen bijna of geheel onbehaard met weinig getande 

Fig. 336. slippen, ook is de snavel der vrucht even lang als of langer 
dan de kleppen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op onbebouwde en bebouwde 
plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij alleen aangevoerd waargenomen 
bij Amsterdam, Rotterdam, Enschedé en Vlaardingen. 


19. Aly'ssum®) Trn. Schildzaad. 


Kelkbladen opgericht of uitgespreid, aan den voet gelijk. Kroonbladen 
gaaf of uitgerand. Hauwtjes samengedrukt, rond of ovaal met vlakke of 


Eruca sativa 


1) viminea — roedevormig. 2) eruca komt waarschijnlijk van erugere, van het 
stamwoord van eructare: oprispen, omdat de plant de oprisping hielp bevorderen. 
5) sativa — gekweekt. 4) glabrescens = kaal. 5) waarschijnlijk afgeleid van 


a, de ontkennende en lussa: woede, omdat de plant als middel tegen hondsdolheid gold, 
misschien van lidzoo: hikken, omdat zij als middel tegen de hik diende. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 287 


gewelfde kleppen, zonder nerven. Stijl kort of lang. Zaden 1-4 in ieder 
hokje, samengedrukt, al of niet gevleugeld. 

Bloemen geel of wit. Bladen klein, omgekeerd eirond, langwerpig of 
lijnvormig, gaafrandig. Planten wit- of grijsachtig met stervormige haren. 


Biologische bijzonderheden. Wat omtrent de bestuiving der kleinere 
Cruciferae bij het algemeen overzicht is vermeld, geldt hier. 

Zie omtrent het niet afvallen der bloemkroonhladen bij Sisymbrium, het 
daar gezegde geldt hier nog in sterkere mate. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Alyssum. 


A. Bloemen wit of iets paars. Helmdraden noch getand, noch gevleugeld. Bladen lijn- 
vormig-langwerpig. Vruchttrossen zeer verlengd. . . … … …. A. maritimum blz. 287. 
B. Bloemen geel, vaak tot wit verbleekend. Helmdraden getand of gevleugeld. 
a. Kroonbladen 2 à 3 maal zoo lang als de kelkbladen, met uitstaande plaat, geel 
blijvend, uitgerand. Vruchttrossen verlengd. Hauwtjes eirond of bijna bolrond, 
aan den top uitgerand, met 2-zadige hokjes. 4. . ... A. montanum blz. 287. 
b. Kroonbladen weinig langer dan de kelkbladen, met rechtopstaande plaat, bleekgeel, 
tot wit verbleekend. © of OO. 
aa. Kelkbladen blijvend. Hauwtjes uitgerand. aangedrukt behaard door stervormige 


haren. Stijl ‘ho maal zoo lang als het hauwtje . . . A. caleycinum biz. 288. 
bb. Kelkbladen afvallend. Hauwtje niet uitgerand, uitstaand kort behaard. Stijl 
IJs à '/s maal zoolang als het hauwtje . . . . . . . A campestre blz. 288. 


Over A. hirsutum, zie den tekst. 


A. maritimum °) Lmk. (Lobularia?) maritima Desv.). Zeeschildzaad (fig. 337). 

Uit den horizontalen wortelstok komen verscheiden vertakte, los bebladerde, uitgespreide 
en opstijgende stengels. Zij zijn aan den voet wat houtig en 
evenals de bladen dicht behaard en daardoor grijsgroen. De 
bladen zijn bijna zilverwit, lijnvormig of lijnvormig-lang- 
werpig, vrij stomp, naar den voet in den bladsteel versmald, 
in de oksels met bundeltjes bladen. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn wit en 
welriekend. De kelkbladen zijn afstaand. De kroonbladen zijn 
wit of iets paars, 2 maal zoolang als de kelkbladen, met ronde 
schijf, plotseling in den nagel versmald. 

De vruchttrossen zijn langgerekt, met uitstaande stelen. De 
hauwtjes zijn kort ovaal, behaard (fig. 337). De zaden zijn smal 
gevleugeld, 1 in. ieder hokje. 1-4 dM. 2%. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort \ AN 
thuis op rotsachtige en zandige plaatsen aan de kusten der 7 en 
Middellandsche Zee en is bij ons alleen aangevoerd in de Alyssum maritimum 
vestingwerken van Muiden, te Rotterdam, Apeldoorn, Zuilen Fig. 337. 
bij Utrecht, in de duinen van Domburg en bij Amsterdam. 


A. montánum ®) L. Bergschildzaad (fig. 338). 

Uit den penwortel komen aan den voet houtige, liggende 
of opstijgende, vrij dicht bebladerde, evenals de bladen 
grijsviltige, stengels. De bladen zijn lancetvormig, stomp, 
de onderste omgekeerd-eirond, steeds aan den top breed, 
ook grijs door sterharen. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn levendig 
geel en vrij groot. De kelkbladen zijn afstaand, 
afvallend. De kroonbladen zijn uitgespreid, afge- N 
knot, iets uitgerand. De helmdraden der lange 
meeldraden zijn gevleugeld, die der korte aan 


den voet met een vleugelvormig aanhangsel (fig. a 

339 a). De vruchtstelen zijn uitgespreid. De 

Alyssum montanum hauwtjes zijn eirond of bijna bolrond dicht aan- 
Fig. 338. gedrukt grijs behaard (fig. 338). De stijl is even Fig. 339. 


1) maritimum — zee. 2) van lobus: lob. 5) montanum — berg. 


288 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


lang als het hauwtje of °/, à '/, maal zoolang. De zaden zijn smal gevleugeld, 2 in ieder 
hokje. 7-25 cM. 2%. „Mei—Juli. led 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige en rotsachtige plaatsen 
in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij aangevoerd waargenomen op het Pofhoofd 
te Deventer (1877), op den dijk bij Wilp (1877) en in den Thomaswaard bij Werkendam (1841). 

A. calyeinumt) L. Schildzaad (fig. 340). 

Uit den penwortel stijgt een meestal zeer korte stengel op, die zich 
dadelijk ín verschillende takken verdeelt, die aan 
den voet gekromd en vaak rood gekieurd, zich 
spoedig verheffen en òf onvertakt zijn òf boven, 
onder de bloemen, zijtakjes uit de bladoksels voort- 
brengen. Zij zijn eerst geheel bebladerd, doch 
verliezen tegen den vruchttijd meestal de onderste 
bladen. De plant is witachtig groen door korte, 
aangedrukte sterharen, die aan de bladranden en 
aan de ondervlakte der bladen wat langer zijn 
(deze vlakte is daardoor witter dan de bovenvlakte). 
De bladen zijn lancet- of spatelvormig, stomp of 

Alyssum calycinum afgerond, naar den voet versmald, kort gesteeld, 
Fig. 340. de onderste zijn omgekeerd eirond. 

De bloemen staan meest alleen in eindelingsche 
trossen, zijn klein, eerst bleekgeel, later bijna wit, de trossen verlengen 
zich later sterk. De kelkbladen zijn lancetvormig, spits, rechtopstaand, 
blijvend en sterk behaard. De kroonbladen hebben een omgekeerd eironde 
plaat, zijn bijna zoo lang als de kelkbladen en blijven ook. De korte 
meeldraden hebben aan weerszijden een borstelvormig aanhangsel, de langere 
zijn ongevleugeld. 

De vruchtstelen zijn uitstaand, de hauwtjes cirkelrond, klein, grijs door 
sterharen (fig. 340). De zaden zijn smal gevleugeld, 1 à 2 in ieder hokje. 
5-30 cM. O of OO. April—Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige en 
steenachtige plaatsen door bijna geheel Europa voor. Bij ons is zij vrij 
zeldzaam, meest op rivierklei of op daaraan grenzende diluvialen grond. 
Enkele malen is zij ook op zeeklei en in de duinen gevonden. 

A. campêstre®) L. Veldschildzaad (fig. 341). 

Ook deze plant is met sterharen bedekt, doch deze staan verder uiteen dan bij A. calycinum 
en zijn grooter, de plant blijft daardoor meer groen. Uit den penwortel 
komt een aan den voet reeds vertakte, liggende of opstijgende, vrij 
dicht bebladerde stengel, die aan den voet wat houtig is. De bladen 
zijn breed-lancetvormig, toegespitst, naar den voet versmald, zittend 
of zeer kort gesteeld, de onderste zijn omgekeerd eirond. 

De trossen zitten eindelings en zijn in den vruchttijd sterk ver- 
lengd. De bloemen zijn bijna wit, grooter dan bij de vorige soort. De 
kelkbladen zijn smal spatelvormig en vallen meest af. De langere 
meeldraden zijn smal gevleugeld, de kortere aan den voet met een 
gevleugeld aanhangsel. 

De vruchtstelen zijn uitstaand, de hauwtjes cirkelrond, kortbehaard 


door ster- of enkelvoudige haren (fig. 341. De zaden zijn gevleugeld, 
là 2 in ieder hokje. 5-25 cM. ©. Mei, Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis op 
zandige en steenachtige plaatsen in Zuid-Europa. Zij is bij ons waar- 
schijnlijk gevonden op het criquetveld bij den Staatsspoorweg bij 
Utrecht, ofschoon het niet zeker is, of het niet de volgende soort is geweest. 


Alysseum campestre 
Fig. 341. 


1) calycinum — kelkdragend, naar den blijvenden kelk. 2) campestre = veld. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 289 


A. hirsútum !) M. B. Ruig schildzaad. 

Deze plant is krachtiger dan de vorige. De stengel is van lange sterharen voorzien, ook 
de hauwtjes dragen sterharen en bovendien langere, enkelvoudige op een knobbel staande. 
De hauwtjes zijn rond. ©. Mei, Juni. 

De plant wordt door Koch beschouwd als een variëteit van de vorige nl. 7. hirsutum. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Zij is inheemsch aan de Levant en is bij ons 
met graan aangevoerd waargenomen op het Pothoofd te Deventer en langs den Rijn bij 
Arnhem. 


20. Bertéroa®) D. C. 


B. incána3) D.C. (Farsétia*) incána R. Br.) Grijskruid (fig. 342). 

Uit den bruinen penwortel komen 1 of meer rechtopstaande of opstij- 
gende, meest vrij sterk vertakte stengels, die evenals de geheele plant 
dicht en aanliggend grijsviltig behaard zijn en aan den voet vaak wat rood- 
achtig. De bladen zijn lancetvormig, stomp, zittend, naar beneden 
versmald, gaaf of een weinig getand. 

De bloemen zitten in eindelingsche, later lang- 
gerekte trossen, zijn wit, vrij klein. De kelkbladen 
zijn opgericht, de kroonbladen diep 2-spletig. De 
helmdraden der lange meeldraden zijn aan den 
voet gevleugeld, die der korte getand. 

De vruchtstelen zijn opgericht, dun, 3 maal zoo 
lang als de hauwtjes. De hauwtjes zijn langwerpig, 
opgericht, samengedrukt met gewelfde kleppen, 
zonder nerven (fig. 342). De stijl is 24à 3 mM 
lang, blijvend. De zaden zijn talrijk, smal gerand, 
zitten in 2 rijen. 2-5 dM. ©O. Juni—September. Berteroa incana 
Fig. 342. 


Biologische bijzonderheden. In de bloem wordt 
honig aan den voet der korte meeldraden afgescheiden. De helmknoppen 
der lange meeldraden staan boven den stempel en draaien zich na het 
opengaan naar de zijde der kortere. Deze staan even hoog als de stempel, 
doch liggen er, doordat de helmdraden gekromd zijn, vrij ver van af. 

Doordat zich echter de knopjes der lange meeldraden aan den top iets 
plegen te krommen, is spontane zelfbestuiving licht mogelijk. De boven 
iedere honigklier vrije weg naar den honig wordt door den tand der kortere 
meeldraden beperkt, zoodat een insectensnuit tusschen een korten en een 
daarnaast liggenden langen meeldraad naar binnen moet dringen. Hierdoor 
wordt de beteekenis der draaiing dier lange meeldraden naar den ingang 
der bloem duidelijk. 

De zaden hebben in hun vleugelrand een middel tot verspreiding door 
den wind. 


Voorkomen in Europa en in Nederland De plant komt op droge, zandige 
gronden in Midden- en Noord-Europa voor. Bij ons is zij waarschijnlijk 
niet oorspronkelijk, doch met zaaizaad ingevoerd. Zij is echter reeds vrij 
lang ingeburgerd en vrij algemeen , vooral op zandgrond (ook in de duinen) 
en op rivierkleigrond. 


!) hirsutum — ruwharig. z) naar C. G. Bertero, die in het begin der 19e eeuw 
Tropisch Amerika bereisde. 3) incana = grijsgrauw. +) naar Ph. Farseti, een 
botanicus uit Venetië. 


Heukers, Flora. 19 


290 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


21. Lunária ') L. 


L. ánnua®) L. (L. biénnis) Munch.) Judaspenning (fig. 343). 

Het zaad dezer plant kiemt vrij laat in den zomer en vormt in den herfst kiemplanten 

met groote bladen, waaruit meestal het volgend jaar de bloemdragende stengels ontstaan. 
De stengels en bladen zijn zwak ruw behaard door uitge- 
spreide haren. De stengel is rechtopstaand, meest vertakt. 
De bladen zijn groot, met hartvormigen voet, ongelijk 
| MN, getand, de onderste lang-, de hoogere korter gesteeld, de 
A NCR bovenste bijna zittend. 
ARN NSA MS De bloemen staan in eindelingsche en bladokselstandige 
trossen, zijn purperkleurig en vrij groot. De kelkbladen 
zijn opgericht, purperbruin. De hauwtjes zijn langgesteeld, 
zeer groot, eirond, aan weerskanten afgerond, afgeplat, 
boven de inhechting van den kelk gesteeld, aan uitstaande 
stelen hangend (fig. 343). De kleppen zijn vlak, zonder 
nerven. De stijl is draadvormig,-6-8 mM lang. De zaden 
zijn niet talrijk, groot, niervormig, samengedrukt, gevleu— 
geld en staan in 2 rijen. 3-10 dM. O9. Mei, Juní. 


Ten 
> 


Lunaria annua 

Fig. 343. Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 

in bergbosschen in Midden- en Zuid-Europa in het wild 

voor, doch niet in het Westen. Bij ons wordt zij veel als sierplant in tuinen gekweekt 

(terwijl de droge stengels, waaraan de vliezige tusschenschotten der hauwtjes nog zitten, 
in droge bouquetten veel dienst doen) en is eenige malen verwilderd waargenomen. 


Volksnamen. Behalve judaspenning, een naam, die zeer algemeen gebruikt wordt, 
worden ook blauwe vossen (Groningen), duizendguldenblad (Walcheren), kwartjesplant 
(Zuid-Holland), penningen (West-Friesland), rijksdaalders (Zeeuwsch-Viaanderen), zilver- 
blad (Groningen, Achterhoek, Noord-Limburg). zilverling (Noord-Veluwe, Kennemerland), 


zilverpenning (Zuid-Beveland) gehoord. Bijna alle namen hebben betrekking op het tusschen- 
schot der hauwtjes. 


22. Drába®) L. 

D. murâlis®) L. Hongerbloempie (fig. 344). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande of opstijgende , weinig of niet vertakte, dunne, 
verspreid-behaarde (met sterharen), zwak gegroefde stengel, 
die een roset van wortelbladen en eenige stengelbladen, vrij 
ver van elkaar staand, draagt. De wortelbladen zijn gesteeld, 
lepelvormig, stomp, iets gezaagd, evenals de stengelbladen 
met verspreide sterharen bekleed. De stengelbladen zijn zittend, 
aan den voet afgeknot of bijna hartvormig, stengelomvattend, 
aan den top spits of stomp, gezaagd, met naar voren gerichte 
tanden. 

De bloemtros is eindelings, later langgerekt. De bloemen 
zijn klein, wit. De kelkbladen zijn groen of violet, wit gerand. 
De kroonbladen zijn omgekeerd-eirond, hebben een afge- 
ronden top en zijn 1'/, maal zoolang als de kelkbladen. 

De vruchttrossen zijn lang en los. De vruchtstelen staan 
- ten slotte horizontaal af en zijn 2 à 3 maal zoolang als de 
Draba muralis *__hauwtjes. Deze zijn langwerpig, glad, met 1-nervige kleppen, 
Fig. 344. bijna zonder stijl (fig. 344). Zaden zitten er 6-8 in ieder hokje, 

in 2 rijen. 1-4 dM. ©. April—Juní. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in bijna geheel Europa op zan- 
dige en onbebouwde plaatsen, soms ook op muren. Bij ons is zij echter zeer zeldzaam 
(Zwolle, Gorinchem, Leerdam, Rotterdam, Dordrecht, Venlo, Amsterdam). 


1) van het Latijnsche luna: maan, hetgeen slaat op den vorm van het hauwtje. 

*) annua — eenjarig. 3) biennis — tweejarig. *) komt van 't Grieksche drabé: 
scherp en slaat dan op het sap, dat bij sommige soorten een scherpen smaak heeft, volgens 
anderen komt het van ’t Grieksche drepoo: afplukken, omdat de plant behoord zou hebben 
tot de planten, die vroeger als toekruid werden gebruikt en waarvan dus herhaaldelijk takjes 
werden geplukt (de nu bekende soorten zijn niet aromatisch). 5) muralis — muur (een 
vreemde soortsnaam, daar de plant zelden op muren groeit). 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 291 


25. Eróphila ') D. C. 


E. vêrna:) E. Meyer. (Draba verna L.). Vroegeling (fig. 345). 

Uit den penwortel komt een roset van wortelbladen, waaruit 1—6 met 
gaffelharen bezette, onbebladerde stengels komen, die niet vertakt zijn en 
meestal rechtopstaan. De bladen zijn lancet- 
vormig, spits, getand of gaafrandig, aan den A: Óf 
voet steelachtig versmald. Line. 

De bloemen zitten in een dadelijk vrij lang- 
gerekten tros, zijn klein en wit. De bloemstelen 
zijn meest onbehaard. De kelkbladen zijn wit 
behaard, de kroonbladen zijn 2-spletig of -deelig, 
langer dan de kelk. 

De vruchttros is los, de stelen zijn schuins 
opstaand. De hauwtjes zijn afgerond, onbe- 
haard, bijna zonder stijl, met l-nervige kleppen \/ mn 
(fig. 345). De zaden zijn talrijk in ieder hokje Ee Aan 

ze rophila verna 
en staan 2Z-rijig. 3-15 cM. © en OO. Maart— B 
Mei, zelden in den Herfst. a 

Vormen zijn: 

z. vulgáris?) Prod. Hauwtjes langwerpig of ovaal-langwerpig. 

5. macrocárpa®) Prod. Hauwtjes langwerpig-lancetvormig. 

7. praécox”) Stev. Hauwtjes bijna bolrond. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloemen met het oog op 
de bestuiving is als bij de andere Cruciferenbloemen. Merkwaardig is, dat 
na den bloeitijd de eerst zeer kleine kroonbladen dubbel zoo groot worden 
en zich tegen het ook vergroote vruchtbeginsel leggen. Daardoor valt de 
geheele bloeiwijze wat meer in het oog. 


Volksnamen. Naar den groei op drogen zandgrond heeft de plant ver- 
schillende volksnamen gekregen, b.v. armoedje (Zuid-Limburg), armoe 
(Zuid-Beveland), hongerbloempje (Friesland, Twente), kommerbloempjes 
(Achterhoek), kommerkruid (Overijsel), magermannetje (Zuid-Limburg). 
Op de Noord-Veluwe heet zij aapjesmos, op Tholen grutjes. 


Voorkomen in Nederland en in Europa. De plant komt op droge zand- 
gronden in geheel Europa voor en is ook bij ons zeer algemeen. Zij be- 
hoort tot de het vroegst bij ons bloeiende planten. De var. 2. macrocarpa 
en 7. praecox zijn bij ons zeldzaam gevonden. In bouw der bladen, 
hauwtjes, in lengte der vruchtstelen en kroonbladen enz. is de soort zeer 
uiteenloopend. Daar die vormen bij het kweeken geheel constant blijken 
te zijn, zijn zij door Reichenbach, Jordan e. a. als tal van „soorten” be- 
schreven. 


24. Cochleária®) L. Lepelblad. 


Kelkbladen aan den voet gelijk, gewoonlijk uitgespreid. Kroonbladen 
omgekeerd-eirond, gaaf. Hauwtjes uitstaand, bijna bolrond of eirond, met 
sterk gewelfde kleppen, die meest 1 rugnerf hebben en netvormig geaderd 


1) van èr: lente en philos: vriend of van eros: liefde, honger en philè: vriendin. 

2) verna = voorjaars. 3) vulgaris — gewoon. *) macrocarpa — grootvruchtig. 

5) praecox — vroeg. 5) van ’t Latijnsche cochlea: lepel, dit slaat op den vorm der 
onderste bladen van C. officinalis. 


19* 


292 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


zijn. Stijl kort. Zaden eirond, samengedrukt, niet gevleugeld, 2 à 6 in 
ieder hokje, 2-rijig. 

Bloemen wit. Bladen gaafrandig, soms vinspletig, meest dik. Kruid- 
achtige, onbehaarde planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Cochlearia. 


A. Stengels hoog, opgericht. Hoogere sterigelbladen lancetvormig, met versmalden voet 
zittend. Vruchtstelen 4 à 5 maal zoolang als het bolronde hauwtje. Vruchttrossen 
verlengd. Kleppen van het hauwtje zonder nerven . . . . . €. Armoracia blz. 292. 

B. Stengels laag, opstijgend. Bladen niet lancetvormig. Vruchtstelen even lang of twee- 
maal zoo lang als het hauwtje. Kleppen l-nervig. Zaden fijn, ruw. 

a. Bladen alle gesteeld, de onderste hartvormig, de middelste 3-5-lobbig, de bovenste 
kortgesteeld, eirond-lancetvormig. Kroonbladen 2 maal zoolang als de kelkbladen. 
Hauwtjes klein, ovaal, niet opgeblazen . . . . «. …. - - … « C. danica blz. 203. 

b. Wortelbladen een roset vormend, langgesteeld. Hoogere stengelbladen rond of 
eirond, met hartvormigen voet stengelomvattend. 
aa. Wortelbladen aan den voet iets hartvormig. Hauwtjes klein, bijna bolrond, 

niet opgeblazen. Kroonbladen 2 à 3 maal zoolang als de kelkbladen. 
C. officinalis blz. 293. 
bb. Wortelbladen met afgeronden of iets wigvormigen voet. Hauwtjes groot, ellip- 
tisch, opgeblazen. Kroonbladen 3 à 4 maal zoolang als de kelkbladen. 
C. anglica blz. 204. 


C. Armorácia ') L. (Armorácia rusticâna ®) Fl. Wett.) Mierikswortel (fig. 346). 
De plant is groen en onbehaard. De wortel groeit vertikaal in den bodem, 
is geringd, wit en soms zeer dik en draagt verscheiden hoofden. Uit 
ieder dier hoofden komt een hoekige , rechtopstaande, buisvormige, krachtige 
stengel, die naar boven vertakt is. Onderaan den stengel zit een wortel- 
roset van zeer groote langwerpig-lancetvormige, 
stompe, kortgesteelde, soms aan den voet hart- 
vormige, fijn gekartelde bladen. De onderste 
stengelbladen zijn meest vinspletig, de hoogere 
lancetvormig, zittend, bijna gaafrandig en hebben 
een versmalden voet, de bovenste zijn lijnvormig. 
De bloemen zitten in eindelingsche en blad- 
okselstandige trossen, zijn groot en wit. De kelk- 
bladen zijn eirond-langwerpig, stomp, geelgroen, 
zij staan rechtop en hebben een witvliezigen rand. 
De kroonbladen zijn bijna 3 maal zoo lang als de // vl 
kelkbladen , omgekeerd-eirond. Wren en 
De hauwen zijn schuins uitstaand (fig. 346), de Fig. 346. 
zaden bijna glad. 6-12 dM. 2. Mei-—Juli. 


Biologische bijzonderheden. De plant vormt in Duitschland (ook bij 
ons?) nooit rijpe vruchten, doch de wortelontwikkeling is des te sterker, 
daaraan vormen zich uit tal van adventiefknoppen telkens weer nieuwe 
stengels, die op den duur vrij komen. 

De bloemen zijn welriekend, doch scheiden weinig honig af. Alle helm- 
knoppen springen naar binnen open, die der langere meeldraden staan met 
den stempel op dezelfde hoogte. De stempel staat aan den ingang der 


1) Sommigen brengen dit woord in verband met Armoricum: Bretagne, waar de plant 
veel zou voorkomen, anderen meenen het te moeten afleiden van het Grieksche armos: 
verbinding en rakos: flarden en zou dan daarop slaan, dat de onderste bladen vaak 
gespleten, de bovenste gaaf zijn, de plant dus a. h. w. de flarden der bladen verbindt. 

2) rusticana — boersch. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 293 


bloem, zoodat door bezoekende insecten allicht kruisbestuiving bewerkt 
wordt. Ook is zelfbestuiving licht mogelijk, doch het is niet zeker of deze 
wel resultaat heeft. 


Volksnamen. Het meest algemeen zijn de namen mierik of mierikswortel 
en peperwortel, doch verder ook meirettig in Zuid-Limburg. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is volgens sommigen 
in Oost-Rusland inheemsch, volgens anderen in Zuid-Oost-Europa, doch 
is bij ons alleen vrij zeldzaam verwilderd aan waterkanten en op vochtige 
plaatsen. Zij wordt nl. om den wortel vrij veel gekweekt. 


Bman t Deensch lepelblad-(fig.-347). 
Uit den penwortel komen verscheiden weinig vertakte, liggende en uit- 
gespreide, onbehaarde stengels te voorschijn. Boven den wortel zitten 
kleine, langgesteelde, iets vleezige blaadjes. De ; 
stengelbladen zijn beneden 5- of 3-lobbig, duidelijk We ee 1Â 


SN Sen ir NG, zl 
gesteeld, hooger op worden ze spiesvormig, langer \ dT Á ed 
gerekt, doch smaller dan de onderste en hebben ) pn ‚2 


kortere stelen, de bovenste zijn ook iets spiesvormig, 
doch bijna zittend. A\ 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zijn 
wit en klein (slechts half zoo groot als bij C. offici- 
nalis). De kelkbladen zijn geelgroen, uitstaand, even- 
als de kroonbladen. 

De, vruchttros is vrij kort, de hauwtjes zijn ovaal, sf) 
opgezwollen met breed tusschenschot (fig. 347) De Gochlearia danita 
zaden zijn klein, van knobbeltjes voorzien. 5-25 cM. Fig. 341. 

OO. Mei, Juni. 

De plant kan licht verward worden met kleine ex. van C. officinalis, 

doch de wortelbladen zijn bij deze laatste steeds hartvormig-cirkelrond, de 


stengelbladen zijn bochtig ingesneden en de bovenste bladen zijn geheel 
zittend. 


Biologische bijzonderheden. De plant vertoont geheel een halophilen 
bouw. 

De bloemen zijn ingericht voor spontane zelfbestuiving, doch ook kunnen 
insecten kruis- en zelfbestuiving bewerken. De helmknoppen der lange 
meeldraden springen weer eerst open, zij zijn echter van het begin af naar 
den stempel gekeerd en steken er iets boven uit. Spoedig springen nu 
ook de helmknoppen der kortere meeldraden open, waarop zich de knop- 
pen van alle naar den stempel keeren. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt langs de zee- 
kusten van Noord- en West-Europa voor. Bij ons is zij op zandgrond aan 
den zeekant en ook in de duinen vrij algemeen. (Alleen in Friesland is 
zij op een paar plaatsen op zeeklei gevonden). 


C. officinâlis®) L. Lepelblad (fig. 348). 

Uit den penwortel komt een roset van wortelbladen en een rechtop- 
gaande, sterk vertakte, naar den top kantige stengel, die onbehaard is. 
De bladen zijn ook onbehaard, bijna vleezig. De wortelbladen zijn zeer 


5) danica — Deensch. *) officinalis = geneeskrachtig. 


204 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


langgesteeld, rondachtig-hartvormig, stomp, gaafrandig of zwak bochtig. 
De stengelbladen zijn langwerpig of eirond, stomp, met 1—3 groote tanden 
aan weerszijden, de onderste zijn gesteeld, de 
bovenste stengelomvattend. 

De bloemen staan in trossen, zijn vrij groot, 
wit en welriekend. De kelkbladen zijn eirond, 
stomp, witgerand. De kroonbladen zijn meer dan 
dubbel zoo lang, omgekeerd-eirond. 

De vruchttros is vrij kort met dikke, afstaande 
vruchtstelen, die tweemaal zoo lang zijn als de 
hauwtjes. Deze zijn ei-bolrond, 4-—6 mM lang, zwak 
samengedrukt met breed, ovaal tusschenschot. De 
zaden zijn knobbelig. 1-4dM. OO en #. Mei, Juni. 


nen. Biologische bijzonderheden. De plant vertoont 
Fie. 348. een halophilen bouw. 

In de bloemen schijnt geen honig te worden 
afgescheiden. De helmknoppen der 4 langere meeldraden staan met den 
stempel op dezelfde hoogte, doch zijn er eerst iets van afgekeerd. De 
helmknopjes der kortere springen iets later open, staan eerst iets lager, 
doch komen ten slotte even hoog als de stempel te staan. Zeer licht zal 
er dus spontane zelfbestuiving optreden. Verder kan er kruis- en zelf- 
bestuiving plaats hebben door insecten, die komen om stuifmeel te ver- 
zamelen of sap uit den voet der bloem te boren en te zuigen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Noord-West- 
en Midden-Europa langs de zeekusten, vooral op aangeslibden kleigrond 
voor. Zoo ook bij ons vrij algemeen. Merkwaardig is haar voorkomen 
op laagveen in N.- en Z.-Holland. 


Gebruik. De plant werd als middel tegen scheurbuik veel aangewend. 


C. ánglica!) L. Engelsch lepelblad (fig. 349). 

Deze plant gelijkt veel op C. officinalis. Uit den penwortel komt een 
wortelroset van vrij dikke, langgesteelde, eironde tot langwerpige, geheel 
gaafrandige bladen, die nooit, als meest bij C. officinalis wel het geval is, 
een hartvormigen voet hebben. Uit den wortel komen verder opstijgende 

of rechtopstaande stengels, die bebladerd zijn. 
’ Die bladen zijn, wat de onderste betreft, iets ge- 
steeld, doch ook vaak zittend. Zij zijn langwerpig , 
nu eens gaafrandig, dan weer met 1 of 2 groote 
tanden aan weerszijden. De bovenste omvatten 
den stengel met een diep hartvormigen voet en 
zijn omgekeerd eirond. Ook deze bladen verschil- 
len niet zeer van die van C. officinalis. 

Het onderscheid van beide soorten ligt vooral in 
de grootte en het aantal bloemen en in den vorm der 
hauwtjes. De bloemen vormen hier nl. een lossen 
tros, die dit ook bij de vruchtrijpheid blijft, terwijl 


Cochlearia anglica 


Fig. 340. hij bij C. officinalis later zeer dicht wordt en rijk 
aan vruchten is. 
Bovendien zijn de vruchten bij C. anglica bijna zoo groot als erwten, 


1) anglica = Engelsch. 


FAMILIE 39. ne CORWOIKERAE 295 


iets samengedrukt, met netvormig rimpelige kleppen en met een smal en lang 
tusschenschot. De zaden zijn groot en knobbelig. 1-3 dM. OO. Mei, Juni. 


Biologische bijzonderheid. Ook deze plant vertoont weder den halo- 
philen bouw. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt langs de zee- 
kusten van Noord- en Midden-Europa voor. Bij ons is zij op zeeklei vrij 
zeldzaam, behalve op sommige Noordzee-eilanden. Om Amsterdam ís zij 
ook op veengrond gevonden. 


25. Camelína !) Crntz. Huttentut. 


Kelkbladen opgericht, aan den voet bijna gelijk. Hauwtjes ovaal- tol- 
of peervormig, opgezwollen, openspringend; boven de invoeging van den 
kelk kortgesteeld. Kleppen bol, met een rugnerf. Stijl kort. Zaden eirond, 
niet gevleugeld, vele in ieder hokje, in 2 rijen. 

Bloemen geel, klein. Bladen gaafrandig, getand tot bochtig vindeelig, 
de stengelbladen geoord stengelomvattend. 

Eenjarige, min of meer behaarde planten. 


Biologische bijzonderheden. Aan den voet der korte meeldraden zitten 
honigkliertjes. De helmknoppen der lange meeldraden liggen met den 
stempel op dezelfde hoogte en vlak daarbij, zoodat spontane zelfbestuiving 
kan plaats hebben. De helmknoppen der kortere meeldraden staan lager, 
zijn van den stempel af naar buiten gebogen en dienen voor kruisbestuiving. 

De zaden zijn glad, doch worden door vocht kleverig, waardoor zij 
zich beter aan het kiembed hechten. 


Volksnamen. Behalve huttentut heet de plant ook deder in Groningen, 
dederzaad op Voorne en Beierland, rij in Friesland, vlasdodder in Zuid- 
Holland, -dodderzaad in Groningen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Camelíina. 


A. Hauwtjes ovaal-tolvormig, afgeknot uitgerand aan den top, zeer opgezwollen, met 


zachte kleppen. Vruchttrossen kort . . . . … « … C. dentata blz. 205. 
B. Hauwtjes peervormig, aan den top afgerond, hiet Di weinig opgezwollen met harde 
kleppen. Vruchttrossen min of meer verlengd . . … … . … … … €, sativa blz. 296. 


C. dentáta®) Pers. Vlas-huttentut (fig. 350). 

De geheele plant riekt onaangenaam. De stengel 
is stijf, rechtopstaand, met zeer fijne gaffelharen los , 
bezet, gegroefd, naar boven meestal vertakt. De 
onderste stengelbladen zijn gewoonlijk vindeelig of i 
bijna liervormig, stomp, loopen in een korten steel 
uit, de middelste bladen zijn bochtig getand of 
vinspletig en zitten met pijlvormigen voet, de 
bovenste bladen zijn bijna gaafrandig. Alle bladen 
zijn aan weerszijden groen, wel zitten er fijne gatftel- 


haren op. 
De bloemtrossen zitten aan het eind van den Camelina dentata 
stengel en van de takken, zij zijn eerst knikkend, Fig. 550. 


maar daarna rechtopstaand. De bloemen zijn bleekgeel, de kelkbladen 


1) van ’tGrieksche camaë: op den grond en linon: vlas, omdat de planten wel in vlas- 
velden groeien, doch lager dan het vlas blijven. 2) dentata = getand. 


296 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


witvliezig gerand, de kroonbladen bijna dubbel zoo lang als de kelk, 
afstaand. 

De vruchtstelen zijn 15-20 mM lang, ten slotte sterk uitstaand. De 
hauwtjes zijn ovaal-tolvormig, boven afgeknot tot uitgerand, zeer opge- 
zwollen met zachte kleppen (fig. 350). Het tusschenschot is omgekeerd 
hartvormig. De zaden zijn grooter (2 mM lang) dan bij C. sativa. 3-8 dM. 
©. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in West- 
en Midden-Europa op vlasakkers. voor en is ook bij ons, doch vrij zeld- 
zaam, op deze gevonden. 


C. sativa) Crntz. Huttentut (fig. 351). 

De stengel is rechtopstaand, naar boven meest vertakt, behaard of bijna 
kaal, rond. De bladen staan rechtop, alleen de onderste zijn in een blad 
steel versmald, de andere zitten met een iets versmalden pijlvormigen voet, 
zij zijn gaafrandig of iets getand. De bovenste 
missen den pijlvormigen voet en zijn aan den voet 
het breedst. De stengelbladen zijn lancetvormig, 
lang toegespitst. De bloemen staan in trossen, 
die zich later verlengen, zijn geel en klein. De 
kelkbladen zijn langwerpig, groen, bijna zoo groot 
als de kroonbladen. 

À De hauwen zijn peervormig, met afîgeronden 

À top, niet of weinig opgezwollen, met harde kleppen 
(fig. 351). 2-6 dM. ©. Mei—Juli. 

Vormen zijn: 

a. pilósa®) Koch. Plant behaard. Hauwtjes. 
verlengd, peervormig, dikbuikig, weinig op- 
gezwollen. Vruchttrossen en vruchtstelen vrij 

lang (10-18 mM). Zaden 1, à 2 mM lang. 

5. subglábra®) Koch. Plant bijna kaal. Overigens als de vorige. 

7. mierócarpa*) Andrzj. Plant ruw behaard, grijsgroen. Hauwtjes 
gewoon peervormig, iets meer hovg dan breed, niet buikig, niet 
opgezwollen. Kieppen minder gewelfd, schil dikker. Vruchttrossen 
zeer lang, vruchtstelen 8-15 mM lang. Bloemen bleekgeel. Zaden 
1 mM lang. 


Fig. 351. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant wordt gekweekt en 
is vrij zeldzaam verwilderd op open en bebouwden zandgrond. Zij wordt 
bij ons niet veel gekweekt als oliezaad (zie Brassica), zoowel op zand- als 
op kleigrond. De vorm pilosa is zeldzaam in het wild gevonden, de vorm 
subglabra vrij algemeen, de vorm microcarpa weder zeldzaam. 


26. Subulária®) L. 


S. aquätica®) L. Priemkruid (fig. 352). 
Dit is een klein, onbehaard, vaak ondergedoken waterplantje met een vezelwortel, die 
vaak langer dan de plant is. De bladen zitten in een wortelroset, waaruit eenige onbe- 


1) sativa = gekweekt. ?) pilosa — behaard. 9) subglabra — bijna kaal. 
*) microcarpa — met kleine vruchten. “) van 't Latijnsche. subula: priem, naar de 
puntig toeloopende bladen. 6) aquatica —= water. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 297 


bladerde heen en weer gebogen stengeltjes komen. De bladen zijn priemvormig, spits toe- 
loopend, grasgroen, aan den voet breeder en scheedeachtig. 

De bloemen staan in armbloemige 3-6(-12)-bloemige trossen, 
zijn klein en wit. De kelkbladen staan rechtop, de kroon- 
bladen zijn smal, 1'/, maal zoolang als de kelkbladen, samen- 
neigend. De vruchttros is soms korter dan de bladen, met 
ongelijk lange vruchtstelen. De hauwtjes zijn langwerpig, 
opgezwollen, met l-nervige kleppen en zittenden stempel 
(fig. 352). Zaden zitten er 2-4 in ieder hokje in 2 rijen, zij 
zijn ovaal en glad. 1-8 cM. 5. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
den bodem van meren, vijvers en plassen en aan de slijk- 
achtige oevers van deze op sommige plaatsen in Europa voor. 
Bij ons is zij in 1881 waarschijnlijk tusschen Lunteren en 
Ede gevonden, doch later nooit weer. Het is trouwens een 
plantje, dat gemakkelijk over het hoofd wordt gezien, daar 
het ook onder water bloeit en vruchten vormt. Het groeit Subularia aquatica 
gaarne in gezelschap van Lobelia, Littorella, Cyperus flavescens Fig. 352. 
en Scirpus setaceus. 


27. Thláspi') Dill. Boerenkers 


Kelkbladen opgericht of een weinig uitgespreid, aan den voet gelijk. 
Kroonbladen bijna gelijk. Meeldraden zonder tanden. Hauwtjes afgerond, 
ovaal of omgekeerd eirond, uitgerand of afgeknot, aan den top zijdelings 
samengedrukt, openspringend, met gekielde of min of meer gevleugelde 
kleppen. Zaden 2—8 in ieder hokje. 

Bloemen wit of rose. Bladen gaafrandig, getand of bochtig, de stengel 
standige stengelomvattend, geoord. Onbehaarde of bijna onbehaarde planten, 

Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij de kleinere Cruciterenbloemen in het algemeen (zie 
bij het overzicht der familie). 


Tabel tot het determineeren der soorten van hetgeslacht Thlaspi. 


A. Onderste bladen bochtig getand, de bovenste met korte, spitse oortjes. Plant geelgroen. 
Hauwtjes ovaal, diep ingesneden, vlak, in het rond breed gevleugeld, ieder hokje 
5-6-zadig. Zaden rimpelig . … S . … T. arvense blz. 297. 

B. Bladen gaafrandig of verwijderd ‘getand. Stengelbladen met stompe of bijna spitse 
oortjes. Plant min of meer blauwgroen. Hauwtjes uitgerand en gevleugeld. Zaden glad. 
a. Stijl korter dan de insnijding van het hauwtje. Helmknopies geel. Hauwtjes wig- 

vormig-langwerpig, kort, weinig aan den voet versmald, met 3-5-zadige hokjes. 
T. perfoliatum blz. 298. 
b. Stijl even lang als of langer dan de insnijding van het hauwtje. Helmknoppen eerst 
geel, later zwart violet. Hauwtjes wig-hartvormig met 4-8-zadige hokjes. Meel- 
draden even lang als of langer dan de kroonbladen . … . . T. alpestre blz. 298. 


T. arvénse®) L. Witte krodde (fig. 353). 

Uit den penwortel komt een al of niet vertakte, rechtopstaande, ronde, 
gegroefde, los bebladerde, onbehaarde stengel. De onderste bladen, die 
tijdens den bloeitijd meestal ontbreken, zijn omgekeerd-eirond, kort ge- 
steeld, de hoogere zijn langwerpig, stomp of afgerond, aan den voet met 
een ronde bocht pijlvormig ingesneden en zoo zittend, met ongelijk ge- 
tanden tot gaven rand, onbehaard. 

De bloemen staan in stompe trossen, die zich na den bloeitijd sterk ver- 


1) het stamt waarschijnlijk van ’t Grieksche thlaein: samendrukken, afplatten, af en zou 
dan slaan op den vorm van het hauwtje. 2) arvense —= veld. 


298 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


lengen, zij zijn klein en wit. De kelkbladen zijn elliptisch, stomp, groen 
doch wit gerand. De kroonbladen zijn bijna 2maal zoolang als de kelk- 
bladen, omgekeerdeirond, stomp of uitgerand. De 
helmknoppen zijn geel. 

De vruchtstelen staan uitgespreid. De hauwtjes 
zijn zeer groot met een smalle insnijding, eirond, 
zeer vlak, breed gevleugeld (fig. 353). De stijl is 
zeer kort, ín de insnijding gesloten. De zaden 
zijn zwart gestreept. 1,5—3 dM. © en OO. 
Mei September. De plant riekt naar knoflook en 
is groengeel. 

Als variëteit is bekend £ hirsútum'), die be- 
haard is. 


Volksnamen. In de streken, waar Sinapis arvensis 

Fig. 333. kiek, krodde, walderik heet, heeft deze plant 

denzelfden naam met witte er voor, verder heet 

zij boerekers (Utrecht, Duinstreek, Walcheren) dubbeltjeskruid, steenkruid 

en vette kouse in Zeeuwsch-Vlaanderen, judaspenning op Goeree en Over- 

Îlakkee, kennekeskruid in het Oosten van Gelderland en Overijsel, lepeltjes 
in Friesland en op Voorne, taschjes in Zeeland. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bebouwden 
grond, ook langs akkers in geheel Europa voor en is ook bij ons op zulke 
plaatsen algemeen, vooral op kleigrond het meest. De var. 4. hirsutum is 
bij Bleiswijk gevonden. 

De plant bevat behalve rhodaanallyl ook allylsulfid en riekt daardoor 
naar knoflook. 


T. perfoliátum 2) L. Doorgroeide boerenkers (fig. 354). 

Uit den penwortel komt een meest van den voet af vertakte, rechtopgaande, onbehaarde, 
gegroefde, blauwgroene stengel. De bladen vormen aan den 
voet een roset en zijn eirond-langwerpig, afgerond, kort ge- 
steeld. De stengelbladen zijn aan den voet diep en spits 
hartvormig stengelomvattend, zij zijn eirond-langwerpig, stomp 
en alle onbehaard. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn klein en 
wit. De kroonbladen zijn niet veel langer dan de kelk, de 
meeldraden zijn korter dan de kroonbladen en hebben gele 
helmknopjes. 

De vruchttros is vrij lang en tamelijk dicht, de vruchtstelen 
zijn afstaand. De hauwtjes zijn korter dan de steel, wig- 
vormig-langwerpig, kort, naar den voet weinig versmald, 
gevleugeld, van boven met een vrij wijde insnijding (fig. 354). 
De hokjes zijn 3-5-zadig met gladde zaden. 7-25 cM. CC 
zelden ©. Maart—Mei. 


Thlaspi perfoliatum 
Fig. 354. Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
wijnbergen en op bebouwden kalk- en leemgrond in Midden- 
en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij alleen aangevoerd waargenomen in den Thomaswaard 
bij Werkendam (1837 en 1838). 


T. alpéstre®) L. Alpenboerenkers (fig. 355). 
Uit den wortelstok komt een vrij dicht wortelroset van tamelijk lang- 
gesteelde, lepelvormige, afgeronde of st@mpe, evenals de geheele plant 


1) hirsutum — ruwharig. 2) perfoliatum = doorgroeidbladig. 
3) alpestre = Alpenbewoner. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 299 


onbehaarde bladen en midden uit het roset komen een of meer niet ver- 
takte, rechtopstaande, bebladerde, blauwgroene stengels. De stengelbladen 
zijn eirond-langwerpig, stomp, hartvormig stengelomvattend, met korte, 
stompe of afgeronde lobben. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn wit 2 
of soms iets rose, vrij klein. De kroonbladen zijn SN … 
weinig langer dan de kelkbladen. De helmknoppen _ SZ 
zijn eerst geel, worden later violet, eindelijk zwart. Sm, 
De vruchttros is verlengd. De hauwtjes zijn even / 
lang als hunne stelen, zijn vlak, hartvormig, ge- Ss 
vleugeld, met vrij wijde insnijding, waarin de vrij pe 
lange stijl zit (fig. 355). leder hokje is 4-8-zadig 
met gladde zaden. 7-30 cM. 2. April—jfuni. 

Bij ons komt bijna alleen de variëteit 2. calami- 


náre') Lej. voor. Daarbij zijn de meeldraden even _” > NW 
lang als de kroonbladen en deze veel langer dan Erps poste 


de kelk. Fig. 355. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant zelve komt in bosschen, 
op grazige plaatsen en rotsen in Midden- en West-Europa voor. Zij is bij 
ons alleen bij Vaals gevonden. De var. calaminare is op zinkhoudenden 
bodem in het Akener bekken vrij algemeen en is bij ons langs de Geul bij 
Cottesen, Epen en Mechelen gevonden. 


IS. Teesdália®) R. Br. 


T. nudicáulis®) R. Br. Klein taschjeskruid (fig. 356). 

Uit den penwortel komt een wortelroset van bladen en 1 of meer sten- 
gels, die meest onvertakt, rond en glad zijn. Daarvan is de middelste 
meest rechtopstaand, terwijl de zijdelingsche op- 
stijgen en 2 à 3 kleine blaadjes dragen. De wortel- 
bladen zijn gesteeld, lepelvormig, doch vaker vinspletig 
tot vindeelig met afgeronde slippen. De stengels zijn 
òf onbebladerd òf de bladen zijn lijn-lancetvormig. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn 
klein en wit. De kelkbladen staan een weinig 
uitgespreid. De kroonbladen zijn ongelijk, de 2 
aan de buitenzijde staande zijn veel grooter dan 
de 2 andere en ook grooter dan de kelk. De 5 EV 
helmdraden bezitten aan den voet cen wit schubbetje. Teesdalia nudicaulis 

De vruchttros is langwerpig met uitstaande vrucht- Fig. 356. 
stelen. De hauwtjes zijn eirond-rondachtig, aan 
den top uitgerand, zijdelings samengedrukt met bootvormige kleppen (fig. 
356). De stijl is zeer kort. De zaden zitten 2 in ieder hokje. 3-20 cM. 
OO, zelden ©. April—Juni, zelden Augustus, September. 


Biologische bijzonderheden. Het zoogenaamd stralend zijn der bloemen 
en ook, dat zij in den bloeitijd in een vlak staan, maakt het geheel der 


1) calaminare: op galmeigrond groeiend. 2) naar Robert Teesdale, een Engelsch 
botanicus + 1804. 3) nudicaulis — naaktstengelig. 


300 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


bloeiwijze meer opvallend. Alle bloemen zijn hier stralend, in tegenstelling 
van de Umbelliferae, waar alleen de buitenste der bloeiwijze stralen, doch 
dit is hier ook wenschelijk, daar in dezelfde mate als het bloeien voortgaat, 
ook de bloemspil zich strekt en daardoor komt tijdens den bloeitijd iedere 
bloem aan den rand der bloeivlakte te staan en blijft dus de bloeiwijze 
steeds verbreed. Ook de aan den top witgekleurde kelkbladen werken 
mee om het geheel nog meer in het oog te doen vallen. 

De aanhangsels der 4 langere meeldraden omsluiten het samengedrukte 
vruchtbeginsel. Juist boven het midden van den voet van het naburige 
bloemkroonblad heeft ieder dier aanhangsels een kleine bocht. Tusschen 
deze en de ook in het midden van den nagel van het kroonblad aanwezige 
bocht bevindt zich een klein honigkliertje. De helmknoppen der 4 langere 
meeldraden steken iets boven den stempel uit, die der 2 kortere staan even 
hoog als de laatste. Bij het opengaan der bloem maken alle !'/, draai, 
de 4 langere ieder naar de naburige kortere, de kortere naar de buitenzijde 
der bloeiwijze. Nu springen zij open. Insecten, die naar een der buitenste 
2 honigkliertjes willen, raken met kop en snuit de 2 naburige helmknopjes 
aan, terwijl zij, als zij naar een der binnenste 2 honigdroppels willen, 
slechts een helmknopje aanraken. Im beide gevallen stooten zij met de 
andere zijde van den kop of snuit tegen den stempel. Zij bewerken dus 
kruis- en zelfbestuiving, de laatste kan ook spontaan optreden door het 
stuifmeel der lange meeldraden. 

De zaden worden kleverig, als zij vochtig worden en hechten zich daar- 
door stevig aan de plaats, waar zij ontkiemen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op drogen, 
open en bebouwden zandgrond in bijna geheel Europa voor en is bij ons 
op dergelijke plaatsen ook algemeen. 


29. Tberis L.) Scheefbloem. 

Kelkbladen aan den voet gelijk, dikwijls gekleurd. Kroonbladen ongelijk, 
de 2 buitenste veel grooter, dus stralend. Helmdraden zonder aanhangsels. 
Hauwtjes rond of omgekeerd eirond, aan den top uitgerand, zijdelings 
samengedrukt, openspringend met gevleugelde kleppen. Stijl draadvormig. 
Hokjes der vrucht l-zadig, het zaad aan den top van het hokje be- 
vestigd. 

Bloemen wit, lila of purper, vrij groot. Bladen gaafrandig, getand tot 
vinspletig. Plant weinig of niet behaard. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Iberis. 


A. Vruchttrossen ten slotte verlengd en los, dus bloemstelen op verschillende hoogte 
ontspringend. Bladen wigvormig-langwerpig, stomp, getand. Vleugellobben der vrucht 
weelskorter dan de kleppen a 0 nee aar re et Le AMANDA 

B. Vruchttrossen kort, dicht, bijna schermvormig, dus bloemstelen bijna alle op dezelfde 
hoogte ontspringend. Bladen lancet- of lijnvormig, spits, verwijderd getand. Vleugel- 
lobben der vrucht even lang als de kleppen . . . … … … … … TI. umbellata blz. 301. 


1) komt van ’tGrieksche ibèris, de oude naam van Lepidium Iberis: een Iberische, dus 
Spaansche soort van Lepidium. Die vroegere soort is dus naar het geslacht Lepidium 
overgebracht. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 301 


|. amára!) L. Scheefbloem (fig. 357). 

Uit den penwortel komt een rechtopgaande, kantige, in het midden vertakte stengel. 
De middelste bladen gaan met een wigvormigen voet in den 
korten steel over en hebben dicht bij den top, waar zij het 
breedst zijn 3, 5 of ook 7 ronde, groote tanden, de bovenste 
bladen zijn gaafrandig. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen en zijn wit of lila. 
De kelk is vrijwel rechtopstaand, aan den top en rand rood NI A 
gekleurd. De kroonbladen zijn ongelijk, de 2 buitenste grooter. zel VA \MA 

{ id 


De vruchttros is verlengd en los, met uitstaande vrucht- 


stelen. De hauwtjes zijn bijna cirkelrond, aan den voet 

afgerond, aan den top samengetrokken met een smalle insnij- \ Ip 

ding en boven met 2 driehoekige, spitse, rechtopstaande SN if Rt ee 

vleugellobben (fig. 357). De stijl is korter of iets langer dan T Ë IDE 

de lobben. 7-30 cM. ©. Juni—September. NTL % 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in re Een, 

het wild op zand- en kalkhoudend bouwland in Midden- en Iberis amara 

Zuid-Europa en ìs bij ons gekweekt als sierplant. Zoo is zij Fig. 351. 


een enkele maal verwilderd gevonden. 


|. umbelláta®) L. Schermscheefbloem (fig. 358). 

Uit den penwortel komt een krachtige, rechtopgaande, naar boven sterk vertakte en uit- 
gespreide, evenals de geheele plant onbehaarde stengel, die los bebladerd is. De wortel- 
en de onderste stengelbladen zijn langwerpig tot lancet- 
vormig, toegespitst, naar den voet versmald, zittend, 
getand, de middelste en bovenste zijn lijn-lancetvormig en 
gaafrandig. 

De bloemen staan in schermvormige trossen, zijn groot, 
vleeschkleurig tot purper. De kroonbladen zijn ongelijk, 
de 2 buitenste grooter. De bloemstelen zijn afstaand. 

De vruchttros is niet verlengd, dicht, met afstaande 
vruchtstelen. De hauwtjes zijn ovaal, afgerond, van den 
voet af gevleugeld naar den top niet samengetrokken, 
met een diepe insnijding tusschen de 2 opgerichte, toege- 
spitste, rechtopstaande vleugellobben (fig. 358). De stijl 
steekt iets boven die lobben uit. 15-60 cM. ©. Juni-September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant be- Eberistum belde 
hoort thuis op rotsachtige heuvels in Zuid-Europa, doch Fig. 358. 
wordt bij ons als sierplant gekweekt en is ook, hoewel 
zeldzaam, verwilderd gevonden. 


50. Biscutélla®) L. 


B. ápula®) L. Brilkruid (fig. 359). 

Uit den penwortel komt een dunne, rechtopstaande, bebladerde nen die evenals de 
geheele plant ruig behaard is. De wortelbladen zijn lang- KN 
werpig-wigvormig, getand. De stengelbladen zijn klein, lancet- 
lijnvormig, zittend. 

De bloemen staan in trossen, zijn klein en geel. De kroon- 
bladen zijn gelijk, rechtopstaand, kort genageld. 

De vruchttros is eenigszins verlengd. De hauwtjes zijn 
vlak, aan top en voet ingesneden, dus brilvormig, gevormd 
door 2 cirkelronde, 1-zadige hokjes, 6 à 8 mM breed, ruw- 
behaard (fig. 259). De zaden zijn samengedrukt, glad. 
1-3 dM. ©. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
zandige en rotsachtige streken in Zuid-Europa voor en is bij 


ons slechts eenmaal in 1878 aangevoerd waargenomen op DN d 
het Pothoofd bij Deventer. Biscutella apula 
Fig. 359. 
1) amara — bitter. 2) umbellata = schermdragend. 3) van 'tLatijnsche bis: 2 maal 


en scutella: schoteltje, naar den vreemden vorm van het hauwtje, dat wel wat op een bril 
(brilkruid!) gelijkt. ) apula — Apulisch. 


302 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


51. Lepídium ®) L. Kruidkers. 


Kelkbladen uitgespreid, aan den voet gelijk. Kroonbladen bijna gelijk, 
gaaf, zelden ontbrekend. Meeldraden 6, soms 2-4. Hauwtjes rondachtig, 
langwerpig of hartvormig, zijdelings samengedrukt, gaaf of uitgerand, al of 
niet gevleugeld, bijna steeds openspringend. Hokjes 1-zadig, het zaadje 
aan den top van het hokje bevestigd. Kleppen bootvormig. 

Bloemen wit, geel of groenachtig, klein. Bladen gaaf, getand of vin— 
vormig ingesneden. Planten al of niet behaard. 


Biologische bijzonderheden. De bouw der bloemen in verband met de 
bestuiving is in het algemeen als bij de kleine Cruciferenbloemen. 

L. perfoliatum en L. Draba worden niet door dieren gegeten, hoewel 
men er geen vergif in heeft aangetroffen. 

Bij L. sativum blijven bij regenachtig weer debloeren soms geheel gesloten. 

Het zaad wordt ín vochtigen toestand kleverig, dus hecht zich daardoor 
uitstekend aan de plaats, waar het ontkiemt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Lepidium. 


A. Stengelbladen met hart- of pijlvormigen voet stenselomvattend. Hauwtjes meestal 
duidelijk uitgerand. 

a. Bleden alle ongedeeld. (Zie echter L. campestre in den tekst). Hauwtjes op hori- 
zontaal afstaande stelen. Bloemkroon wit. 

a. Hauwtjes hartvormig, eirond, spits (dus van boven niet ingesneden), onge- 
vleugeld. Stijl bijna even lang of even lang als het tusschenschot. 

L. Draba blz. 303. 

P- Hauwtjes eirond-elliptisch, bedekt met kleine schubbetjes, wel van boven 

ingesneden. Stijl kort . . . . … L. campestre blz. 303. 

b. Onderste bladen 2-3-voudig vindeelig, Ee bov enste diep hartvormig stengelomvattend. 
Hauwtjes rond so naar voren smal gevleugeld, op afstaande stelen. Bloemen 
Seele: . … … … … « L. perfoliatum blz. 304. 

B. Stengelbladen niet Da ormig ste heelomwattend. 

a. Hauwtjes breed gevleugeld, aan den top uitgerand. Vruchtstelen omstreeks even 
lang als het hauwtje. Hauwtjes rond-eirond met en stelen. Bovenste bladen 
lijnvormig, zittend. Plant onbehaard. . . .. «Lr sativum blz3048 

b. Hauwtjes niet of nauwelijks gevleugeld, niet of weinig ingesneden. Vruchtstelen 
3-5-maal zoo lang als het hauwtie. 

a. Stengelbladen breed, ovaal of langwerpig. Hauwtjes rondachtig, een weinig 

HIEGELan de SRE: en te a de 4 Jatifoliumsblzs on 

P- Stengelbladen lancet-lijn- of úivoemie: 

aa. Hauwtjes eirond, spits, niet uitgerand. Stijl kort. 

L. graminifoliam blz. 305. 

bb. Hauwtjes aan den top iets ingesneden. Stijl bijna ontbrekend. 
aa. Hauwtjes cirkelrond, smal gevleugeld, kroonbladen iets grooter dan 
de kelk. Meeldraden 2—4. Bladen getand . L. virginicum biz. 305. 
PP. Hauwtjes rond-ovaal of cirkelrond, niet of smal gevleugeld. Bloem- 
kroon ontbrekend of zoo aanwezig geelachtig wit. Meeldraden meest 2. 
A. Bovenste bladen ee Hauwtjes rond-ovaal. Reuk on- 
aangenaam . .. oe ee Tusruderale blz: 
JA. Bovenste bladen Schee A Hauwtjes cirkelrond. Niet 
riekend. Bloemtrossen rijkbloemiger, vruchttrossen langer dan 
bij de vorige . . …… ….… …-. … s …_L-apetalum blzsa00: 


ì) van ’t gr. lepis: schub, hetgeen slaat op de kleine hauwtjes, die wel wat op schubben 
gelijken. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 303 


L. Drába') L,. Pijl-kruidkers (fig. 360). 

Uit den wortelstok komen in den bodem tal van dunne uitloopers, die 
naar boven een of meer niet bloeiende en bloeiende stengels doen uit 
loopen. De bloeiende stengels staan tamelijk 
recht en rechtop, zijn fijn behaard en naar boven 
sterk vertakt, iets kantig, vrij dicht bebladerd 
en, evenals ook de bladen, meest door gespleten 
haren grijs. De bladen zijn alle langwerpig, 
stomp, naar den voet versmald, verwijderd ge- 
tand, doch de onderste loopen in een korten 
steel uit, terwijl de stengelbladen met hart- 
pijlvormigen voet den stengel omvatten. 

De bloemtrossen zijn talrijk, de bloemen vrij 
groot. 

De vruchtstelen zijn 3-5-maal zoo lang als de 
hauwtjes. De vruchttrossen zijn langgerekt. De 
hauwtjes zijn meer breed dan lang, aan den 
voet iets hartvormig, ongevleugeld, door de opgezwollen kleppen bijna 
2-knoppig, onbehaard (fig. 360). 3-6 dM. 2. Mei—Juli. 


Biologische bijzonderheden. De groote bloeiwijzen doen de bloemen iets 
meer opvallen, dan anders het geval zou zijn. De bloemen zelf zijn op 
bestuiving ingericht als bij de kleine Cruciferae. 


ES Lepidium Draba 
Fig. 360. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland, 
aan randen van wegen, op puinhoopen door geheel Europa voor. Bij ons 
is zij waarschijnlijk en wel vrij zeldzaam aangevoerd, misschien ook dan- 
komeling langs de rivieren. 


L. campéstre®) R. Br. Veld-kruidkers (fig. 361). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, beneden niet vertakte, doch 
boven in alle bladoksels takken dragende stengel. 
Die takken staan naar alle kanten uit en zijn opge- 
richt. Zij zijn alle evenals de stengel, behaard, 
groengrijs en dicht bebladerd. De wortelbladen 
zijn langwerpig-lancetvormig, stomp, in den korten 
steel versmald, beneden bochtig getand, zelfs lier- 
vormig, doch tijdens den bloeitijd meest afgestorven. 
De onderste stengelbladen zijn langwerpig, stomp, 
de bovenste eirond-langwerpig, spits, met pijlvor- 
migen voet stengelomvattend, iets getand. 

De bloemen staan in eindelingsche, dichte tros- 
sen, die reeds tijdens den bloeitijd gestrekt zijn en 
zijn klein en witachtig met stijf afstaande stelen. 
De kroonbladen zijn nauwelijks langer dan de ovale, 
uitgerande kelkbladen. 

De vruchtstelen zijn evenlang als de hauwtjes, de laatste zijn naar boven 
breed gevleugeld (fig. 361). De breedte der vleugels is !/4 van de lengte van 
het hauwtje. De stijl komt nauwelijks uit de insnijding te voorschijn. 
15-5 dM. © en OO. Mei—Juli, soms September. 


Lepidiem campestre 
Fig. 361. 


1) zie bij het gesl. Draba. 2) campestre — veld. 


304 — CRUCIFERAE: — FAMILIE 39. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op kalk- en klei- 
grond voor, op bouwlanden, langs randen van wegen, door bijna geheel 
Europa. Ook bij ons is zij op dergelijke plaatsen vrij algemeen gevonden. 


L. sativum) L. Tuinkers (fig. 362). 
Uit den penwortel komt een al of niet vertakte, onbehaarde, doch grijs- of 
blauwgroen berijpte stengel, die rechtopstaand ís. 

De onderste bladen zijn gesteeld, 1 à 2-voudig 
vindeelig met lijn-lancetvormige slippen, de 
hoogere zijn 3-deelig, de bovenste meest lijn- 
vormig en gaafrandig. 

De bloemen vormen in den bloeitijd reeds 
langgerekte trossen en zijn wit en klein, kort- 
gesteeld. De kroonbladen zijn dubbel zoolang 
als de vliezig gerande kelkbladen. 

De hauwtjes zijn grooter dan bij de andere 
soorten met tegen de as gedrukte vruchtstelen, 
die evenlang zijn als de rondachtig-eironde, 
breed gevleugelde, van boven uitgerande (fig. 

Fig. 362. 362) hauwtjes, die een korten stijl hebben, welke 
niet uit de uitranding steekt. 2-6 dM. ©. Juni, Juli. 

De plant riekt onaangenaam en heeft een sterken smaak. 

Volksnamen. Algemeen worden ook de namen bitterkers en sterkers 
gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is afkomstig uit de 
a Levant. Zij wordt bij ons gekweekt als toespijs en ook, 
N omdat zij zoo snel groeit en men er allerlei aardigheden 
mee kan maken, als namen enz. Zeldzaam is zij ver- 
wilderd gevonden. 


5 Dá É 


Lepidium sativum 


L. perfoliátum ©) L. Doorgroeide kruidkers 
(fig. 363). - 

Uit den penwortel komt een roset van wortelbladen 
en een dunne, rechtopgaande, alleen bij den top zwak 
vertakte stengel, die los bebladerd is. 

De wortelbladen zijn gesteeld, gevind, met verwijderd 
staande veelspletige blaadjes met zeer smalle slippen, 
de onderste stengelbladen zijn zittend of kortgesteeld, 
zijn op gelijke wijze gevind, de bovenste zijn diep hart- 
A vormig, volkomen stengelomvattend, eirond, stomp of 
GE) kort toegespitst, gaafrandig. 

+ Uit de oksels dezer bladen komen de bloemtakken, 
Lepidium perfoliatum. die bloemtrossen dragen met kleine, witachtig gele bloemen. 

Bien, De trossen zijn reeds tijdens den bloei gestrekt, vrij 

a hauwtje. dicht. 

De vruchten zijn bolvormig-eirond, aan den top smal gevleugeld, iets 
uitgerand, op afstaande stelen (fig. 363). De geheele plant is bijna onbe- 
haard. 1,5-3 dM. ©. Mei, Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in Zuid-Oost-Europa 
inheemsch en is bij ons zeldzaam aangevoerd waargenomen. 


)) sativum — gekweekt. 2) perfoliatum — doorgroeid. 


FAMILIE 39. —  CRUCIFERAE. — 305 


L. graminifólium *) L. Graskers (fig. 364). 

Uit den penwortel komt een wortelroset van bladen en een rechtopstaande, sterk vertakte 
stengel met uitgespreide, dunne takken. De wortelbladen 
zijn gezaagd tot liervormig vindeelig, gesteeld, in omtrek 
langwerpig of spatelvormig, onbehaard. De stengelbladen 
zijn lijnvormig, zittend, lichtgroen, onbehaard, gaafrandig. 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zij zijn klein 
en wit. De kelkbladen zijn afstaand, rondachtig, naar 
den top violet met witten rand, de kroonbladen zijn 2 maal 
zoo lang als de kelkbladen en hebben een ronde plaat. 
Meeldraden zijn er 6. 

De vruchttrossen zijn verlengd, ijl, de vruchtstelen zijn 
3-4-maal zoo lang als de schuins uitstaande hauwtjes. 
Deze zijn klein, eirond, spits, niet uitgerand, noch ge- 
vleugeld, onbehaard (fig. 364). 4-8 dM. OO of 4. 
Juni—October. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt \ 
op onbebouwde, droge plaatsen in Midden- en Zuid-Europa Lepidium graminifolium 
voor en is bij ons alleen op een zandplaat in de Waal Fig. 364. 
en bij den Hoek van Holland gevonden. 


L. latifólium®) L. Peperkers (fig. 365). 

Uit den wortelstok komt een ronde, onbehaarde, blauwgroen berijpte, 
rechtopstaande, naar boven sterk vertakte sten- 
gel. De benedenste bladen zijn langgesteeld, 
zeer groot, eirond, stomp, gekarteld-gezaagd, 
van onderen fijn behaard, de bovenste zijn 
langwerpig-lancetvormig, kort toegespitst, scherp 
gezaagd, de eerste nog kortgesteeld, doch de 
hoogste zittend en tot lijnvormig. 

De bloemen staan in eind- en okselstandige 
dichte trossen en zijn klein en wit. De kroon- 
bladen zijn dubbel zoolang als de vliezig gerande 
kelkbladen. 

De hauwtjes zijn zeer klein, niet gevleugeld, 


gekield, zacht behaard (fig. 365). De stijl is zeer Lepidium Iatifolium 
kort. De plant is sterk riekend. 3-10 dM. 2. Fig. 365. 
Juni, Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt hier en daar in 
Europa aan rivieroevers en in vochtige weiden voor. AN 


Bij ons is zij, zeldzaam, gevonden in de duinen en AN 
op vochtige plaatsen naar de zeezijde. Ook schijnt Ni 
zij vroeger wel gekweekt te zijn. 


L. virginieum 3) L. Virginische kruidkers (fig. 366), 
De plant is iets behaard. De stengel is rechtopstaand, 
vrij stevig, van boven vertakt. De onderste bladen zijn om- 
gekeerd eirond, getand tot vindeelig, de middelste lancet- 
vormig getand of ingesneden, de bovenste zijn lijnvormig. 
De bloemen zijn klein en wit, zij staan in trossen. Meel- 
draden zijn er 2, 3 of 4. De kroonbladen zijn iets grooter dan 
de kelkbladen. 
_ De vruchttrossen zijn lang, breed en vrij dicht. De vrucht- EE erbiseon virginicum 
stelen zijn 3 à 4 maal zoo lang als de hauwtjes. Deze zijn Fig. 366. 
cirkelrond, glad, smal gevleugeld, aan den top iets uitgerand 
(fig. 366). De stijl ontbreekt bijna. De zaden zijn aan de eene zijde smal gevleugeld. 
De plant riekt niet. 1-5 dM. ©. Mei—Augustus. 


1) graminifolium — grasbladig. 2) latifolium — breedbladig. :) virginicum — Virginisch, 
HEUKELS, Flora. 20 


306 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is inheemsch in Noord-Amerika, op 
de Antillen en in Peru, doch zij is ingeburgerd in West-Europa op onbebouwde plaatsen , 
aan wegen en op puinhoopen. Bij ons is zij alleen bij Apeldoorn, aan den Rijnoever 
bij Arnhem, aan het Horstermeer bij de Breikade, in het Wilhelminapark te Haarlem, op een 
ruigte aan de Schie bij Rotterdam, bij Vlaardingen, Bodegraven en Amsterdam gevonden. 

L. ruderâle!) L. Steen-kruidkers (fig. 367). 

Uit den penwortel komt een vrij stevige, meest beneden reeds vrij sterk 
vertakte stengel. De onderste bladen zijn gesteeld, 
vindeelig tot gevind, met langwerpige of lancet— 
vormige, getande slippen of blaadjes, de bovenste 
zijn zittend, lijnvormig, gaafrandig, stomp. Alle 
bladen zijn, evenals de stengel, met zeer fijne stekel 
haren bezet, waardoor de plant dofgroen schijnt. 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zijn 
zeer klein, geel-groenachtig. De kroonbladen ont- 
breken meest of zijn geelachtig wit. Meeldraden 
zijn er meest 2. 

De vruchttrossen zijn lang en smal. De vrucht- 
N stelen zijn bijna 3 maal zoolang als de hauwtjes. 

edere Deze zijn meer lang dan breed, niet of zeer smal 
KIEST. gevleugeld, onbehaard, op afstaande steeltjes. De 
stijl ontbreekt bijna (fig. 367). De zaden zijn niet gevleugeld. 

De plant riekt zeer onaangenaam. 1,5-4dM. O en OO. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door bijna ge- 
heel Europa op onbebouwde plaatsen, puinhoopen en aan wegen voor. Bij 
ons is zij vooral naar den zeekant gevonden en zeker ook wel op verschil 
lende plaatsen aangevoerd. 


L. apétalum®) Willd. Groenbloem-kruidkers. 

De stengel is rechtopstaand, zeer sterk vertakt. De onderste bladen zijn vindeelig met 
langwerpig-eironde, spitse slippen, de bovenste zijn smal langwerpig, scherp gezaagd. 
De bloemtrossen zijn rijkbloemiger, de vruchttrossen langer dan bij de vorige. De hauwtjes. 
zijn elliptisch, aan den top smal gevleugeld. Overigens gelijkt deze soort veel op de vorige, 
doch riekt niet. 3-8 dM. © en OO. Mei-—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant is waarschijnlijk uit Zuid-Oost- 
Europa naar Amerika ingevoerd en vandaar vrij zeker weer bij ons aangevoerd (Rijn- 
oever bij Arnhem, mestvaalt bij Moerdijk, Kampertrekvaart 
bij Zwolle, Middelburg). 


32. Capsélla®) Vent. 


C. Búrsa pastóris“) Mnch. Herderstaschje 
(fig. 368). | 
Uit den penwortel komen 1 of meer rechtop- 
staande of opstijgende stengels, die al of niet 
vertakt zijn en een wortelroset van bladen dragen. 
| De wortelbladen zijn gesteeld, getand tot vin- 
N ERNA deelig, met eirond-driehoekige, spitse, iets ge- 
IN A tande slippen. De stengelbladen zijn lancetvormig, 
nig en met pijlvormigen voet stengelomvattend. 
Fig. 368. De bloemen staan in lange, losse trossen, zijn 


1) ruderale = op puin levend. 2) apetalum — bloembladloos. 3) verkleinwoord 
van capsula: klein doosje, hetgeen slaat op de vrucht. :) Bursa pastoris — herders 
taschje, naar den vorm der vrucht. 


FAMILIE 39. …— CRUCIFERAE. — 307 


klein en wit. De kelkbladen zijn rechtopstaand, de kroonbladen om- 
gekeerd-eirond, 2 maal zoolang als de kelkbladen. 

De vruchttros is lang, los. De vruchten staan op horizontaal afstaande 
stelen en zijn driehoekig-omgekeerd eirond, zijdelings samengedrukt met 
rechte of bolle kanten (fig. 368). De stijl is zeer kort. De zaden zijn lang- 
werpig, 10 à 15 in ieder hokje. 5-60 cM. © en ©O. Maart—December. 

De var. 4. integrifólia *) is gekenmerkt door gaafrandige, niet ingesneden 
bladen. 

Biologische bijzonderheden. Hoewel de bloemen klein zijn en weinig 
opvallen, is toch nogal insectenbezoek waargenomen. De inrichting met het 
oog op de bestuiving is als bij andere kleinbloemige Cruciferae. 

Volksnamen. Tal van volksnamen zijn voor deze plant bekend, b.v. 
beursjeskruid (Walcheren), blikgat (Friesland), lepeltjes (vele plaatsen), 
lepeltjesdief (vele plaatsen), lepeltjeskruid (Friesland), lepels en vorken (ver- 
scheiden plaatsen), dubbeltjesdief (Waterland), eendepooten, leugentjes, 
molentjesdief en sekkedief in Friesland, kennekeskruid (Overijsel), mager 
mannetje (Noord-Brabant), murenkers (Graafschap Zutphen), schoppediefjes 
en stroopenlikker (Zuid-Holland), stronttrekkers (Zeeuwsch-Vlaanderen), 
taschjes en taschjeskruid (vele plaatsen), vaderkruid (Tholen), vlooienkruid 
(Texel), wilde grutten (Schouwen). 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is op droge plaatsen 
op bebouwde en onbebouwde gronden overal in geheel Europa zeer alge- 
meen, ook bij ons. De var. integrifolia is vrij algemeen. 


35. Corónopus *) Hall. Varkenskers. 


Kelkbladen uitgespreid, bijna gelijk aan den voet. Kroonbladen soms 
ontbrekend. Meeldraden vaak 2-4. Hauwtje niervormig of 2-knoppig, meer 
breed dan lang, zijdelings samengedrukt, rimpelig met eenzadige hokjes, 
niet openspringend. 

Bloemen wit, klein, in korte trossen tegenover de bladen staand. Bladen 
gesteeld, vindeelig. Eenjarige, liggende planten. 

Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem in verband met de 
bestuiving is als bij de kleine Cruciferae. 

De stekelige vruchten worden door vogels verspreid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Coronopus. 


A. Vruchttrossen verlengd. Hauwtjes 2-knoppig, aan den voet en den top ingesneden, 


OEE GAF ERE rats Ro EREN C. didymus blz. 308. 
B. Vruchttrossen kort. Hauwtjes niervormig, alleen aan den voet ingesneden, langer dan 
oisevendlangvalsdesstelens 1 eden es wa amer een ike ede C. Ruellii blz. 307. 


C. Ruêllii ?) All. (Senebiéra*) Corónopus Poir.). Varkenskers (fig. 369). 

Uit den penwortel komen een aantal bijna gaffelvormig vertakte, op den 
bodem liggende, onbehaarde stengels. De bladen zijn gesteeld, diep vin- 
deelig met gave of naar voren ingesneden langwerpig-lancetvormige slippen. 
De geheele plant is blauwgroen en iets vleezig, niet riekend. 


1) integrifolia — gaafbladig. ?) van koroonè: kraai en poes: voet, naar de, trouwens 
wel wat verwijderde, overeenkomst der bladen met den poot eener kraai. 5) Ruellii, 
naar den Franschen arts Jean de la Ruelle + 1537. *) Senebiera, naar den botanicus 
Senebier te Geneve + 1803. 

20* 


308 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


De bloemen staan in korte, gedrongen, bijna zittende, okselstandige tros- 
sen, zij zijn zeer klein en wit. De trossen schijnen soms door gedeeltelijke 
vergroeiing met den stengel anders gevormd, het- 
geen vooral opvalt, als de vruchten rijp zijn en 
de trossen zich verlengd hebben. Dan toch zitten 
enkele vruchten vrij laag en schijnt de rest van 
den tros hooger van den tak uit te gaan. De bloem- 
stelen zijn veel korter dan de bloemen. De kelk- 
bladen zijn eirond, stomp, witvliezig gerand, blijvend. 
De kroonbladen zijn bijna spatelvormig, van boven 
stomp en uitgerand, uitgespreid en iets naar binnen 
gekromd, langer dan de kelkbladen. 

De vruchttrossen zijn zittend, korter dan de bladen, 
met dikke, uitgespreide stelen. De hauwtjes zijn 
rondachtig-niervormig, samengedrukt, met een korte 
stekelpunt (de stijl), sterk rimpelig en knobbelig 
Abt straalsgewijs over den rand uitspringende lijsten (fig. 369). 5-25 cM. 
©. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door bijna geheel 
Europa aan wegen, op kleigrond, aan dijken, kanten van akkers en ruigten 
voor en ís ook bij ons vrij algemeen, vooral op zeeklei en in de duinstreek. 


C. didymus') Sm. (Senebiéra dídyma ') Pers). Tweeknop-varkens- 
kers (fig. 370). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch zij groeit hooger op, heeft een 
onaangenamen geur en is behaard. De stengels 
zijn vertakt en staan wat meer in de hoogte. De 
bladen zijn kleiner, diep vindeelig, met smalle, gave 
of dicht aan den top ingesneden slippen. 

De bloemen staan in bladokselstandige trossen, 
die reeds tijdens den bloeitijd veel meer opvalien 
dan bij de vorige soort en zich later verlengen, zij 
zijn klein en wit. De kelkbladen zijn eirond, 
stomp, vroeg afvallend, witvliezig gerand. De 
kroonbladen zijn korter dan de kelkbladen en ont- 
breken vaak. Meeldraden zijn er 2 of 4. 

De vruchttros is langer dan de bladen, zittend, 
smal met uitgespreide stelen. De hauwtjes zijn 
netachtig gerimpeld, 2-knoppig, samengedrukt, aan den top en voet uitge- 
rand (fig. 370). De stijl is kort, afvallend. 8-40 cM. ©. Mei—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt door bijna geheel 
Europa aan wegen, puinhoopen, op bebouwden grond voor, doch daar is 
zij ingeburgerd, want zij is oorspronkelijk in Amerika inheemsch. Bij ons 
is zij zeldzaam. 


Goronopus Ruellii 
Fig. 369. 


Coronopus didymus 
Fig. 370. 


ò4, I'satis?) L. 
L tinctória®) L. Weede (fg. 371). 
Uit den penwortel komen 1 of meer rechtopstaande, ronde, beneden met . 


De ‘didymus(a) =tweélingachtig, om de 2-knoppige hauwtjes. ?) Isatis zou beteekenen 
heelkruid en dan afstammend van het gr. iaomai: heelen. Van dit zou een vorm ithaomai 
bestaan hebben, die verbasterd was tot isaomai. Werkelijk schijnt de plant vroeger als 
heelmiddel voor zweren gebruikt te zijn. 3) tinctoria —= verf. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 309 


eenige haren bezette, doch overigens kale stengels, die boven in vele bloem- 
takken uitloopen. De wortelbladen zijn groot, breed langwerpig-lancetvormig, 
stomp, aan den voet in een steel versmald, iets 
bochtig of gaafrandig, met enkele haren bezet. De 
stengelbladen zijn zittend, lancetvormig, den stengel 
met 2 spitse oortjes omvattend, gaafrandig. 

De bloemen zitten in trossen aan het eind van 
den stengel en der takken, de onderste dezer zijn 
langer gesteeld, zoodat het geheel op een groote 
tuil gelijkt, zij zijn klein en geel. De bloemsteeltjes 
zijn kaal, naar den top verdikt. De kelkbladen zijn 
afstaand, langwerpig, stomp, geelgroen. De kroon- 
bladen zijn spatelvormig, gaafrandig. 

De vruchttrossen zijn opgericht, de vruchtstelen en 
omgebogen, omstreeks evenlang als de hauwtjes. Fig. 311. 

Deze zijn langwerpig-knotsvormig, aan den voet 

meest versmald, met afgeronden top, zijdelings samengedrukt, met bijna 
gevleugelde randen, hangend, ten slotte zwart (fig. 371). Zij zijn 3-5 mM 
breed, l-hokkig, 1-zadig, niet openspringend. De stijl ontbreekt. 6-12 dM. 
OO. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op onbebouwde 
plaatsen, op rotsen in Midden- en Zuid-Europa. Bij ons komt de plant zeer 
zeldzaam voor in de duinen en op enkele plaatsen aan rivieroevers, waar- 
schijnlijk als overblijfsel van vroegere culturen, de plant werd toch in vroeger 
eeuwen om het indigogehalte der bladen als verfstofplant gekweekt. 


85. Myágrum ') Trn. 


M. perfoliátum®) L. Myagrum (fig. 372). 

De plant is blauwgroen, onbehaard. 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, meest alleen van boven vertakte, los bebla- 
derde stengel. De wortelbladen zijn bochtig vinspletig, soms 
liervormig, stomp, in een korten steel versmald. De onderste 
omgekeerd langwerpige stengelbladen zijn ook nog kort ge- 
steeld, doch omvatten reeds den stengel met een pijlvormigen 
voet. Alle hoogere stengelbladen hebben een dergelijken 
voet, doch zijn bijna of geheel gaafrandig en naar voren spits 
of stomp. 

De bloemen zitten in kleine, eindelingsche trossen en boven- 
dien staan er meest eenige in de oksels der bovenste, schut- 
bladachtige, zeer spitse bladen, zij zijn klein en geel. De kelk- 
bladen zijn opgericht, 2 hebben zakvormige aanhangsels, de 
kroogbladen zijn 2 maal zoo lang als de kelkbladen. 

De vruchttrossen zijn lang, smal en los met vrij lange, 
schuin opgerichte, dikke steeltjes. Terwijl het vruchtbeginsel 
1—3 eitjes bevat, komt daarvan steeds slechts 1 tot ont- Myagrum perfoliatum 
wikkeling. De hauwtjes zijn 2-ledig, het bovenste lid ís Fig. 372: 
2-hokkig, met hokjes naast elkaar, doch zonder zaden, het 
onderste is ook 2-hokkig, doch alleen in het bovenste hokje zit een hangend zaadje (fig. 372). 
Het bovenste lid beschouwt men als den opgezwollen, hol- en 2-kamerig geworden stijl- 
voet, het onderste hokje van het onderste lid als den hol geworden vruchtsteel en het 


1) Dit woord wordt òf afgeleid van mus: muis en agra: jacht, vangst en zou dus muizen- 
vanger beteekenen en zou eigenlijk de oude naam zijn voor Myagrum sativa, de tegen- 
woordige Camelina sativa, waarom is onbekend òf van mua: vlieg en agra: vangst, dus 
vliegenvanger, waarom is ook onduidelijk. 2) perfoliatum — doorgroeid. 


310 en CRUCIEERAE Mier FAMILIE 39. 


bovenste hokje van het onderste lid als de eigenlijke vrucht nl. als het tot vrucht geworden 
vruchtbeginsel. De vrucht is dus eigenlijk een dopvrucht (niet openspringend), doch heeft 
een verbreeden, hartvormigen snavel, die hol en 2-hokkig is en een van boven hollen 
vruchtsteel. Zoo blijkt zij verwant aan Neslea te zijn. De vrucht is wat samengedrukt en 
heeft een kraakbeenigen wand. 3-8 dM. © en OO. ‘Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op kalkhoudenden, bebouwden 
grond in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons 
alleen aangevoerd waargenomen bij Deventer en Rot- 
terdam. 


96. Néslea ') Desv. 


N. paniculáta®) Desv. Vinkenzaad (fig. 373). 

De eenigszins kantige stengel staat rechtop 
en is naar boven vertakt. De takken staan 
alle rechtop en voelen, evenals de stengel, 
iets ruw aan door vrij ver van elkaar staande, 
witte, 3-spletige haren. De wortelbladen zijn 
langwerpig, gaaf of weinig getand, de stengel- 
bladen zijn lancetvormig, spits, pijlvormig 
stengelomvattend, van onderen met enkel- 
voudige, van boven en aan den rand met 
gespleten haren dicht bezet. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, 
zij zijn klein, goudgeel. De kelkbladen zijn 


\ opgericht, geel en stomp, de kroonbladen zijn 
Neslea paniculata. grooter dan deze. 
Fig. 373. 
OE aware doorsnede “der De vruchttros is verlengd, met dunne, schuin 


vrucht, c zaad. uitstaande vruchtstelen, die 3 à 5 maal zoo- 
lang als de hauwtjes zijn. Deze zijn bolrond, hard, netachtig gerimpeld, 
niet openspringend met 1 bolrond zaadje. De stijl is draadvormig, vrij 

lang (fig. 373). 3-8 dM. ©. Mei—jJuli. 
De plant gelijkt veel op Camelina microcarpa, doch is er behalve door 
den vorm der vrucht, door de goudgele 


B …. . 
> y bloemen gemakkelijk van te onderscheiden. 
Def dl . . 
A Voorkomen in Europa en in Nederland. 
AL r_J En : if 
KN YS De plant komt in bijna geheel Europa, be- 
Nt SL \& @ halve in het Noorden op kalkhoudenden, 
NP bebouwden grond voor. Bij ons is zij zeld- 
5 & . ( zaam en waarschijnlijk alleen aangevoerd. 
Ja SN PEA NEEN 
ENA 97. Sória®) Desv. 
S. syriaca®) Desv. (Euclídium °) syríacum R. Br.). 
IT Snavelhauwtje (fig. 374). 
/ Uit den penwortel komt een vorksgewijs vertakte 
b stengel. De bladen zijn kortgesteeld, breed lancet- 
Soria syriaca. vormig of langwerpig, stomp, gezaagd of gaafrandig, 
Fig. 374. evenals de stengel en de bloemstelen door 3-gaíîfelige 
a bloem, 5 vrucht. haren ruw. 


De bloemen zitten in aren in de bladoksels en zijn wit en klein. De kelk is uitstaande, 
de kroonbladen zijn langwerpig-spatelvormig, weinig langer dan de kelk. 
1) Neslea naar Il. A. N. Nesle, een Fransch botanicus + 1818. 2) paniculata = pluim- 
dragend. 3) waarschijnlijk naar Soria, een Spaansche provincie uit Oud-Castilië. 
4) syriaca(-um) — Syrisch. 3) van eukleis: goed gesloten, dit slaat op de vrucht. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 311 


De vruchttrossen zijn stijf opgericht, iets teruggebogen. De hauwtjes zijn klein, eirond, 
kort en ruw behaard, door den blijvenden kegelvormigen stijl scheef gesnaveld (fig. 374). 
1,5-3 dM. ©. Mei—Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in Hongarije, Moravië en de 
Levant en is van daar bij ons aangevoerd en gevonden bij Apeldoorn, bij de meelfabriek 
bij Deventer, op Groenhoven bij Leiden en bij Vlaardingen. 


98. Calepína ') Adans. 


C. Corvini®) Desv. Calepina (fig. 375). 

Uit den penwortel komen 1 of meer vrij sterk vertakte, opsnlgenon stengels, die aan 
den voet een wortelroset van bladen dragen. De wortel- 
bladen gelijken veel op die van de bekende paardenbloem: 
Taraxacum officinale, zijn gesteeld, onregelmatig vin- 
spletig met groote eindslip en ongelijk getande zijslippen. 
De stengelbladen zijn langwerpig, stomp, den stengel 
pijlvormig omvattend en hier wat breeder, boven den voet 
zijn ze smal en naar het einde toe weer geleidelijk verbreed 
met iets getanden rand, de bovenste zijn lancetvormig. 

De bloemen staan in eind- en okselstandige trossen, zij 
zijn klein en wit. De kelkbladen zijn opgericht en aan 
den voet gelijk. De kroonbladen zijn omgekeerd-eirond, 
de buitenste iets grooter. 

De vruchttros is verlengd, smal, met boogvormig op- 
stijgende stelen, die 3 à 4 maal zoo lang zijn als het 
hauwtje. De hauwtjes zijn eirond, netvormig gerimpeld, 
spits, niet openspringend, met 1 bolrond zaadje (fig. 375 a). 


De stijl is kort, dik en kegelvormig. 3-8 dM. ©. nn 
April —Juli. a vrucht. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op bebouwde en onbebouwde 
plaatsen in Midden- en Zuid-Europa en is bij ons alleen op den St. Pietersberg gevonden. 


59. Búnias®) L. 


B. orientális®) L. Hardvrucht (fig. 376). 

Uit den penwortel komt een rechtop- 
staande, vertakte, rondachtige stengel, die 
evenals de bladen en bloemstelen met ge- 
steelde, bruine klieren bezet is. De wor- 
telbladen en de onderste stengelbladen 
zijn langgesteeld, liervormig-vindeelig met 
eirond-lancetvormige, rugwaarts gerichte 
zijslippen en een zeer groote, langwerpig- 
lancetvormige, ongelijk getande eindslip, 
zelden zijn ze ongedeeld. De middelste 
stengelbladen zijn kortgesteeld, aan den 
voet meest spiesvormig, langwerpig-lancet- 
vormig, spits, ongelijk getand, naar voren 
bijna gaafrandig, de bovenste zittend, 
lancetvormig met eironden voet, spits. Bunias orientalis. 

De bloemen staan in eindelingsche en Fig. 376. 
Zijstandige trossen.en zijn’ klein en geel: -@ wortelblad, bvruchticos. Coyne 
De kelkbladen zijn afstaand, aan den voet 
gelijk. De vruchtstelen zijn rechtop-afstaand, veel langer dan de hauwtjes, 


E) En van Chalep of Aleppo in Syrië. %) beteekenis onbekend. %) stamt af van het 
Grieksche boenias, een soort raap en past dus niet op den wortel dezer plant. 
_*) orientalis — Oostersch. 


312 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


Deze zijn scheef eirond, 2-hokkig, rimpelig, zijdelings samengedrukt, in den 
tamelijk langen stijl toegespitst (fig. 376). 45-12 dM. OO. Mei, Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwgrond 
in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons op verschillende plaatsen 
aangevoerd gevonden. 


40. Cákile *) Trn. 


C. maritima®) Scop. Zeeraket (fig. 377). 

Uit den zeer langen penwortel komt een rechtopstaande, ronde, meest 
sterk uitgespreid vertakte stengel, die evenals de 
geheele plant vleezig, groen en onbehaard is. De 
bladen staan vrij ver van elkaar, zijn min of meer 
duidelijk gesteeld, langwerpig of lancetvormig, grof 
getand tot vindeelig. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn 
roodachtig wit, groot en welriekend. De kelkbladen 
zijn aan den voet wat verdikt, zijn stomp, vliezig 
gerand, opgericht. De kroonbladen zijn wat grooter 
dan de kelkbladen, omgekeerd-eirond en lang 


genageld. 
Ge De vruchttros is lang, de vruchtstelen zijn kort 
Fig. 377. en dik, even lang als het onderste lid van het 


hauwtje. De hauwtjes zijn afstaand, 5 maal zoo- 
lang als breed, kurkachtig hard, met 2 leden boven elkaar, het bovenste lid 
is vierzijdig samengedrukt, valt af en heeft een rechtopstaand zaadje, het 
onderste lid heeft 2 hoorntjes aan den top en blijft zitten, het bevat í han- 
gend, langwerpig zaadje (fig. 377). De stijl ontbreekt. 1-6 dM. © tot OO. 
Juni—Oectober. 

Biologische bijzonderheden. De plant is een echte halophyt. Door den 
diepen penwortel zit zij stevig bevestigd in het losse zand van het zeestrand 
en der duinen. 2 

De bloemen lokken èn door hare grootte èn door haar geur nog al 
insecten. De honigkliertjes zijn 4 in getal. De kelkbladen omsluiten de 
nagels der bloemkroonbladen, zoodat deze een 4-5 mM lange buis vormen, 
waarin zich vrij wat honig verzamelt. De helmknopjes der langere meel- 
draden steken uit de bloemkroon, zoodat er door neervallen van stuifmeel 
op den aan den ingang der bloem staanden stempel spontane zelfbestuiving 
mogelijk is. De helmknopjes der kortere meeldraden blijven in de buis en 
staan op de hoogte van den stempel. Bezoeken insecten de bloem, dan is 
kruis- en zelfbestuiving mogelijk. De insecten dringen met kop of snuit 
tusschen den stempel en de helmknopjes en bestuiven zich slechts aan de 
eene zijde, als zij in de bloemen rondgaan en den kop er niet telkens op- 
nieuw insteken. Hebben zij te voren in een andere bloem de andere zijde 
bestoven, dan heeft er natuurlijk kruisbestuiving plaats. Doen zij echter in 
de bloem afwisselend den kop rechts en links neergaan, dan heeft er zelf- 
bestuiving plaats. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
aan het zandige zeestrand en in de duinen voor. Ook bij ons is zij alge- 
meen op dergelijke plaatsen. 


1) Arabische naam der plant. 2) maritima — zee. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 313 


De plant heeft een scherpen smaak en is wel als middel tegen scheur- 
buik aangewend. 


41. Chorispóra') D. C. 


C. tenélla?) Pall. Chorispora. 

De onderste bladen der plant zijn vinspletig, de bovenste lancetvormig, 
getand. De stengel en de bladen zijn met verspreide; gesteelde klierharen bezet. 

De bloemen zijn klein en violet, 

De hauwen zijn overdwars ingesnoerd (fig. 378). 5-25 cM. ©. Mei—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in Zuid-Rusland, in 
de Levant en is bij ons aangevoerd in het Middenduin bij Haarlem, aan den 
Houthaven bij Amsterdam, bij Boxmeer en Rotterdam. 


42. Rapístrum®) Boerh. Rapistrum. 


Kelkbladen opgericht, de zijdelingsche met een zakvormig aan- a: 


hangsel aan den voet. Bloemen vrij klein. Hauwtje met 2 niet 

openspringende leden, het bovenste lid grooter, bijna bolrond, 

gerimpeld met 1 opgericht zaadje, het onderste ovaal, niet samengedrukt, 

zonder of met 1 hangend, eirond zaadje. Stijl kegel- of draadvormig. 
Bloemen geel. Onderste bladen gesteeld, vinspletig tot gevind. 


Fig. 378. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Rapistrum. 


A. Onderste bladen ongelijk vinspletig of -deelig. Stijl kegelvormig, korter dan het bovenste 
BERVATR ELS ALE Lee ENE a EE ee EN R. perenne biz. 313. 
B. Onderste bladen liervormig gevind. Stijl draadvormig, langer dan het bovenste lid van 
het hauwtje … EEEN JAREN ee ME EE en R. rugosum blz. 314. 

R. perênne*) All. Overblijvende rapistrum (fig. 379). 

Uit den dikken penwortel komt een rechtopstaande, dikke, gegroefde, sterk vertakte, 
verwijderd bebladerde stengel, die met stijve borstel- 
haren, vooral beneden bezet is. De onderste bladen 
zijn langgesteeld, vinspletig of -deelig met lang- 
werpige, grofbochtig gezaagde slippen. De zaag- 
tanden eindigen in een klier, vaak ook zijn ze door 
borstelharen gewimperd, evenals de aderen der blad- 
vlakte. De hoogere bladen zijn kort gesteeld, de 
bovenste zittend, lijn-lancetvormig of lijnvormig, 
bijna niet getand. 

De bloemen zitten in eindelingsche trossen, zijn 
klein en goudgeel, de stelen langer dan de kelk. 
De kelkbladen zijn geelachtig, stomp. 

De vruchttrossen zijn verlengd, de vruchtstelen 
langer dan het onderste lid van het hauwtje en dun. 
De hauwtjes zijn min of meer behaard, min of meer 
gegroefd, met een kegelvormigen snavel, die korter 
is dan het bovenste lid van het hauwtje (fig. 379 a). 
De hauwtjes zijn 2-ledig (zie boven). 6-9 dM. 2. 
Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt op akkers en langs wegen in Hongarije en de 
aangrenzende landen voor (de gedroogde vrucht- 


bloeiwijzen worden door den wind voortgedreven, Rapistrum perenne. 

soms over groote afstanden, zoog. steppenloopers). Fig. 319. 

Bij ons is zij alleen als aangevoerd waargenomen a. vrucht, b. doorsnede der vrucht, 
op het Pothoofd te Deventer, bij Amsterdam, op c. wortelblad. 


braakland langs de Haarlemmer trekvaart bij Leiden, 
in de duinen bij de Wittebrug, bij den Bosch en Rotterdam. 


3!) uit het gr. chooris: gescheiden en spora: zaad, om de gelede hauwen. 2) tenella = 
tenger. 5) afgeleid van rapa: raap. De uitgang istrum duidt op mindere waarde, dus 
een raap, die niet geteeld wordt. 4) perenne — overblijvend. 


314 — CRUCIFERAE. — FAMILIE 39. 


R. rugósum!) Berg. Eenjarige rapistrum (fig. 330). 

Uit den penwortel komt een minder krachtige, lagere stengel dan bij de vorige. Deze 
is vertakt, beneden ruw, boven fijn-behaard, gegroefd. De 
wortelbladen zijn spatelvormig, de eerste gaafrandig, de vol- 
gende getand. De stengelbladen zijn liervormig gevind, het 
topblaadje is zeer groot, bochtig getand, de zijblaadjes zijn 
spits, iets getand, de bovenste zijn langwerpig tot lancet- 
vormig, ook iets getand. Alle bladen zijn van onderen kort- 
borstelig behaard, van boven meest kaal. 

De bloemen staan in eindelingsche trossen, zijn klein en 
geel. De kelkbladen staan rechtop en zijn groengeel. De 
kroonbladen zijn smal, iets uitgerand, de bloemstelen korter 
dan de kelk. 

De vruchttrossen zijn verlengd, met korte, dikke, recht- 
opstaande vruchtstelen. De hauwtjes hebben een dunnen 
snavel, die langer is dan het bovenste lid van het hauwtje. 


Rapistrum rugosum L De beide leden zijn overlangs gegroefd en sterk behaard. 
4 Het onderste lid is langwerpig, dit zwelt later op dan het 
Fig. 380. bovenste (fig. 380). De hauwtjes hebben een harden wand. 


3-6 dM. ©. Mei—October. 
De vorm a. scábrum?) Host., die ruw behaard is, is bij ons alleen gevonden. 
De plant gelijkt in uiterlijk wel wat op Brassica nigra. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Op velden en puinhoopen komt deze plant in 
Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij alleen aangevoerd waargenomen, nl. op 
vlasland bij Rijnsburg, bij Rotterdam en Amsterdam. 


45. Raphanístrum ®) Trn. 


R. Lampsána*) Gaertn. (Ráphanus Raphanístrum L.) Knopherik (fig. 381). 
Uit den dunnen penwortel komt een ronde stengel, die bij den witbloeienden 
vorm sterk vertakt en borstelvormig behaard is, 
bij den geelbloeienden slanker, minder vertakt en 
minder behaard is. De onderste bladen zijn lier- 
vormig gevind, gesteeld, met 5-11 blaadjes, die 
stomp en ongelijk getand zijn, het topblaadje is 
min of meer duidelijk 3-lobbig. De bovenste bladen 
zijn bijna zittend en zijn soms iets gelobd. Alle 
bladen zijn grasgroen en met borstelharen min of 
meer bezet. 

De bloemen zitten in een eindelingschen tros, 
zijn groot, geel met violette of gele aderen, soms 
wit. De kelkbladen zijn opgericht, iets violet. De 


Ly 
ly | 


Raphanistrum Lampsana kroonbladen zijn dubbel zoo groot, lang genageld. 


Heeel De vruchttrossen zijn verlengd met afstaande 


vruchtstelen. De hauwen zijn rechtopstaand, bultig, vallen overdwars in 
leden uiteen, zijn langwerpig, lederachtig, overlangs gestreept (fig. 381). De 
snavel is 4 à 5 maal zoolang als het laatste lid, kegelvormig. De zaden 
zijn bolrond, bruinrood, glad en zitten in 1 rij. 2-6 dM. ©. Juni— 
Augustus. 

De plant wordt vaak met Sinapis arvensis verwisseld, doch is er ook 
zonder rijpe vruchten, direkt door den rechtopstaanden kelk van te onder- 
scheiden. 


1) rugosum — gerimpeld. 2) scabrum — ruw. 3) afgeleid van Raphanus; over 
den uitgang istrum, zie Rapistrum, dus een aan Raphanus verwante plant van mindere 
waarde. *) Lampsana naar de overeenkomst in vorm der bladen met die van Lampsana. 


FAMILIE 39. — CRUCIFERAE. — 315 


Biologische bijzonderheden. Aangezien de kelkbladen rechtopstaan, is de 
honig niet, zooals bij Sinapis, van buiten af bereikbaar. Alle helmknopjes 
keeren hun opengesprongen zijde naar den stempel, die der kortere meel- 
draden staan er mee op dezelfde hoogte, die der langere er boven, zoodat 
spontane zelfbestuiving meer begunstigd is dan bij Sinapis. Deze schijnt 
echter geen uitwerking te hebben. 


Volksnamen. Ook deze plant wordt in vele streken genoemd als Sinapis 
arvensis, dus gele kiek, herik, kiek, krodde, walderik. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bebouwden 
zandgrond in geheel Europa voor en is ook bij ons algemeen. Zij is een 
evenzeer gehaat onkruid als Sinapis arvensis, getuige ook de menigte 
volksnamen, die er steeds voor pleiten, dat de plant bijzondere, hier 
onaangename, eigenschappen bezit. 

De zaden van planten, op korenvelden groeiende, worden vaak met het 
koren meegemalen en heeten wel de oorzaak te zijn van de zoog. kriebel- 
ziekte (raphania), als het brood van zulk meel gegeten wordt. Dit is 
echter onjuist, die ziekte wordt veroorzaakt door vermenging van het meel 
met het vergiftige moederkoren. Dit is een in de graankorrels woekerende 
zwam, Claviceps purpurea en is deze aanwezig, dan vormt zich op de 
plaats van een of meer korrels in de graanaar een langwerpig, rolrond, 
purpergrijs of zwartgrijs lichaam, dat uit de aar steekt. 


44. Ráphanus ') Trn. 


R. sativus®) L. Radijs. Ramenas (tig. 382). 

De wortel is opgezwollen, vleezig, rood, wit of zwart. Daaruit komt 
een rechtopstaande, sterk vertakte, met eenige 
borstelharen bezette stengel, die uitstaande tak- 
ken heeft. De onderste bladen zijn gesteeld, lier- 
vormig-vindeelig, de onderste slippen er van zijn 
zeer klein en staan vrij ver van elkaar, de 
hoogere zijn grooter, langwerpig, afgerond, onge- 
lijk gekarteld, de topslip is het grootst. De 
bovenste bladen zijn langwerpig-lancetvormig, 
spits, bijna gaafrandig, alle zijn met enkele 
borstelharen bezet. 

De bloemen zitten in eindelingsche en oksel- A 
standige trossen, zijn groot, wit of lila met “” & arie batte 
violette aderen. De kelkbladen staan opgericht, Fig. 382. 
de kroonbladen zijn zeer lang genageld. 

De vruchttros is zeer langgerekt en los. De hauwen staan op even 
lange, afstaande stelen, zijn rolrond, geleidelijk in den snavel versmald, 
glad, dik, gezwollen, zonder vernauwingen en vallen niet in leden uiteen 
(fig. 382). 5-8 dM. O of OO. Mei, Juni, zelden September, October. 

Gekweekte vormen zijn: 

«. niger”). Ramenas. Wortel zeer groot, meest knolvormig, van buiten 

zwart, scherp smakend. 


1) Raphanos was reeds de Grieksche naam voor radijs en komt waarschijnlijk van raphis: 
naald, omdat de wortel zich plotseling samentrekt tot een staart of naaldvormig aanhangsel. 
?) sativus — gekweekt. 3) niger —= zwart. 


316 — RESEDACEAE. FAMILIE 40. 


5. radícula *). Radijs. Wortel klein, bolrond of langwerpig, van buiten 
rood, wit of purper, minder scherp smakend. 


Biologische bijzonderheden. De bloemstelen krommen zich bij regen en 
des nachts om het stuifmeel tegen regen te beschutten. 

De meeldraden draaien in de bloemen niet, doch zij leggen zich horizon- 
taal naar buiten, zoodat zij van den stempel afstaan. De helmknopjes der 
4 langere meeldraden staan even hoog als de stempel, die der kortere lager 
en zij zijn verder naar buiten gebogen. Bij het eindigen van den bloei 
komen echter de helmknopjes der langere meeldraden met den stempel in 
aanraking, zoodat spontane zelfbestuiving kan plaats hebben, die echter 
slechts de helft der zaden van anders doet ontwikkelen. Bij insectenbezoek 
heeft vaak kruisbestuiving plaats. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De herkomst der plant is onbe- 
kend. Volgens vele schrijvers zou zij niets anders zijn dan een door cultuur 
gewijzigden vorm van Raphanistrum Lampsana en volgens Ascherson zouden 
kweekproeven door H. Hoffmann gedaan, dit waarschijnlijk maken. Volgens 
den Prod. Fl. Bat. zou de plant uit Azië afkomstig zijn. Zij wordt overal 
gekweekt en is ook nog al eens verwilderd gevonden. 


Familie 40. Resedaceae D. C. Resedaächtigen. 


Planten met verspreid staande, meest gedeelde bladen. Bloemen in 
trossen of aren, klein, symmetrisch. Kelk 4-7-deelig, blijvend. Kroon- 
bladen met de kelkslippen afwisselend, althans ten deele ingesneden, de 
bovenste grooter. Meeldraden meest talrijk, op een onderstandige, naar 
boven verbreede schijf ingeplant. Helmknopjes zijwaarts of naar binnen 
openspringend. Vruchtbeginsel vrij vaak gesteeld, aan den top open, zonder 
stijl. Zaden gekromd, zonder kiemwit, met gebogen kiem, terwijl het . 
worteltje tegen de eene zaadlob aanligt. Vrucht een doosvrucht, die uit 
3-6 vruchtbladen is gevormd, doch eenhokkig is en zich aan den top opent. 


Biologische bijzonderheden. Bij alle Reseda-soorten is de inrichting der 
bloem met het oog op de bestuiving vrij wel gelijk. De wildgroeiende 
soorten rieken meest niet, het vereenigd zijn tot bloeiwijzen doet de bloemen 
echter nog al opvallen. De bloemen zijn homogaam of zwak protrandrisch. 
De bloembodem verwijdt zich naar achteren tot een vertikaal staande vier- 
hoekige schijf, die van voren fluweelachtig is en als honigmerk dient. De 
gladde achtervlakte scheidt honig af en de verbreede nagels der achterste 
en middelste kroonbladen beschutten, doordien zij dicht tegen de achter- 
zijde der schijf liggen en met hunne naar voren gerichte lob de boven- 
en zijranden van deze omvatten, den honig tegen regen en onnutte bezoekers 
(vliegen). Het nectarium is dus een soort doos, waarvan het deksel door 
honigzoekende insecten moet worden geopend. Hiertoe zijn kortsnuitige 
bijen (Prosopis-soorten) beter geschikt dan langsnuitige. Ook tijdens den 
knoptoestand liggen de bloemdeelen open, zoodat van een opengaan der 
bloem geen sprake is. Het vrij in het midden der bloem staande vruchtbe- 


1) radicula — radijsje. 


FAMILIE 40. — RESEDACEAE. — 317 


ginsel is aangewezen als plaats, waarop de insecten het eerst aanvliegen. 
Deze zullen dus steeds kruisbestuiving bewerken, zoo zij reeds een andere 
bloem der soort bezocht hebben. 


Volksnamen. In N-Brabant en Limburg zijn de Resedasoorten bekend als 
roses d'Egypte met alle mogelijke verbasteringen daarvan, als rozegiep, 
rozeziep, rosip. In Zuid-Limburg noemt men ze ook wel Egyptische dauw. 


1. Reséda') L. Wouw. 


Kroonbladen 4-6, in slippen gedeeld. Meeldraden 10-30. Doosvrucht 
3-4-hoekig, uit 3 of 4 vruchtbladen gevormd, aan den top met 3-4 tanden 
openspringend. Zaden talrijk, niervormig. Bloemen in trossen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Reseda. 


A. Kelk 6-7-deelig. Kroonbladen 6, de bovenste diep gedeeld. Meeldraden 10-24, Vrucht- 
bladen 3 of 4. 
a. Vruchtbladen 4. Zaden knobbelig. Kelkslippen lancetvormig. Bladen vindeelig. 


Doosvrucht elliptisch-cylindrisch . . … „ … R-.alba.blz. 317. 
b. Vruchtbladen 3. Zaden glad. Kelkslippen lijn- lancetvormig. Bladen 3-spletig of 
bijna dubbel 3-spletig. Doosvrucht eirond-cylindrisch . . . . R. lutea blz. 317. 


B. Kelk 4-deelig. Kroonbladen 4, een naar boven staand grooter, 5-7-spletig, de zijde- 
lingsche 3-spletig, het onderste meest 2-spletig. Meeldraden 20-30. Vruchtbladen 5, 
zelden 4, zeer zelden 2. Bladen smal lancetvormig, aan den voet aan weerskanten met 
een tand. Doosvrucht bolvormig-omgekeerd eirond. . . . . . KR. Luteola blz. 318. 


R. âlba®) L. Witte wouw (fig. 383). 

Deze plant heeft een rechtopgaanden, niet vertakten of van rechtopstaande takken voor- 
zienen stengel. De bladen zijn vindeelig met meestal smal 
lancetvormige, spitse slippen. 

De bloemen staan in lange, dichte trossen, zijn wit en wel- 
riekend. De kelk is 6-7-deelig met lancetvormige, spitse slippen. 
De kroonbladen zijn 6 in getal, de bovenste zijn diep gedeeld. 
Meeldraden zijn er 10-24. De bloemstelen zijn kort. Het vrucht- 
beginsel is uit 4 vruchtbladen opgebouwd. De doosvrucht is 
elliptisch-cylindrisch, rechtopstaand, 4 maal zoo lang als de 
kelk. 15-60 cM. ©O, zelden %. Juni—October. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis aan het zandige strand der Middellandsche Zee. Bij ons 
is zij gekweekt en soms verwilderd gevonden; b.v. in 1835 
tusschen Spanjaardsbrug en Leiderdorp en in 1831 in de duinen 
bij 's-Gravenhage en later bij Amsterdam. Reseda alba 


R. lútea%) L. Gele wouw (fg. 384). Fie on 

Uit den penwortel komen gaafrandige, spatelvormige, aan den top af- 
geronde wortelbladen en een opstijgende, vertakte, gegroefde stengel. 

De onderste stengelbladen zijn spatelvormig, gaaf of 3-slippig, vrij lang 
gesteeld, met kleine, vinspletige steunblaadjes, de volgende zijn in omtrek 
langwerpig, vindeelig tot dubbel vindeelig, kort wollig behaard, de bovenste 
zijn ook zoo, doch hebben meer lijnvormige slippen. Bij alle is de rand 
klierachtig behaard. 

De bloemen staan in een gedrongen pyramidalen tros, zijn langge- 
steeld en geelgroen. De kelk is 6-7-deelig met lijn-lancetvormige, uit- 
gespreide slippen. Kroonbladen zijn er 6, de bovenste zijn diep gedeeld 


1) van het Latijnsche resedare: weer rustig maken, in verband met het vroegere gebruik 
der planten in de geneeskunde tot verzachting van wonden. 
2) alba —= wit. 3) lutea — geel. 


318 == NK OLNDNE, — FAMILIE 41. 


met korte slippen, die een weinig verbreed zijn. Meeldraden zijn er 10-24. 
Het vruchtbeginsel is uit 3 vruchtbladen samen- 
gesteld. De vruchttrossen zijn verlengd en los, de 
vruchtstelen even lang als of langer dan de kelk. 
De doosvrucht staat rechtop, is driehoekig, iets 
opgeblazen en springt met 3 korte tanden open. 
De zaden zijn zwart en glanzend. 2-6 dM. OO 
of *. Juni—September. 

Bij de var. críspa J. Müll. zijn de bladslippen 
smal, gekroesd en de bloemtrossen smal. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
Zl) plant komt op braakland, op steenachtige plaatsen 
Reseca lutea en aan ruigten in Midden- en Zuid-Europa voor 

Fig. 384. en is bij ons op dergelijke plaatsen vrij algemeen. 
De var. crispa is bij Amsterdam gevonden. 


R. Lutéola) L. Wouw (fig. 385). 

Uit den penwortel komt een roset van breed lijnvormige, aan den rand 
iets gegolfde wortelbladen en een stengel, die rechtopstaand, krachtig, 
kantig, onvertakt of met rechtopstaande takken is. 
De bladen zijn lijn-lancetvormig, stomp , bijna stekel 
puntig, gaafrandig met soms gegolfden rand en 
aan den voet aan iedere zijde met een klein spits 
tandje. Zij zijn onbehaard met een witte midden- 
nerf, de onderste zijn gesteeld, de bovenste zittend. 

De bloemen staan in langgerekte trossen en zijn 
groengeel, kortgesteeld (de stelen zijn korter dan 
de kelken). De kelk is 4-slippig, de slippen zijn 
ongelijk eirond-langwerpig, stomp opgericht. Kroon- 
bladen zijn er 4, het bovenste is het grootste en 
f 5-7-spletig, de zijdelingsche zijn 3-spletig, het - 

Renee Dj eee onderste meest 2-spletig. Meeldraden 20-30. Het 
KIES. vruchtbeginsel is uit 3, zelden 4, nog zeldzamer 

uit 2 vruchtbladen opgebouwd. De doosvrucht is rechtopstaand, klein, 
bolvormig-omgekeerd eirond en springt met 3 toegespitste tanden open 
(fig. 385). De zaden zijn zwart, glanzend. 5-10dM. OO. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De wouw komt op akkers, 
muren, rotsen en aan wegen in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons 
wordt zij vrij algemeen op dergelijke plaatsen gevonden en is waarschijnlijk 
op vele plaatsen verwilderd als overblijfsel van vroegere cultuur. Zij werd 
vroeger nl. gekweekt om de gele verfstof, die men er uit bereidde. 


Familie 41. Violaceae D.C. Vioolachtigen. 


Bladen verspreid, gesteeld, in jeugdigen toestand opgerold, met steun- 
bladen. Bloemen 2-slachtig, symmetrisch, okselstandig. Kelk 5-bladig, 


1) Luteola = geelachtig (eigenlijk verkleinwoord van lutea). 


FAMILIE 41. — VIOLACEAE. — 319 


blijvend, aan den voet met aanhangsels. Kroonbladen 5, het onderste aan 
den voet gespoord. Meeldraden 5. Helmknopjes met korte draadjes, naar 
binnen openspringend, vergroeid of samenneigend, de 2 naar beneden 
staande met 2 honigafscheidende aanhangsels in de spoor. Stijl ongedeeld. 
Zaden talrijk. 

1. Víola') Trn. Viooltje. 

Kelkbladen ongelijk. Helmknopjes samengekleefd, met een helmbindsel, 
dat zich boven de helmhokjes uitstrekt. Vruchtbeginsel I-hokkig met 1 
stijl en 1 stempel. Doosvrucht 3-kleppig, met vele ei-bolronde zaden. 

Bloemen violet, blauw, wit, geel of met verschillende kleuren, alleen- 
staand op een steel, die gewoonlijk schutblaadjes draagt, aan den top 
teruggekromd. 

Bloemen vaak in 2 soorten aan dezelfde plant, nl. groote, open (chas- 
mogame), vaak onvruchtbare bloemen en kleine, gesloten blijvende (kleisto- 
game) bloemen, met onontwikkelde bloemkroonbladen. Deze laatste zijn 
steeds vruchtbaar. De eerste soort komt meest het eerst en deze staan op 
lange, boven omgebogen stelen. 

Bladen enkelvoudig, gesteeld, gekarteld-gezaagd. Kruidachtige planten. 


Biologische bijzonderheden. De eigenaardige bouw der bloemen wijst er 
op, dat zij wel aangepast zullen zijn aan bepaalde insectengroepen. 
Werkelijk zijn de meeste bijenbloemen. Zij zijn homogaam. Het onderste 
grootste bloemkroonblad vormt een geschikte zitplaats voor het honig- 
zoekende insect, het loopt in een spoor uit, waarin de 2 aanhangsels der 
onderste helmknopjes liggen, die honig afscheiden. De bij, die honig wil 
zuigen, moet dus haar slurf langs dit bloemkroonblad naar achteren bewegen 
om bij den honig in de spoor te komen. De verlengde helmbindsels der 
helmknopjes, die zich dus boven de knopjes uitstrekken, vormen een 
vliezige, kegelvormige holle ruimte, die den stijl onder den stempel omvat 
en waarin bij het openen der hokjes aan de binnenzijde het stuifmeel valt. 
Het bovendeel van den stijl met den stempel steekt uit dien kegel en sluit 
den ingang der bloem af,‚ zoodat de honigzoekende insecten eerst den stem- 
pel aanraken, waarbij zij den stijl naar boven drukken, om er met de slurf 
onder door te komen. Door dit naar boven gaan van den stijl opent zich 
de kegel der helmbindsels en daaruit valt stuifmeel op de bovenzijde van 
de slurf. Hoe hierdoor groote kans is op kruisbestuiving zal bij de ver- 
schillende soorten worden opgegeven, daar de inrichting van het bovenste 
deel van den stijl en van den stempel verschillend is. 

De doosvruchten springen bij de Violasoorten met 3 bootvormige kleppen 
open en op deze liggen de zaden. Het deel, dat de kiel van ieder bootje 
vormt, is dik, terwijl de zijwanden dun zijn. Door het ongelijk uitdrogen 
dezer lagen buigen de zijwanden zich naar elkaar, waardoor de er op lig- 
gende zaden ten slotte met zoo groote kracht gedrukt worden, dat zij wel 
tot 1 meter ver wegspringen. Merkwaardig is nog dat dit wegslingeren 
niet te gelijk gaat voor de 3 kleppen, doch achtereenvolgens en ook dat 
aan iedere klep het samentrekken aan den top begint en zich naar den voet 
voortzet, zoodat ook hier het uitslingeren geleidelijk gaat. 


1) van ’t Grieksche ion: violet, hetgeen op de kleur der bloem slaat, volgens anderen 
een verkleinwoord van het Latijnsche vis: kracht, hetgeen dan zou slaan op de vrij groote 
bloemen bij de kleine planten. 


320 — VIOLACEAE. — FAMILIE 41. 


Bij de stengels bezittende viooltjes (V. canina, silvatica) zijn de doos- 
vruchten opgericht, bij de stengellooze (V. odorata, hirta) zijn de vrucht- 
stelen tijdens de rijpheid der vruchten onder de bladen teruggebogen, doch 
richten zich even voor het openen der doosvruchten op (zie echter de 
kleistogame bloemen). 

Zijn de zaden vrijgekomen, dan wordt vaak nog voor een verdere ver- 
spreiding gezorgd door mieren. De zaden toch bezitten een vleezigen 
knobbel, waarop deze diertjes zeer verzot zijn, waarom zij ze vaak een 
eind meeslepen en dan laten liggen, na er eerst dat vleezige deel te hebben 
afgepeuzeld. 


Voorkomen der Violasoorten. Als echte moerasplant moet V. palustris 
genoemd worden. Beschplanten zijn V. silvatica en V. mirabilis, terwijl 
op lichtere plaatsen V. canina en V. odorata wordt aangetroffen. In de 
weiden vindt men V. canina en V. persicifolia, terwijl V. hirta en V. tricolor 
a. vulgaris xerophyten zijn en V. tricolor 7. arvensis een akkeronkruid is. 
Eindelijk is V. lutea 4. multicaulis eigen aan zinkhoudenden bodem. 


Volksnamen. In Zeeuwsch-Vlaanderen heeten de viooltjes figeletjes, op 
Zuid-Beveland filetjes, in Friesland zwaluwbloemen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Viola. 


A. De bovenste kroonbladen opgericht, de middelste zijdelings afstaand, aan den voet 
vaak gebaard. Onderste kroonbladen kaal. Stijl tamelijk recht, naar beneden versmald, 
naar boven nauwelijks verdikt. 

a. Stempel verdikt en schuin afgeknot aan den top. Bladen rondachtig-nierv orm ig 
gekarteld. Steunbladen eirond, meest met franje. Wortelstok met dunne, witachtige 
Ito Opens man … … … … V.-palustris biz. 321 

b. Stempel versmald en met een \ haakvormig snaveltje aan den top. 
aa. Kelkbladen ovaal, stomp. Plant met alleen wortelbladen (of ook bladen aan 

de uitloopers). Doosvrucht afgerond. 

a. Wortelstok zonder uitloopers. Steunbladen eirond-lancetvormig. Bladen, 
blad- en bloemstelen afstaand of aanliggend behaard. Bloemen reukeloos 
blauwsmlilasszeldenswit VEE IGZ 321. 

f. Wortelstok met lange, kruipende uitloopers. Steunbladen eirond-lancet- 
vormig. Bladen rond-eirond, de wortelbladen niervormig, evenals de 
blad- en bloemstelen kort behaard, die der uitloopers nier-hartvormig. 
Bloemen welriekend, violet, met witten voet, zelden rose of wit. 

V. odorata blz. 322. 
bb. Kelkbladen lancetvormig, spits. Bladen aan den opgerichten stengel staand. 

Doosvrucht driehoekig. 

a. De bloemdragende stengels komen uit den wortelstok. Bladen niet in een 
wortelroset. 
aa. Bladen langwerpig-eirond tot lancetvormig. Steunbladen veel korter 

dan de ongevleugelde bladsteel (zie echter de vorm montana). Doos- 
vrucht stomp met een spitsje . . . . . . . . V. canina blz. 323. 
PP. Bladen langwerpig tot langwerpig-lancetvormig. Steunbladen even 
lang als de gevleugelde bladsteel, de bovenste bladachtig. Doos- 
VAChIRTOESEsp Ist . … … … V. persicifolia blz. 325. 

Ê. De bloemdragende stengels Eon uit de oksels van bladen van een 
wortelroset. Bovenste bladen toegespitst. Steunbladen vrij klein. Planten 
onbehaard. 
aa. Steunbladen lancet- of lijn-lancetvormig, met franje, meest even lang 

als de breedte der steunbladen. Alle bladen gesteeld. Bladstelen 
zonder rij haren, die op den stengel overgaat . V. silvatica blz. 325. 
PP. Steunbladen ovaal-lancetvormig, gaaf of iets ingesneden. De bovenste 
2 bladen bijna zittend. Bladstelen met een rij haren, die van daar op 
densstengelbovergaatna ns A en eVa ami rabilisnbl 52e 


blz. 134 regel 10 v. b. staat teere puntjes, 


ERRATA. 


Men gelieve in Aflevering II, IV en V de volgende fouten te verbeteren : 


137 
172 
196 
211 
214 
215 


252 
302 
320 


Een volledige lijst van 


” 


” 


15: ve 
22 v. 
Bv: 
9 v. 
20 v. 


lev: 


IEv: 


op 


21 v. b 


25 vsb 


„” 


” 


” 


” 


dit moet zijn teere plantjes. 


vliezig , OT EZ 
microalyx, a ee aerdealyx: 
9 : DE ee eN. 
hyemalis, nea stelt rf Neta hs: 


en 27 v. o. staat kroonbladen, dit moet zijn kelkbladen. 


„staat !/z van de lengte dít moet zijn even lang als de 


5 


der plaat heeft, plaat is. 
lang, ovaal, „__» _» lang-ovaal. 
hartvormig, eirond, „ » ___„ hartvormig-eirond. 
blauw, lila, „ __„ „ blauw-lila. 


errata volgt aan het einde van het geheele werk. 


FAMILIE 41. — VIOLACEAE. — 321 


B. De bovenste 4 kroonbladen opgericht (de middelste 2 naar de bovenste 2 gericht en 
deze met hunne randen bedekkend). De onderste 3 kroonbladen aan den voet gebaard. 
Stijl opstijgend. Stempel bijna bolrond, hol, met een zijwaartsche opening, die een 
klepje aan den onderrand draagt. Steunbladen handdeelig of vinspletig. 

a. Steunbladen handdeelig. Spoor even lang als of nauwelijks langer dan de kelk- 
aanhangsels. Bloemen geel, zelden de bovenste kroonbladen of alle blauwviolet. 

V. Tutea blz. 326. 

b. Steunbladen liervormig-vinspletig. Spoor dubbel zoo lang als de kelkaanhangsels. 
Bloemen geel of driekleurig, zeer verschillend in grootte . . V. tricolor blz. 326. 


V. palústris') L. Moerasviooltje (fig. 386). 

De wortelstok kruipt en heeft dunne, witachtige uitloopers. Uit dien 
wortelstok komen de langgesteelde bladen en de 
bloemstelen. De bladen zijn rondachtig-niervormig, 
stomp of kort toegespitst, onbehaard, aan weers- 
zijden groen, doch van onderen bleeker, vaak met 
roode puntjes. Aan den voet vanden ongevleugelden 
bladsteel zitten eironde, toegespitste, aan den rand \- 
fijn klierachtig getande steunblaadjes. 

De bloemstelen zijn langer dan de bladen, iets 
kantig en dragen in of onder het midden 2 schut- 
blaadjes. De bloemen zijn vrij klein, bleeklila, 
reukeloos. De kroonbladen zijn omgekeerd eirond, 
stomp, de bovenste 2 zijn eenkleurig, de zijde- 
lingsche 2 hebben een donkerviolette streep, het 
onderste is purperroodachtig, geaderd, met een korte, stompe spoor, die 
weinig langer is dan de kelkaanhangsels. De stijl is naar boven iets ver- 
dikt, loopt uit ín een plaatvormigen, scheeven stempel, die naar onderen in 
een kort snaveltje uitloopt (fig. 386). De vruchtstelen staan, als de vrucht 
rijp is, rechtop, zijn aan den top haakvormig gekromd, met een hangende 
doosvrucht. De doosvrucht is iets langer dan de kelk, stomp, onbehaard. 
5-15 cM. 2. April, Mei. 

Voorkomen ín Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa, 
behalve aan de kusten der Middellandsche Zee, op moerassigen heide- en 
veengrond voor. Bij ons is zij vrij algemeen, vooral op moerassige heiden 
(ook wel in duinpannen), doch weinig in laag veen. 


Viola palustris 


Fig. 386. 


V. hirta? L. Ruig viooltje (fig. 387). 

Van het Maartsch viooltje onderscheidt zich dit, 
doordat de bloemen geen geur hebben, door het ont- 
breken van uitioopers, door de sterkere beharing van 
alle deelen, door de langwerpig-hartvormige (niet 
rond-hartvormige) bladen, door de lichtere kleur der 
bloemen en ook door het grooter aantal van deze. 

De plant heeft een dikken wortelstok, zonder uit- 
loopers. Uit dien wortelstok komen tal van lang- 
gesteelde wortelbladen, die min of meer langwerpig- 
hartvormig, stomp gekarteld en dicht behaard zijn 
(evenals de geheele plant). In het begin van den 
bloeitijd zijn de bladen nog klein, meest opgevouwen 
en de haren, behalve die van den bladsteel, zijn nog 
dicht aanliggend, zoodat zij pas met een loupe zijn waar te nemen. Later 


Viola kirta 


Fig. 387. 


1) palustris — moeras. 2) hirta —= kortharig. 
_HeukeLs, Flora. 21 


322 — MOLACERE NE FAMILIE 41. 


zijn de bladstelen wit en dicht afstaand behaard en de ondervlakte der 
bladschijven is dicht aanliggend, de bovenvlakte los aanliggend behaard. 
De steunbladen aan den voet der stelen zijn eirond-lancetvormig, gaaf- 
randig, meest spits, met franje voorzien, die korter is dan de halve breedte 
der steunbladen. 

Uit den wortelstok komen ook de vierkante bloemstelen, die aan de 
eene zijde gegroefd zijn en eerst met aanliggende, later met afstaande 
haren bezet zijn en in of onder het midden 2 kleine schutblaadjes bezitten 
De bloemen zijn reukeloos. De kelkbladen zijn ovaal, stomp, de kroon- 
bladen uitgespreid, lichter of donkerder van kleur, alle iets uitgerand, de 
zijdelingsche aan den voet wit gebaard. De spoor is langer dan de 
kelkaanhangsels. De bloemstelen staan eerst rechtop en dragen knikkende 
bloemen, de vruchtstelen liggen, zijn recht met een behaarde doosvrucht, 
2/,-10 cM. 2. Maart—Meí. 

Van V. canina is deze soort gemakkelijk te onderscheiden door het niet 
aanwezig zijn van een stengel, door den vroegtijdigen bloei en door de 
op den bodem liggende vruchtstelen. 


Biologische bijzonderheden. De wijze van bestuiving der bloemen is als. 
bij V. odorata, ook het voorkomen van kleistogame bloemen (zie aldaar). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in droge bosschen 
en op heuvels in geheel Europa voor. Bij ons is zij vrij algemeen op bescha 
duwde plaatsen in zandige streken, vooral in de duinen en ook op enkele 
plaatsen op zandgrond (op rivierklei en löss is zij slechts op een paar 
plaatsen aangetroffen). 


V. odoráta) L. Maartsch viooltje (fig. 388). 
= den wortelstok komen lange, kruipende uitloopers met lange leden, 
die na den bloeitijd ontstaan en dus eerst het 
volgende jaar bloemen dragen. Verder komen uit 
den korten stengel, die uit den wortelstok naar 
boven komt, langgesteelde bladen en bloemen. De 
bladen hebben onbehaarde stelen en diep hartvormig- 
ronde bladschijven, die zwak en kortbehaard zijn „ 
grof gekarteld en stomp (de bladschijven aan de 
uitloopers zijn nier-hartvormig). Aan den voet der 
bladstelen staan spitse, eirond-lancetvormige steun- 
bladen, die aan den rand franje dragen, die korter 
is dan de halve breedte dier steunbladen. De rand 
viera dAsrhtd dier steunbladen is kaal, hoogstens aan den top 
Fig. 388. fijn gewimperd. 

De bloemstelen dragen in het midden 2 schut 
blaadjes. De kelkbladen zijn ovaal en stomp, de kroonbladen violet, zelden 
wit, de zijdelingsche aan den voet wit gebaard, de bovenste 4 afgerond. 
De bloemstelen staan rechtop, zijn onbehaard, teruggebogen en dragen 
hangende bloemen. De spoor is violet. De vruchtstelen liggen en dragen 
een zachtbehaarde doosvrucht. 5-15 cM. 2%. Maart—Mei. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen worden grootendeels door de 
bladen bedekt en vallen bovendien door de kleur niet sterk op, doch de 


1) odorata = welriekend. 


FAMILIE 41. — VIOLACEAE. — 323 


sterke geur is een lokmiddel voor de insecten. De bloemkroon is in het 
midden wit gekleurd, op het onderste bloemkroonblad loopen door die 
witte vlek donkere aderen, die naar den ingang der spoor wijzen en als 
honigmerk dienst doen. Het stempeldragende einde van den stijl is haakvormig 
naar beneden gebogen (fig. 388), de eigenlijke stempel is de buitenoppervlakte 
van dien haak. Een insect, dat zich op het onderste bloemkroonblad zet, 
stroopt bij het naar binnen bewegen der slurf, waarop stuifmeel uit een 
andere bloem zit, dit stuifmeel daaraan af‚ drukt dan den haak naar boven 
en krijgt op de op blz. 319 beschreven wijze nieuw stuifmeel op zijn slurf. Bij het 
terugtrekken van deze, blijft de stempeloppervlakte naar boven gekeerd en 
krijgt dus niets van dat stuifmeel uit dezelfde bloem. Bij insectenbezoek is dus 
kruisbestuiving verzekerd, terwijl zelfbestuiving op deze wijze onmogelijk is. 
Toch vormen deze bloemen zelden vruchten, misschien in verband met den 
vroegen bloeitijd. Nu komen echter, behalve deze bloemen, ook kleistogame 
voor. Deze zitten dicht bij den bodem, hebben weinig ontwikkelde kroon- 
bladen, openen zich niet en de 5 helmknopjes omhullen daar den stempel. 
Het stuifmeel vormt in die bloemen stuifmeelbuizen, welke direct in den 
stempel dringen. Deze kleistogame bloemen zijn steeds vruchtbaar en de 
onrijpe vruchten graven zich vaak in den bodem en worden daar rijp. 
Daardoor zijn zij beschut tegen het opvreten door dieren en tegen uitdroging. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen, bosschen 
en aan beschaduwde slootkanten in geheel Europa voor en is ook bij ons 
algemeen. Het Maartsch viooltje is reeds een oude sierplant en waar- 
schijnlijk zullen vele in ’t wild groeiende wel afstammen van gekweekte. 
De vorm met witte bloemen is bij ons vrij zeldzaam. 


Volksnamen. Behalve de namen Maartsch en welriekend viooltje, die veel 
gebruikt worden, wordt de plant op eenige plaatsen ook blauw viooltje en 
boschviooltje genoemd. Op Walcheren, aan den Veluwezoom en in de 
Graafschap Zutphen heet zij ruikend viooltje, in Friesland blauw engeltje, 
bij den Haag boodskopjes, in Twente stiefmoedertje, op Texel weesjes. 


V. canina!) L. Hondsviooltje (fig. 389). 

Uit den wortelstok komen eenige rechtopstaande of opstijgende, soms 
liggende stengels, die al of niet evenals de bladen 
behaard zijn. De bladen zijn bijna steeds stomp, 
soms spits, doch niet toegespitst, met hartvormigen 
of afgeknotten voet, gekarteld. De steunbladen zijn 
lijnvormig of langwerpig-lancetvormig met franje. 
De bloemen zijn hangend aan rechtopstaande stelen, 
bleekblauw of bleekviolet, zelden wit, reukeloos. 
De bloemstelen dragen schutblaadjes. De spoor is 
wit of geelwit, langer dan de kelkaanhangsels, meestal 
dubbel zoo lang als deze. De vruchtstelen zijn op- 
gericht. De vrucht is onbehaard, stomp met een S; 
spitsje (fig. 389). 5-40 cM. >. Mei, Juni. De bloemen An 
zijn 2-vormig als bij V. odorata. Fig. 380. 

Vormen zijn: 

z. ericétorum®) Schrad. Stengels liggend, 5-15 cM lang. Bladen glanzig, 


1) canina — honds. 2) ericetorum — heide. 


324 — \MOLNODNE — FAMILIE 41. 


langwerpig, evenals de bloemen vrij kort gesteeld, zoodat de steun- 
bladen vrij lang schijnen. Spoor geelachtig-wit of geelgroen. 

5. lucórum*) Rchb. Stengels bijna rechtopstaand, 15-30 cM lang. 
Bloemen en bladen grooter dan bij de vorige en langer gesteeld. 
Bladen dieper hartvormig ingesneden. Spoor meest wit. 

7. flavicórnis®) Sm. Stengels 2-10 cM lang, liggend. Bladen klein, 
alle hartvormig, vaak iets grijsgroen. Spoor geelachtig. 

d. montána®) L. Plant groot, krachtig, 20-50 cM hoog met dikken, 
kortbehaarden stengel. Bladen aan den voet afgeknot of hartvormig, 
kortbehaard. Steunbladen der middelste bladen even lang als de 
steel, die der bovenste veel langer dan deze. Bloemen groot. 

e. lancifólia®) Thore. (V. láctea®) Sm). Bladen eirond, langwerpig of 
bijna lancetvormig, de onderste hartvormig. 


Biologische bijzonderheden. Omtrent de bestuiving geldt het bij V. odorata 
gezegde, ook wat de kleistogame bloemen betreft. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Het hondsviooltje of bosch- 
viooltje, zooals het ook wel genoemd wordt, komt op heidegrond, in 
weiden en bosschen in geheel Europa voor. Bij ons is de vorm z. algemeen, 


(ò 


4. vrij zeldzaam, 7. alleen gevonden op Terschelling bij een eendenkooi bij 
de Grie, d. alleen aangetroffen in de duinen bij Noordwijk en is =. 
zeldzaam. 


V. mirábilis®) L. Grootbladviooltje (fig. 390). 

Uit den wortelstok komen een of meer rechtopstaande stengels, die eerst zeer kort geleed 
zijn, zoodat de plant bijna stengelloos schijnt, doch tijdens het opengaan der bloemen 
verlengen zich de stengelleden vrij sterk en zijn van een rij haren voorzien. De bladen 
van het wortelroset zijn langgesteeld, met eenrijig behaarde 
stelen, met breed hartvormigen voet, overigens bijna nier- 
vormig, klein gekarteld, met korte, stompe punt. De stengel- 
bladen zijn korter gesteeld doch overigens gelijk van vorm 
met de andere, zij hebben van onderen verspreid behaarde 
nerven. De steunbladen der wortelbladen zijn groot, gaaf- 
randig of iets gekarteld, spits, die der stengelbladen zijn 
meest iets getand, alle zonder franje. 4 

De bloemen zijn bleekblauw, groot, welriekend. Het won- 
derlijke (zie de beteekenis van mirabilis) van deze plant is, 
dat de eerste bloemen uit de oksels der bladen van het 
wortelroset komen en langgesteeld zijn met volkomen kroon- 
bladen, dus chasmogaam, doch meest onvruchtbaar zijn, 
terwijl aan de zich later ontwikkelende stengels uit de blad- 
oksels kortgesteelde, half kleistogame, vruchtbare bloemen 
komen, wier kroonbladen mees.al weinig ontwikkeld zijn. 

Fig. 390. Van daar dat deze plant in de verschillende periodes van 

haar groei een zoo verschillend uiterlijk heeft. Eerst gelijkt 

zij op Viola odorata, doch mist de uitloopers van deze en onderscheidt er zich van door 

de eigenaardige beharing en de nooit franjedragende steunbladen, ook door de lichtgroene, 

bijna glanzende bladen. Later gelijkt zij meer op V. silvatica, doch ook van deze is zij 
door bovengenoemde kenmerken gemakkelijk te onderscheiden. 

De bloemstelen zijn driekant, onbehaard, met 2 schutblaadjes boven het midden. De kelk- 
bladen zijn vrij groot. De bloemen zijn grooter dan bij V. odorata. De spoor is langer dan de 
kelkaanhangsels. De doosvrucht is toegespitst, onbehaard (fig. 390). 2-3 dM. %. April —Juníi. 


Viola mirabilis 7 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in de bergbosschen op kalk- 
grond in Midden- en Noord-Europa voor. Of zij werkelijk in ons land, bij Maastricht, 
gevonden is, is twijfelachtig. 


1) lucorum — bosch. 2) flavicornis = blondhoornig. 3) montana — berg. 
4) lancifolia = lansbladig. 5) lactea = melkwit. 6) mirabilis = bewonderenswaardig. 


FAMILIE 41. — VIOLACEAE. — 325 


V. persicifólia ') Schk. 

De stengel is rechtopstaand, onbehaard. De bladen hebben een eironden 
of zeldzaam hartvormigen voet, zijn stomp of spits, met bijna rechte zij- 
randen. De steunbladen zijn lancetvormig, even 
lang als de naar boven iets gevleugelde blad- 
steel, franjeachtig gezaagd. 

De bloemstelen zijn onbehaard en dragen 
2 smalle schutbladen. De spoor is even lang als 
of iets langer dan de kelkaanhangsels. 5-15 cM. 
2. Mei, Juni. 

Bij ons komt alleen de vorm £. púmila®) 
Chaix. (fig. 391) het melkviooltje (V.stag- 
níina®) Kit) voor. De plant is klein, de stengel 
is dunner, evenals de, aan den voet vaak wig- ' 
vormige, bladen kaal. De middelste steunbladen 
zijn half zoo lang, de bovenste even lang als 
of langer dan de bladsteel. De bloemen zijn 
klein, melkwit, zelden lichtblauw. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Het 
melkviooltje komt in vochtige weiden, op voch- 
tigen plaatsen in heide- en veenstreken voor en 
is bij ons zeldzaam gevonden. 


V. silvática®) Fr. Boschviooltje (fig. 392). 

Deze plant is gemakkelijk van V. canina te Viola perche 
onderscheiden door de toegespitste bladen en B. pumila. 
een aantal boogvormig opstijgende stengels, die Fig. 301. 
evenals de geheele plant onbehaard, groen, soms 
violet aangeloopen zijn. De bladen zijn hartvormig-eirond, toegespitst, de 
onderste zijn vaak stomp en niervormig, gekarteld. De bladstelen zijn niet 
gevleugeld. De steunbladen zijn vrij klein, hô 
lancet- of lijn-lancetvormig, meest franjeachtig NZA Á 
gezaagd, steeds veel korter dan de bladstelen. Dil (9 

De bloemen zijn lichtviolet of blauwachtig, SS 
reukeloos. De kelkbladen zijn lancetvormig, 
toegespitst. De kroonbladen zijn van boven wat 
naar buiten gebogen. De spoor is meest violet, 
3 à 4 maal zoo lang als de kelkaanhangsels. 
De doosvrucht is toegespitst en kaal (fig. 392). 
8-30 cM. 2. April, Mei. 

Vormen van deze soort zijn: 

a. micrántha®) Döll. Steunbladen lijn-lancet- 


Viola silvatica 


„vormig met lange franje. Kelkbladen met zeer Fig. 302. 
korte aanhangsels. Kroonbladen langwerpig, 
violet. Spoor dun, nauwelijks gegroefd, violet. Bladen van onderen vaak 
violet aangeloopen. Stengels liggend of opstijgend. 

8. Riviniána®) Prod. Steunbladen lancetvormig, iets getand of gaaf- 
randig. Zijdelingsche kelkbladen met driehoekige, langwerpige aanhangsels. 


1) persicifolia — perzikbladig. 2) pumila == klein, dwergachtig. 3) stagnina —= moeras. 
4) silvatica = bosch. 5) micrantha = kleinbloemig. 6) Riviniana — Rivini’s. 


326 ee MIOEACEAER FAMILIE 41. 


Kroonbladen omgekeerd eirond, lichtviolet of lichtblauw. Spoor dik, be- 
neden gegroefd, geelwit. Stengels opstijgend, meest krachtiger. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem is met het oog op 
de bestuiving, als bij V. odorata. Ook hier komen wel kleistogame bloemen 
voor. De bloemen vallen aan de insecten meer door de kleur op, niet 
door den geur. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in bosschen en heggen en op andere beschaduwde plaatsen voor. De 
vorm a. ís bij ons vrij algemeen, de vorm 4. echter zeldzaam. 


V. lútea') Sm. (fig. 393). 

Uit den wortelstok komt een al of niet vertakte stengel, die in de onderste 
knoopen wortelt. De onderste bladen zijn rond- 
achtig tot hartvormig-eirond, de bovenste elliptisch 
lancetvormig, alle zijn iets gekarteld. De steun- 
bladen zijn handdeelig, de onderste slippen staan 
naar beneden, de zijslippen zijn lijnvormig, de 
topslip is grooter, soms getand. 

De bloemen zijn groot of klein, geel of de bovenste 
kroonbladen zijn donkerviolet, soms alle. De kelk- 
bladen zijn lancetvormig, toegespitst, korter dan 
de bloemkroon. De spoor is dun, even lang als 
tot 4 maal zoolang als de kelkaanhangsels. De doos- 
vrucht is ovaal, kort (fig. 393). 1-4dM. 2. Mei—Julí. 

Bij ons komt alleen de var. £. multicaulis®) Koch, 
het zinkviooltje, (V. calaminare®) Lej.) voor. 
Deze heeft tal van liggende stengels. De bloemen zijn klein, nauwelijks 
grooter dan die van V. tricolor z. vulgaris, geel. 


Viola lutea 
Fig. 303. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Het zinkviooltje komt op zink- 
houdenden bodem, vooral in het Akenerbekken voor en is bij ons in Zuid- 
Limburg bij Gulpen, Cottesen, Epen en Mechelen menigvuldig gevonden. 


V. tricolor®) L. Driekleurig viooltje (fig. 394). 
Uit den penwortel (soms een wortelstok) komt een krachtige, meest ver- 
takte, rechtopstaande, opstijgende of liggende stengel, 
die evenals de andere deelen der plant al of niet 
behaard is en veel bloemen draagt. De onderste 
bladen zijn eirond met iets hart- of wigvormigen 
voet, langgesteeld, de hoogere zijn langwerpig- 
elliptisch tot lancetvormig, gekarteld en kortgesteeld. 
De steunbladen zijn liervormig-vinspletig of vin- 
deelig, zeer groot, de topslip is vaak gekarteld. 
De bloemen zijn langgesteeld, knikkend, wit, geel, 
violet of deze 3 kleuren zijn over de kroonbladen ver- 
deeld, klein of groot. De spoor is kort, niet tot 


viola tricole: 2 maal zoo lang als de kelkaanhangsels. De doos- 
Fig. 304. vrucht is glad. 7-30 cM. ©, OO of >. Mei—October. 
Omldtea= geel. 2) multicaulis — veelstengelig. 3) calaminare — op galmei- 


grond groeiend. 4) tricolor = driekleurig. 


FAMILIE 41. — VIOLACEAE. — 327 


Vormen zijn: 

a. vulgáris!) Koch. Bloemkroon meest langer dan de kelk, de beide 
bovenste kroonbladen violet, de middelste lichtviolet, het onderste geel 
met violette strepen en violetten top of ook de middelste geel of de bovenste 
4 geel, het onderste geelwit. Meest >. 

5. chrysántha®) Koch. Bloemen geel, groot. Bladen langwerpig-lancet- 
vormig, gekarteld. Steunbladen gewimperd, doch de topslip niet grooter 
dan de korte zijslippen. Spoor verlengd, slank, even lang als de kelk. 

7. arvénsis ®) Murr. Bloemkroon korter dan de kelk, geelachtig wit, 
het onderste kroonblad donkerder, zelden de beide bovenste ten deele 
blauw of violet. O. 

d. marítima*) Schw. Stengels en bladen vleezig. Overigens als de vorige. 


Biologische bijzonderheden. De vorm «. vulgaris is grootbloemig en vooral 
het onderste bloemkroonblad draagt een duidelijk honigmerk. Het bovenste 
deel van den stijl is hier bolrond en heet stijlkop (fig. 394). Deze is hol en de 
geheele inwendige oppervlakte is kleverig, is stempeloppervlakte. Deze 
holte heeft een opening en aan den benedenrand van die opening 
zit een buigzaam lipje. Het insect, dat zich op het onderste bloemkroonblad 
zet, stroopt het stuifmeel, dat aan zijn slurf zit, aan dat lipje af en krijgt 
later nieuw stuifmeel, dat uit het kegeltje (blz. 319) op de slurf neervalt. Bij het 
terugtrekken der slurf drukt deze het lipje naar boven tegen de opening 
van den stijlkop, zoodat geen stuifmeel uit dezelfde bloem daaraan komt 
en verder ook het op het lipje zittende stuifmeel zich aan de kleverige 
stempeloppervlakte hecht. 

Na eenige bloeidagen valt echter het stuifmeel uit het kegeltje der helm- 
knoppen in de groef van het onderste kroonblad en aangezien zich dan de 
bloem wat naar beneden buigt en de open stempeloppervlakte in die groef 
komt te liggen, kan zelfbestuiving plaats hebben, die echter bij dezen vorm 
geen effect schijnt te hebben. 

Bij den vorm 4. arvensis zijn de bloemen kleiner, met weinig ontwikkeld 
honigmerk. Het lipje aan den stijlkop ontbreekt hier geheel, zoodat zelf- 
bestuiving èn door insecten èn door de bloem zelve kan plaats hebben. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op open en 
bebouwde, doch vooral zandige gronden in geheel Europa voor. De vorm 
«. vulgaris is bij ons vrij algemeen, de vorm £. chrysantha is bij Diepen- 
veen, Hilversum en op den Breesaap gevonden, de vorm 7. arvensis is 
algemeen bij ons, de vorm d. maritima vrij zeldzaam. 

De plant is een der grondvormen van de gekweekte pensées. Deze zijn 
sedert 1687 gekweekt en in 1812 bestonden al omstreeks 20 variëteiten, 
doch in 1813 en 1814 verzamelde Lord Gambier eenige wildgroeiende 
Viola tricolorvariëteiten en veredelde door middel van deze de toen bekende. 
De eerste groote verandering, die hij verkreeg, was de omzetting der 
donkere lijnen in het centrum der bloem tot een donker oog in het midden, 
iets, wat tot dusverre nog nooit was voorgekomen. Na dien tijd is de 
cultuur voortgezet en zoo bestonden er in 1835 al 400 variëteiten. 


Volksnamen. Behalve driekleurig viooltje, noemt men de plant achterom- 
kijkertjes (Veluwezoom), blauwe klokjes (Waterland), drievuldigheidsbloempje 
1) vulgaris = gewoon. 2) chrysantha —= goudgeelbloemig. 3) arvensis = veld. 
4) maritima = zee. 


328 — DROSERACEAE. — FAMILIE 42. 


(Salland), figeletjes en filetjes (Zeeland), gezichtje, schoenlapper, soldaatjes 
(Groningen), glazen muiltjes (Waterland), grilkieker (Groningen en Oostzijde 
van Overijsel en Gelderland), nacht en dagjes en schoenen en muiltjes 
(Waterland), zwaluwbloem (Groningen, Friesland), zeeschulpjes (Tholen) 
en stiefmoedertje (Salland, Zuid-Limburg). 

Omtrent de afleiding van dit laatste woord het volgende: Het grootste 
en fraaist gekleurde onderste bloemkroonblad zit op 2 kelkblaadjes (stoelen), 
dit is de stiefmoeder, die het zich gemakkelijk maakt, daarnaast zitten 
hare 2 eigen kinderen, ook fraai uitgedost, ieder op 1 stoel, terwijl 
bovenaan de 2 eenvoudig gekleede stiefkinderen, samen op een stoel, 
zitten. Vroeger heet de stiefmoeder bovenaan te hebben gezeten, doch om 
haar te straffen, zou God de bloem omgekeerd hebben en aan de eigen 
kinderen der stiefmoeder een baard te hebben gegeven. De stempel stelt 
de vader voor, die uit ergernis over het gekibbel in zijne familie een kaal 
hoofd heeft gekregen. Hij zit met zijn voeten in een voetenzak (de spoor) 
en kan nauwelijks over de bloem heen kijken, laat zich eigenlijk eerst zien, 
als de andere familieleden zijn uitgegaan (als nl. de bloemkroonbladen zijn 
afgevallen). 


Familie 42. Droseraceae D.C. Zonnedauwachtigen. 


Bladen gesteeld, in een wortelroset staand, met klierdragende tentakels 
aan de oppervlakte en weinig ontwikkelde steunblaadjes. Bloemen regel- 
matig, 2-slachtig, vaak in een ongevorkt bijscherm staand. Kelk blijvend, 
5-deelig. Kroonbladen 5. Helmknopjes naar buiten openspringend. Vrucht- 
bladen 3-5, tot een vruchtbeginsel vereenigd, met 3-5, zelden verbonden, 
stijlen. Doosvrucht l-hokkig, aan den top met 3-5 kleppen openspringend. 


Zaden talrijk, op ijzervijlsel gelijkend. 


1. Drósera*) L. Zonnedauw. 


Kroonbladen na den bloeitijd verdrogend, spatelvormig, zonder honig- 
schubbetje. Stijlen 3, zelden 4 of 5, tweespletig. Doosvrucht zich met 3 
kleppen openend, soms met 4 à 5. Zaden zeer klein. 

Bloemen wit, klein, in langgesteelde, eindelingsche, aarachtige schijnaren, 
in de jeugd slakkenhuisvormig opgerold, alleen des voormiddags bij zonne- 
schijn open. 

Overblijvende moerasplanten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Drosera. 
A. Bloemstengel rechtopstaand, vele malen langer dan de bladen. Doosvrucht niet gegroefd. 
Zaadhuid de zaden los omgevend. 
a. Bladen op den bodem liggend met ronde bladschijf, die zich plotseling versmalt 
in een behaarden steel. Bloemstengel 4-5 maal zoo lang als de bladen. 
D. rotundifolia blz. 330. 
b, Bladen opgericht met lijnvormig-langwerpige bladschijf, die geleidelijk in den langen, 
een weinig behaarden steel veen Bloemstengel 2 à 3 maal zoo lang als de 
bladen: . …. D. anglica blz. 331. 
B. Bloemstengel aan den voet gekromd, nauwelijks langer dan de bladen. Bladen opge- 
richt met omgekeerd eironde bladschijf, die geleidelijk in den onbehaarden bladsteel 
versmald is. Doosvrucht gegroefd. Zaadhuid de zaden nauw omsluitend. 
D. intermedia blz. 331. 


1) van het grieksche droseros: bedauwd, naar de glinsterende kopjes op de haren der bladen. 


FAMILIE 42. — DROSERACEAE. — 329 


Biologische bijzonderheden. De Droserasoorten zijn zoog. insectenetende 
planten. De bladen zijn zoowel aan den rand als aan de bovenvlakte 
bezet met zachte, roode, aan den top verdikte wimpers en die top scheidt 
een helder droppeltje vocht af, dat ze in den zonneschijn doet schitteren, 
zoodat het is alsof op de bladen in de volle zon dauw aanwezig is, hierop 
slaat de naam „zonnedauw”. Die wimpers zijn niet alle even lang, die, 
welke aan den rand zitten, zijn de langste en staan straalvormig uit, op 
het midden van het blad zitten de kortste. Men kan ze niet als gewone 
haren opvatten, want die bestaan slechts uit een cel of eene rij van cellen, 
terwijl iedere wimper uit 1 of 2 vaten bestaat met parenchymcellen er om 
heen. Men noemt ze daarom vaak anders, nl. tentakels. Aan den top 
van iedere tentakel zit een klier, bestaande uit een groep langwerpige 
cellen in het midden, waarin het vat of de beide vaten eindigen en daarom 
heen 1 of meer lagen parenchijmcellen. Door deze klier wordt de droppel 
kleverige vloeistof aan den top der tentakel afgescheiden en deze vloeistof 
is zoo taai, dat men haar tot lange draden uit kan trekken. Komen er 
door den wind b.v. zandkorreltjes mee in aanraking of brengt men er kunst- 
matig kleine glassplintertjes of kleine suikerstukjes op, dan neemt men geen 
verandering in de tentakels waar, dan alleen, dat zij meer vocht afscheiden 
en dat dit vocht zuur van aard wordt. Komt er echter een klein insect, 
b.v. een mug of een vliegje aangevlogen, misschien verlokt door den schijn- 
baren honig op de glinsterende kopjes, dan gebeurt er heel wat anders. 
Is het insect op een der buitenste tentakels aangevlogen en is het daar 
aan het kleverige vocht blijven zitten, dan buigt zich die tentakel spoedig 
naar binnen, zij kromt zich tot het kopje dicht bij de bladoppervlakte is 
gekomen en dat vrij snel, want een kromming van 90° is in 10 minuten 
waargenomen. Terwijl dit gebeurt, is de uitgeoefende prikkel ook over- 
gebracht op de naastliggende tentakels, want al spoedig beginnen zich ook 
deze te krommen en buigen zich ten slotte zoo, dat hunne klierkopjes zich 
bevinden in de onmiddellijke nabijheid van het eerste, dus van het insect, 
daarna volgen de iets verder afliggende enz., zoodat al spoedig het insect 
in het kliervocht van al deze deelen is gehuld en stikt. 

Is het insect op het midden van het blad aangevlogen en daar vast blijven 
kleven aan de korte tentakels, dan komen ook geleidelijk de omliggende 
en daarna de verder verwijderde zich ombuigen, zoodat ook nu al spoedig 
hetzelfde resultaat is verkregen. Er gebeurt echter meer. Het kleverige 
vocht, dat afgescheiden wordt, verandert van geaardheid, het wordt zuur 
en er komt een enzijm in, dat geheel met pepsine van het maagsap over- 
een komt en daardoor wordt het evenals dit geschikt om eiwit, hier het 
eiwit der spieren van het insectenlichaam, op te lossen en dit opgeloste 
wordt daarna door de tentakels opgezogen. Is het insect klein, dan is dit 
na een paar dagen gebeurd en nu buigen zich de tentakels weer om tot in 
den gewonen stand en ziet men op het blad de onverteerbare overblijfsels 
van het insect liggen. Al spoedig beginnen zij nu weer vocht af te scheiden 
en zijn dan gereed om een nieuw insect te vangen. Een zelfde blad kan 
dit 2 of 3 maal doen, doch sterft dan. 

Brengt men een stukje vleesch of hard eiwit op het blad, dan neemt men 
ook even goed oplossing daarvan waar. 

Is het gevangen insect grooter, dan buigen zich niet alleen de tentakels, 
doch ook de bladschijf holt zich uit, waardoor de aanraking met het vocht 
der klieren inniger wordt. 


330 — DROSERACEAE. — FAMILIE 42. 


Brengt men 2 kleine vleeschstukjes op verschillende plaatsen van een 
blad, dan verdeelen zich de tentakels in 2 groepen en wel buigen die, 
welke het dichtst bij het eene stukje zijn, over dit heen, de andere over 
het tweede. Door proeven is gebleken, dat de gevoeligheid van de ten- 
takels voor stikstofbevattende stoffen enorm groot is, zoo bleek Vanooo MG 
ammoniumcarbonaat voldoende te zijn om de beweging van een tentakel 
te veroorzaken. 

Misschien staat de geringe wortelontwikkeling bij de Droserasoorten in 
verband met het opnemen van eiwit uit het lichaam van dieren. Zulke 
planten toch behoeven niet, zooals alle andere, hunne stikstofvoeding uit 
den bodem te halen en kunnen dus, zooals werkelijk met de Drosera’s het 
geval is, uitstekend groeien op een stikstofarmen bodem. 

De meeste bloemen bij de Drosera’s zijn kleistogaam. Alleen bij zeer 
gunstig, aanhoudend zonnig weer ontplooien zich de kleine witte bloemen, 
doch slechts gedurende een enkelen voormiddag. Ook schijnt slechts om 
de 2 dagen een bloem open te gaan. 

In iedere bloem zijn 3 stijlen, die ieder in 2 spatelvormige lobben ge- 
deeld zijn, die van boven het stempelweefsel dragen. Deze 6 lobben staan 
in de geopende bloem straalvormig uit, terwijl de meeldraden rechtopstaan, 
dus de lobben onder een rechten hoek kruisen, zoodat de helmknopjes 
boven de stempels staan. Bezoekende insecten, die een weinig honig vinden, 
die afgescheiden wordt door de gele nagels der kroonbladen, kunnen zoo- 
wel kruis- als zelfbestuiving bewerken. Zoo spoedig zich nu tegen het einde 
van den bloeitijd de bloem gaat sluiten, krommen zich de 6 lobben naar 
boven en wel zoover, dat de stempels met het stuifmeel der knopjes in 
aanraking komen. In de kleistogame bloemen heeft door directe aanraking 
zelfbestuiving plaats. 

De zaden zijn zeer klein en worden door den wind verspreid. 


Volksnamen. Behalve zonnedauw heet de plant op vele plaatsen ook 
vliegenvangertje, terwijl bij Steenwijk de naam heidinnen gebruikt wordt. 


D. rotundifólia®) L. Ronde zonnedauw (fig. 395). 
De wortel bestaat uit draadvormige vezels, waaruit een roset van gesteelde 
bladen en 1-3 dunne bloemstengels komen, die 
meestal onvertakt zijn. De bladen liggen tegen 
den bodem, hebben een cirkelronde bladschijf, zij 
zijn levendig groen, doch rood door de straks be- 
schreven tentakels. De bladsteel is van boven 
wit behaard, aan den voet iets breeder en daar aan 
weerszijden met eenige lange, witachtige borstels 
bezet. 

De bloemstengel is rechtopstaand en 4 à 5 maal 
zoo lang als de bladen en draagt een eerst terug- 


6 AR he gekromde bijna naar een zijde gekeerde aar van 
Drosera rotundifolia bloemen. 
Fig. 305. De bloemen zijn wit, hebben een diep 5-deeligen, 


bruingroenen, aanliggenden kelk en 5 smalle, spatel- 
vormige kroonbladen. De doosvrucht is langwerpig, even lang als of langer 


1) rotundifolia = rondbladig. 


FAMILIE 42. — DROSERACEAE. — 331 


dan de kelk. De zaden zijn spilvormig, aan beide einden gevleugeld. 
6-28 cM. 2. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op moerassigen heide- en veengrond voor, doch niet in het gebied der 
Middellandsche Zee en is ook bij ons algemeen. 


D. ánglica !) Huds. (D. longifólia®) Rchb.) Lange zonnedauw (fig. 396). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch de bladen zijn een 
langwerpig, langgesteeld en de bloemstengels zijn 
slechts 2 à 3 maal zoo lang als de bladen. 

Uit den vezeligen wortel komt een roset van 
wortelbladen, die ten deele op den bodem liggen, 
doch grootendeels opgericht staan en gewoonlijk 
meer roode, onbehaarde, voor den bloei slakken- 
huisvormig opgerolde bloemstengels. De bladen 
zijn bijna volkomen vlak en weer van tentakels 
voorzien. De bladstelen zijn langer dan de blad- 
schijven, rood, aan den voet iets verbreed en ge- 
wimperd, doch overigens zonder haren. 

De bloemen zijn wit, met 5 eironde, spitse, De 
aanliggende kelkbladen en 5 omgekeerd eirond- Fig. 306. 
langwerpige kroonbladen. De doosvrucht is cylin- 
drisch, weinig langer dan de kelk. De zaden zijn spilvormig, aan de 2 
einden gevleugeld. 7-20 cM. >. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa, 
behalve in de streek der Middellandsche Zee voor op moerassigen heide- 
en veengrond, doch is bij ons zeldzaam. 


D. intermédia®) Hayne. Kleine zonnedauw (fig. 397). 

Uit den met enkele vezels bezetten wortel komt een wortelroset van eerst 
op den grond liggende, doch later opgerichte bladen 
en gewoonlijk verscheiden bloemstengels, die aan 
den voet knievormig gebogen, doch verder rechtop- 
staand zijn, roodachtig, aan den top wat terug- 
gebogen en nauwelijks langer dan de bladen. De 
bladen zijn omgekeerd eirond of spatelvormig met 
een omstreeks even langen steel, zij zijn ook weer 
met roode tentakels bezet. De bladsteel is onbehaard. 

De kelk en kroonbladen zijn als bij D. rotundifolia. 
De doosvrucht is bijna peervormig, even lang als of 
iets langer dan de kelk, gegroefd. De zaden zijn 
eirond, knobbelig, niet gevleugeld 2,5-10 cM. 2. Drosera intermiedin 
Juli, Augustus. Fig. 397. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West- en 
Midden-Europa op moerassigen heide- en veengrond voor en is bij ons 
algemeen. 


1) anglica = Engelsch. 2) longifolia — langbladig. 3) intermedia = middelst. 


332 — CISTACEAE. — FAMILIE 43. 


Familie 43. Cistaceae Dun. Zonnekruidachtigen. 


Heesters, zelden kruidachtige planten met tegenoverstaande, kransstandige 
of verspreid staande bladen, die soms steunbladen hebben. Bloemen 2- 
slachtig, regelmatig. Kelk onderstandig, blijvend, de 2 buitenste bladen 
zijn kleiner of ontbreken, de 3 binnenste zijn grooter, in den knop gedraaid. 
Kroonbladen 5, spoedig afvallend, in den knop in tegengestelde richting van 
de kelkbladen gedraaid. Meeldraden talrijk, vrij. Vruchtbeginsel 1-hokkig 
met 3 of meer wandstandige zaadlijsten, zelden meerhokkig, met 1 stijl en 
stempel. Eitjes talrijk. De vrucht springt met 3 kleppen hokverbrekend 
open. De zaden zijn lang gesteeld. De kiem is meest gekromd, met melig 
kiemwit. 


1. Heliánthemum') Trn. Zonneroosje. 


Kelkbladen 5, de 2 buitenste kleiner. Meeldraden alle vruchtbaar. Stijl 
recht of knievormig gebogen. Stempel met 3 weinig opvallende lobben. 
Doosvrucht I-hokkig of door het naar binnenspringen der zaadlijsten on- 
volkomen 2-3-hokkig, zich met 2—3 kleppen openend. 

Bloemen geel, wit of rood, in naar eene zijde gekeerde trossen, die eerst 
min of meer spiraalvormig opgerold zijn. Bloemstelen na den bloeitijd 
meest teruggekromd. 

Bladen tegenoverstaand of verspreid, met of zonder steunbladen. Kruid- 
achtige of iets houtige planten met een min of meer aromatischen geur. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Helianthemum. 
A. Stengel kruidachtig, rechtopstaand of opstijgend. Stijl bijna ontbrekend. ste 
bladen met steunbladen. Tros zonder schutbladen. Kelkbladen ruw behaard. Vrucht- 
stelen horizontaal afstaand . H. guttatum blz. 332. 


B. Stengel half heesterachtig, liggend of opstijgend. Stijl lang, knievormig gebogen. 
Bladen alle met steunbladen. Tros met schutbladen. Kelkbladen nauwelijks behaard. 
Vruchtstelen teruggekromd . . . . . … … … … … … … … H. Chamaecistus blz. 333. 


H. guttátum ?) Mill. Gevlekt zonneroosje (fig. 398). & 
Uit den penwortel komt een kruidachtige, dunne, teere, rechtopstaande 
stengel, die iets vertakt en met afstaande borstels 
en haren bezet is. De wortelbladen en de onderste 
stengelbladen zijn omgekeerd eirond, de laatste 
tegenoverstaand, de hoogere lancetvormig en tegen- 
overstaand, de bovenste paren met bladachtige 
steunblaadjes (fig. 398). Waar de bloemstelen uit- 
gaan, staan de bladen afwisselend. Alle bladen 
zijn zittend, aan de rugzijde duidelijk 1-3-nervig, 
sterk behaard. 
INW De bloemen staan in langgesteelde schijntrossen 
SARS k en zijn citroengeel. De kroonbladen hebben een 
EE EEN en bloedroode plek op iederen nagel. De kelk is 
Fig. 398. klierachtig behaard, de 2 buitenste kelkbladen zijn 
wat afstaand en kleiner dan de binnenste. Tijdens 
den bloeitijd staan de bloemen rechtop, daarna staat de bloemsteel hori- 
zontaal en de 3 binnenste kelkbladen staan dan ook zoo, zelfs zijn ze 


1) van het grieksche helios: zon, anthos: bloem, de bloemen duren slechts een dag en 
verwelken snel. 2) guttatum —= gevlekt. 


FAMILIE 44. — HYPERICACEAE. — 333 


soms teruggeslagen. De kroonbladen zijn 2 maal zoo lang als de kelk. 
De helmknopjes zijn spits. De doosvrucht is eirond, behaard, met loodgrijze 
zaden. 5-40 cM. ©. Mei—Augustus. 

De bloemen zijn alleen in den voormiddag open, later, in den namiddag 
valt de grijsgroene plant weinig op en wordt zeer licht over het hoofd gezien. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in droge dennen- 
bosschen en _op-zonnige, zandige heuvels in Zuid-, Midden- en West- 
Europa voor en is bij ons alleen op zonnige plaatsen in de duinen op 
Texel, Vlieland en Terschelling gevonden en tusschen het Huis ter Heide 
en Soesterberg. 


H. Chamaecistus !) Mill. (H. vulgare Gaertn.) Gestippeld zonneroosje (fig. 399). 

Uit den wortel komen verscheiden iets houtige, los vertakte, liggende of opstijgende 
stengels te voorschijn, die aan de bovenzijde rood zijn. De 
onderste bladen zijn rondachtig, de middelste bijna elliptisch, 
de bovenste langwerpig-lancetvormig. De bladstelen zijn 
behaard, de onderste bladschijven zijn van onderen steeds 
meer behaard dan van boven, de rand is iets omgerold, zij 
hebben een krachtige middennerf en zijn alle stomp. Aan 
den voet hebben alle 2 lancetvormige, behaarde steunblaadjes. 

De bloemen staan in losse schijntrossen, zijn citroengeel, 
aan den voet donkerder gevlekt, zelden rose of wit. Zij 
hebben aan den voet schutblaadjes. Van de kelkbladen staan 
de 2 kleinere naar buiten, de 3 grootere naar binnen; zij 
zijn stekelpuntig, groen, met eerst donkergroene, later rood 
wordende aderen. De kroonbladen zijn bijna 9 maal zoo 
lang als de kelkbladen. De stijl is 2 à 3 maal zoo lang als Ze 7 
het vruchtbeginsel. De doosvrucht is eirond, opgezwollen, _ Felianthemum Chamaecistus 
viltig, even lang als de kelk (fig. 399) en bevat bruine, bijna Fig. 300. 
gladde zaden. 1-4 dM. b. Mei—September. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen draaien bij zonneschijn met de bloem mede. 
Bij regenachtig weer en des nachts krommen zich de bloemstelen zoo, dat de bloemen 
knikkend worden, ook sluiten zij zich dan. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in droge bosschen, op heuvels 
en langs boschranden in geheel Europa voor. Bij ons is zij alleen op den St. Pietersberg 
bij Maastricht, het bosch van Canne op den Lauberg en bij Cadzand in Zeeuwsch-Vlaan- 
deren gevonden. 


Familie 44. Hypericaceae. D. C. Hertshooiachtigen. 


Bladen tegenoverstaand of kranswijs, vaak zittend, zonder steunbladen. 
Bloemen in bijschermen, 2-slachtig, regelmatig. Kelk onderstandig, 
blijvend, in den knop dakpansgewijze, meest 5-spletig of 5-bladig. Kroon- 
bladen 5, aan den voet van boven met een groefje of een schubbetje, in 
den knop gedraaid, geel. Meeldraden talrijk tot evenveel bundels als er 
vruchtbladen zijn (3-5) vergroeid. Vruchtbeginsel onvolledig, zelden vol- 
ledig 3-5-hokkig. Eitjes talrijk, half of geheel omgekeerd. Zaden zonder 
kiemwit. Kiem recht of gekromd met zaadlobben, niet dikker dan het 
worteltje. 

De hiertoe behoorende planten hebben meest vele (vaak ten deele zwarte) 
olieklieren, waardoor de bladen vaak doorschijnende puntjes vertoonen. 


1) Chamaecistus = dwergcistus. - 2) vulgare —= gewoon. 


334 me HYPERIGACEAE Sn FAMILIE 44. 


1. Hyperfeum ) L. Hertshooi. 


Kelk 5-bladig of 5-deelig, blijvend, de bladen gelijk of bijna gelijk. 
Kroonbladen 5. Meeldraden veel, de helmdraden aan den voet tot 3 bundels 
vereenigd. Stijlen 3. Doosvrucht 3-hokkig, zich tot aan den voet met 3 
kleppen openend. 

Bladen met doorschijnende puntjes, van onderen bleekgroen, aan den 
rand (beh. bij H. pulchrum en H. hirsutum) met zwarte klieren. 

Bloemen geel, meest schijnbaar in een pluim of tros. Bladen tegenover- 
staand, zonder steunbladen. 


Voorkomen. De meeste Hypericumsoorten zijn xerophyten nl. H. perfo- 
ratum, humifusum, montanum, hirsutum en pulchrum, doch H. quadran- 
gulum en H. tetrapterum groeien op meer vochtige plaatsen, terwijl 
H. helodes een echte moerasplant is. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Hypericum. 


A. Stengels zacht, liggend of opstijgend, aan den voet wortelend. Kroonbladen opgericht. 

Tusschen de 3 bundels meeldraden vindt men nectariën. Moerasplanten. 

H. helodes blz. 335. 
B. Stengels stijf, niet aan den voet wortelend, soms wel liggend. Kroonbladen uitgespreid. 

Geen nectariën tusschen de meeldraadbundels. 

a. Stengel kantig (met 2 of 4 min of meer uitstekende lijsten). Bloeiwijze met even 
hooge takken. Kelkbladen gaafrandig (slechts bij H. perforatum en H. humifusum 
aan den rand soms iets klierachtig). Zaden met fijne puntjes. 
aa. Stengel rechtopstaand. 

a. Kelkbladen tijdens den bloeitijd dubbel zoo lang als het vruchtbeginsel. 
Stengel 2-kantig, gevuld, langer dan 2 dM. Kelkbladen lancetvormig, 
ZEES PITS . … … … H. perforatum blz. 335. 

Pp. Kelkbladen tijdens ien het e even ang als het vruchtbeginsel. Stengel 
vierkant, hol. 
aa. Stengel met 4 gevleugelde lijsten. Bladen aan den voet verbreed en 

half stengelomvattend, dicht met doorschijnende puntjes bezet. Bloemen 

klein, bleekgeel. Kroonbladen weinig langer dan de lancetvormige, 
toegespitste kelkbladen, die van onderen geen klieren hebben. 

H. tetrapterum blz. 337. 

BB. Stengel met 4 ongevleugelde kanten. Bladen aan den voet versmald, 

gewoon zittend. Bloemen groot, goudgeel. Kroonbladen vrij wat 

langer dan de elliptische of ovale, stompe kelkbladen, die van onderen 


klierachtig zwart gepunt zijn. . … „… … H. quadrangulum blz. 337. 
bb. Stengels 5-20 cM lang, draadvormig, liggend of opstijgend. Kelkbladen lang- 
werpig, stomp, stekelpuntig. Stengels 2-kantig . . . H. humifusum blz. 337. 


b. Stengel rond, rechtopstaand. Kelkbladen met klierachtig gezaagden of gewimperden 
rand. Bladen vlak, zonder omgebogen rand (zie hierbij ook H. humifusum, waar 
de 2 kanten aan den stengel soms weinig te zien zijn, doch de stengel ligt). 
aa. Plant ruig behaard. Bloemen in een smalle, vrij losse pluim. Bladen eirond- 

langwerpig, kort gesteeld, stomp. Kelkbladen lancetvormig, spits, met klier- 
achtige franje . … „… … … H. hirsutum blz. 338. 
bb. Plant onbehaard. Bladen alle of alleen fie bovenste met doorschijnende puntjes. 
a. Bladen eirond, stomp, alle met doorschijnende puntjes. Bloemen in een 
lange, smalle, afgebroken pluim. Kelkbladen omgekeerd eirond, stomp, 
fijn klierachtig gezaagd . ... . … … H. pulchrum bliz. 339. 
g. Bladen eirond tot lancetvormig, Bitten spie, alleen de bovenste met 
doorschijnende puntjes. Bloemen in een korte, ovale, dichte tuil, bijna 

een hoofdje. Kelkbladen lancetvormig, spits, met klierachtige franje. 
H. montanum blz. 339. 


1) van het grieksche hypo : onder of tusschen en ereikè: heide, dus tusschen heide groeiend. 


FAMILIE 44. — HYPERICACEAE:s — 330 


Biologische bijzonderheden. Bij vele Hypericumsoorten zijn klierachtige, 
kleverige kelken, die opkruipende insecten beletten naar de bloemen te 
komen, waar zij toch geen dienst zouden doen. De oliekliertjes in de 
bladen houden dieren terug om de plant te eten. 

De bloemen zijn groot, levendig gekleurd door bloemkroon en meeldraden. 
Zij bevatten geen honig (behalve misschien H. helodes) en zijn homogaam. 

H. helódes!) L. Moerashertshooi (fig. 400). 

Deze plant gelijkt wel iets op H. humifusum, doch is veel krachtiger en 
heeft grootere bladen. 

Uit den wortelstok, die vertakt is, komen liggende, alleen aan den top 
opstijgende stengels, wier takken opstijgend en 
dicht bebladerd zijn. De bladen zijn tegenover- 
staand, rond-eirond, zittend, half stengelomvattend, AWC 
afgerond, met fijne doorschijnende puntjes en zij 
zijn fluweelachtig viltig, evenals de stengel. 

De bloemen staan in meest 3-bloemige, einde- 
lingsche bijschermen, zijn vrij groot, geel (vaak 
komen onder de topbloeiwijze alleenstaande bloemen 
voor) en alleen des middags open. De kelkbladen 
zijn eirond, door gesteelde klieren gewimperd, 
vliezig, S-nervig. De kroonbladen zijn blijvend, 
4-5 maal zoo lang als de kelk. Meeldraden 15, St 
korter dan de kroonbladen, tegen het vruchtbeginsel Hypericum helodes 
liggend. Tusschen de meeldradenbundels zitten zeer Fig. 400. 
kleine kroonachtige, tweespletige misschien honig- 
afscheidende klieren, die tegen het vruchtbeginsel zijn aangedrukt. De 
doosvrucht is ovaal, weinig langer dan de kelk, 1-hokkig, met 3 kleppen 
openspringend. 1-3 dM. >. Juii—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Op vochtigen hei- en veengrond 
komt de plant in West-Europa voor. Bij ons is zij bijna uitsluitend op 
vochtigen heigrond en aan den rand van heipoelen gevonden. 

H. perforátum?) t. Sint Janskruid (fig. 401). 

Uit den houtigen, vertakten wortelstok komen verschillende, rechtopgaande 
stengels, die rond zijn, doch met 2 uitstekende, 
van de onderzijde van ieder blad tot het volgende 
afloopende scherpe kanten (fig. 401). Uit de oksels 
der meeste bladen komen zijtakken, die òf kort 
en bebladerd zijn òf ook bloemen dragen. De 
bladen zijn tegenoverstaand, zittend of zeer 
kortgesteeld, eirond of langwerpig, onbehaard 
even als de geheele plant, stomp, gaafrandig, 
van onderen bleeker met doorschijnende puntjes, 
ook vaak met zwarte klierpuntjes aan den rand. 

De bloemen zitten aan den top van den stengel 
en aan de zijtakken in bijschermen, die samen 
een breede pluim vormen. Zij zijn vrij groot Hypericum perforatum 
en levendig geel. De kelkbladen zijn lancet- Fig. 401. 
vormig, meest zeer spits, doorschijnend en zwart 
gepunt, de kroonbladen zijn 2 à 3 maal zoo lang als de kelk, scheef eirond „ 


1) helodes = moeraskruid. 2) perforatum —= doorboord. 


336 — HYPERICACEAE. — FAMILIE 44. 


met iets getanden rand en met zwarte streepjes en puntjes. De meel- 
draden zijn korter dan de kroonbladen. De doosvrucht is langwerpig- 
eirond (fig. 401), voorzien van 2 of 3 strepen en van onregelmatig staande 
blaasjes. 2-8 dM. 2. Einde Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is a. v.: Bij het opengaan der bloem buigen zich de kroon- 
bladen en de meeldraden naar buiten en ook de stijlen gaan naar buiten 
staan, waarbij zij onderling circa hoeken van 90° met elkaar maken (fig. 402). 
Al spoedig buigen nu de meeldraden zich naar binnen, 
doch daarbij blijft het bovenste deel der helmdraden 
recht, alleen het onderste is gebogen. Nu openen zich 
de helmknopjes en valt er stuifmeel uit, doch dit valt 
niet op de stempels, daar deze iets hooger staan. In 
den namiddag van denzelfden dag of op den volgenden 
morgen vormen de kroonbladen dunne rolletjes en ver- 
drogen daarna. De meeldraden blijven tot op den 
edad tweeden dag frisch en verdrogen dan ook, doch komen 

a ypericum 5 . . 

perforatum. ook dan niet met de stempels in aanraking. Is dus 
s. de stempels. spontane zelfbestuiving geheel uitgesloten, voor kruis- 
en zelfbestuiving als gevolg van insectenbezoek is heel 
veel kans. Hoewel de bloem geen honig bevat, komen toch stuifmeeletende 
zweefvliegen, vliesvleugeligen en kevers op bezoek, zelfs komen wel honig- 
zoekende insecten, die echter de bloem spoedig weer verlaten. Van de 
bezoekers zetten zich de grootere op de helmknopjes en stijlen of kruipen 
er over heen en daar de helmknopjes van boven zijn opengesprongen en 
de stempelvlakten ook aan de bovenvlakte liggen en bijna op dezelfde 
hoogte, is er groote kans, dat de onderzijde van het insectenlichaam met 
beide in aanraking komt. Kleinere insecten zetten zich op de kroonbladen 
en raken met den kop de helmknopjes en stempels aan, waardoor hetzelfde 

bewerkt wordt. 4 

De bouw der andere soorten met het oog op de bestuiving is vrijwel 
dezelfde. Zie echter bij H. humifusum. 


Fig. 402. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, on- 
bebouwde, grazige plaatsen in geheel Europa voor en is ook bij ons alge- 
meen, doch weinig op veengrond. 


Volksnamen. Op vele plaatsen heet de plant Sint-Janskruid, in Zeeuwsch- 
Vlaanderen boksstalen, in Zuid-Holland oliebloempje, in Salland en het 
Oostelijk deel van Gelderland: jaag den duivel. Deze laatste naam 
staat in verband met de kracht, die de plant heet te bezitten, om den 
duivel te verjagen. Hierover zou de duivel zoo woedend zijn geworden, 
dat hij de plant met naalden doorstak, waarvan de litteekens nu nog op 
de bladen te zien zijn. De plant bleef echter tot heil der menschheid be- 
houden, want ook nu nog wordt uit het kruid een roode olie gekookt, de 
Sint Jansolie, die bij het bijgeloovige volk nog steeds als geneesmiddel in 
hoog aanzien staat, vooral als de plant, waaruit de olie is bereid, op 
St. Jan is geplukt. De plant was in oude tijden gewijd aan Odin, de 
Christenen wijdden haar later aan Johannes den Dooper, waarmede natuurlijk 
de naam St. Janskruid in verband staat. 


FAMILIE 44. — HYPERICACEAE. — 337 


H. tetrápterum ') Fr. Gevleugeld hertshooi (fig. 403). 

Uit den vrij wel kruipenden wortel komt een gewoonlijk aan den voet 
iets gebogen, doch verder rechtopstaande stengel, die omstreeks van het 
midden af korte rechtopstaande takken draagt, waarvan de bovenste 
bloemen dragen. De stengel is gevleugeld, vier- 
kant (fig. 403), onbehaard, groen of bruinrood. 
De bladen zijn tegenoverstaand, zittend, eirond- 
langwerpig, stomp, gaafrandig, onbehaard, met 
doorschijnende puntjes en met zwarte kliertjes aan 
den rand. De eerste zijnerven vertakken zich 
niet weer. 

De bloemen vormen samen een soort van tuil, 
eigenlijk bestaan zij uit bijschermen, zij zijn geel. 
De kelkbladen zijn lancetvormig, toegespitst, onbe- 
haard, met zwarte puntjes aan den rand. De kroon- 
bladen zijn bijna ruitvormig-langwerpig, stomp, DNS 
gaafrandig, met eenige zwarte puntjes aan den Hypericum tetrapterum 
„bovenrand. De meeldraden zijn even lang als de Fig. 403. 
kroonbladen. De doosvrucht is langwerpig-eirond. 
nauwelijks 2 maal zoo lang als de kelk, van tal van strepen voorzien 
(fig. 403). 3-6 dM. >. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige 
plaatsen en aan slootkanten door geheel Europa voor en is ook bij ons 
algemeen, vooral op zandgrond. 


H. quadrángulum®) L. Kantig hertshooi (fig. 404). 

Uit den houtigen wortel komen eenige (of slechts een) rechtopstaande, 
vierkante (fig. 404), weinig vertakte, onbehaarde, iets zwart gepunte, 
soms roodachtig aangeloopen stengels. De bladen zijn tegenoverstaand, 
zittend, onbehaard, eirond of langwerpig, stomp, met zijnerven, die net- 
vormig vertakt zijn, met weinige of geen doorschijnende puntjes en vaak 
met zwarte puntjes aan den rand. 

De bloemen staan samen in een losse tuil, die 
eigenlijk uit bijschermen bestaat, zij zijn goudgeel 
en vrij groot. De kelkbladen zijn langwerpig, 
stomp, gaafrandig, soms met eenige zwarte puntjes. 
De kroonbladen zijn 4 à 5 maal zoo lang als de 
kelk met zwarte strepen en puntjes. 

De meeldraden zijn even lang als de kroon- 
bladen. De doosvrucht is ovaal, 2 à 3 maal zoo 
lang als de kelk met vele en fijne strepen (fig. 404). 
2-6 dM. 2. Juli—-September. INS 

Voorkomen in Europa èn in Nederland. De  gypericum quadrangulum 
plant komt in bosschen, kreupelhout en op andere Fig. 404. 
vochtige, beschaduwde plaatsen in Midden- en 
Noord-Europa voor en is bij ons vrij algemeen, vooral op zandgrond. 


H. humifúsum ®) L. Liggend hertshooi (fig. 405). 
Uit den houtigen wortelstok komen eenige of vele dunne, draadvormige, 


1) tetrapterum — viervleugelig. 2) quadrangulum — vierhoekig. 5) humifusum —= 
op den grond neerliggend. 


HEUKELS, Flora. 22 


338 — HYPERICACEAE. — FAMILIE 44. 


liggende of opstijgende, van onderen roodachtige, onbehaarde stengels 
(fig. 405), die voorzien zijn van 2 min of meer duidelijke ribben. De 
bladen zijn tegenoverstaand, bijna zittend, eirond-langwerpig, stomp, aan 
den rand met zwarte puntjes, de hoogere alleen met doorschijnende puntjes. 
De bloemen staan alleen of in bijschermen met weinig bloemen, zij zijn 
geel en klein. De bloemstelen zijn even lang als de kelk of langer. De 
kelkbladen zijn ongelijk, langwerpig, stomp, stekelpuntig, gaafrandig, soms 
aan den rand met zwarte puntjes en enkele malen met klierharen. De 
kroonbladen zijn weinig langer dan de kelk. 


Ns B Meeldraden zijn er 15 à 20, zij zijn korter dan 
B bk de kroonbladen. De doosvrucht is ovaal, iets 
AI AN 


MX II ip langer dan de kelk, met tal van strepen (fig. 405). 
BEN TEN 5-20 cM. OO of 4. Juni—September. 

lj IN WD Biologische bijzonderheden. Bij het opengaan 
ij N/A RY gedraagt de bloem van deze plant zich als die van 
[| SN H. perforatum, maar ten slotte bewegen zich hier 


U ESS de stijlen door kromming aan den voet naar 
binnen tot de einden dier deelen elkaar kruisen. 
Hierdoor komt iedere stempel met zich op dezelfde 
hoogte bevindende helmknopjes in aanraking en 
heeft zoo spontane zelfbestuiving plaats. Tegen 3 uur in den middag is 
de bloem gesloten en drukken de kroonbladen de helmknopjes nog sterker 
tegen de stempels en daar de bloem niet weer opengaat, is dus de be- 
schreven zelfbestuiving vaak de eenige wijze van bestuiving, te meer daar 
slechts weinige twee- en kleine vliesvleugeligen de bloem bezoeken. Blijft 
de bloem bij regen gesloten, dan heeft er ook in de gesloten bloem zelf 
‘bestuiving plaats. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De plant komt in West- en 
Midden-Europa op zand- en veengrond, op akkers en aan slooten voor. 
Zij is bij ons algemeen, vooral op zandgrond en in Zuid-Limburg op löss. 


Hypericum humifusum 


Fig. 405. 


H. hirsútum’) L. Ruig hertshooi (fg. 406). 

Uit een liggenden wortelstok komen vele rechtopgaande met fijne wol 
bekleede stengels. De bladen staan dicht opeen 
aan den stengel, tijdens den bloeitijd zijn de 
onderste reeds verdord, zij zijn eirond-langwerpig, 
stomp, met bijna hartvormigen voet, plotseling in 
4 den korten steel samengetrokken, van boven groen, 
van onderen bleek, van doorschijnende puntjes 
voorzien en ook ruw behaard. 

De bloemen staan in bijschermen, die tot een 
soort pluim vereenigd zijn, zij zijn bleekgeel en 
vrij groot. De kelkbladen zijn lancetvormig, stomp, 
klierachtig gewimperd, de klieren. zijn zeer kort 
f | gesteeld. 

Hypericum hirsutum De kroonbladen zijn 3 à 4 maal zoo lang als de 

Fig. 406. kelkbladen en soms aan den top van zwarte kliertjes 
voorzien. De meeldraden zijn nauwelijks korter 

dan de kroonbladen. De doosvrucht is ovaal, 1!/, maal zoo lang als de 


1) hirsutum — ruwharig. 


FAMILIE 44. — HYPERICACEAE. — 339 


kelk (fig. 406), bedekt met fijne strepen en bevat fluweelachtig behaarde 
zaden. 4-10 dM. 2. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
struikgewas en heggen voor, vooral in Midden- en Noord-Europa en is 
bij ons zeldzaam. 


H. púlchrum’) L. Fraai hertshooi (fig. 407). 

Uit den houtigen wortel komen eenige rechtopstaande, bloeiende en verder 
ook eenige niet bloeiende, liggende of opstijgende 
stengels. De eerste zijn rond, onbehaard, dun, soms 
later roodachtig. De bladen zijn tegenoverstaand, 
zittend, hartvormig stengelomvattend, aan den 
top afgerond, van onderen blauwgroen, onbe- 
haard, rood verwelkend. De bladen der niet 
bloeiende takken zijn cvaal en hebben een ver- 
smalden voet. 

De bloemen staan in een langgerekte pluim, 
die uit bijschermen bestaat, zij zijn levendig 
geel en vrij groot. De kelkbladen zijn eirond- 
langwerpig, aan den top afgerond, door zittende 
zwartroode kliertjes gewimperd. De kroonbladen 
zijn 4 maal zoo lang als de kelk, met eenige Fig. 407. 
zwartroode kliertjes aan den rand. De meel- 
draden zijn iets korter dan de kroonbladen. De doosvrucht is ovaal, 3 à 4 
maal zoo kort als de kelk, voorzien van strepen (fig. 407) en bevat fijn 
gepunte zaden. 3-6 dM. 2. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Neaerland. De plant komt op heigrond en 
in droge bosschen, vooral in West- en Midden-Europa voor en ís bij ons 
vrij algemeen. 


H. montânum®) L. Berghertshooi (fig. 408). 

Uit den houtigen wortel komen een of meer rechtopstaande, onvertakte, 
ronde, onbehaarde, niet dicht bebladerde stengels. 
De bladen zijn zittend, met hartvormigen voet 
half stengelomvattend, eirond, de bovenste 
hebben doorschijnende puntjes, alle aan den 
rand zwarte puntjes. 

De bloemen staan in bijschermen, die tot een 
korte, dichte pluim zijn vereenigd, zij zijn 
bleekgeel en vrij groot. De kelkbladen zijn 
lancetvormig, spits, aan den rand door gesteelde 
klieren gewimperd. De kroonbladen zijn 3 maal 
zoolang als de kelk en zonder puntjes. De 
meeldraden zijn iets korter dan de kroonbladen. 
De doosvrucht is eirond, niet geheel twee- ee 
maal zoolang als de kelk, met vele strepen KR 
(fig. 408), en bevat fijngepunte zaden. 4-8 dM. >. Juni—September. 


1) pulchrum —= schoon. 2) montanum — berg. 


340 — FRANKENIACEAE. — ELATINACEAE. — FAMILIE 45, 46. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in droge 
bosschen en tusschen kreupelhout, vooral in Midden-Europa voor en is bij 
ons vrij zeldzaam, alleen op zandgrond gevonden. 


Familie 45. Frankeniaceae Hill. 


Planten sterk vertakt, met liggende takken. Bladen tegenoverstaand of 
in kransen, gaafrandig, zonder steunbladen. Bloemen okselstandig, alleen- 
staand of zittend, in bebladerde bijschermen, regelmatig. Kelk blijvend, 
l-bladig, buisvormig, 4-5-tandig. Kroonbladen 4-5, langgenageld. Meel- 
draden 4-6, met blijvende helmdraden. Stijl 1, draadvormig, met 2-4 
stempels. Vruchtbeginsel vrij. Doosvrucht in den kelk ingesloten, een- 
hokkig, met 2-4 kleppen openspringend, veelzadig. 


1. Frankénia') L. 


F. pulverulénta®) L. Frankenia (fig. 409). 

Uit den penwortel komen sterk vertakte stengels, die cirkelvormig over den bodem zijn 
uitgespreid en wit bestoven zijn. De bladen zijn tegen- 
overstaand of kranswijs, gaafrandig, zonder steunblaadjes, 
omgekeerd eirond, vlak, afgeknot en aan den top vaak iets 
ingesneden, in een kortbehaarden steel samengetrokken, van 
boven onbehaard, van onderen wit bestoven. 

De bloemen zijn bleekviolet, klein en staan in bebladerde 
bijschermen. De kelk is blijvend, 4-5-spletig, buisvormig, 
bijna onbehaard, 4-5-ribbig. De kroonbladen zijn 4-5 in 
getal, langgenageld, de plaat gewoonlijk ingesneden, korter 
dan de kelk. Meeldraden zijn er 4-6, met blijvende helm- 
draden. De eenige stijl is draadvormig en draagt 2-4 stempels. 
De doosvrucht is eenhokkig, in den kelk ingesloten, springt 
met 2-4 kleppen open en bevat vele zaden. ©. Mei— 
Augustus. 


Voorkomen in Europa en ìn Nederland. De plant behoort 

Frankenia pulverulenta thuis aan de kusten der Middellandsche Zee, doch is bij ons 

Fig. 409. aangevoerd en wel op puin bij de Spanjaardsbrug bij Leider- 
GELE, dorp, bij Zwijndrecht en bij Rotterdam gevonden. 


Familie 46. Elatinaceae Camb. Elatineachtigen. 


Oeverplanten. Bladen tegenoverstaand of kransstandig, ongedeeld. Bloemen 
klein, okselstandig. Kelk onderstandig, 2-5-deelig, evenals de 3-5-bladige 
bloemkroon in den knoptoestand dakpansgewijze liggend. Meeldraden 
evenveel of dubbel zooveel als kroonbladen. Vruchtbeginsel 2-5-hokkig 
met 2-5 stijlen. Doosvrucht aan de tusschenschotten openspringend, met 
vaak gebogen zaden, zonder kiemwit. 


1. Elatíne®) L. Elatine. 


Bloemen regelmatig. Kelk blijvend, 2-4-deelig, vliezig. Kroonbladen 3-4, 
ongenageld, afvallend. Meeldraden 3, 4, 6 of 8, vrij. Stijlen 3-4, vrij, 


1) Het geslacht is door Linnaeus gewijd aan een Zweedsch geneesheer, Frankenius + 1661. 
2) pulverulenta —= bepoederd. 3) van het grieksche elos: moeras, hetgeen zou slaan 
op de standplaats dezer planten, volgens anderen van het grieksche elannoo: drijven, 
hetgeen betrekking zou hebben op eene geneeskrachtige werking. 


FAMILIE 46. — ELATINACEAE. — 341 


kort, met knopvormige stempels. Vruchtbeginsel bovenstandig. Doosvrucht 
bijna bolrond, platgedrukt, vliezig, met 3 à 4 veelzadige hokjes. Zaden 
rolrond, met overlangsche ribben en dwarsloopende strepen. 

Bloemen wit of rose, klein, okselstandig. Stengel zacht, doorschijnend. 
Bladen tegenoverstaand, ovaal of lancetvormig-langwerpig, gaafrandig, met 
kleine, vliezige steunbladen. Eenjarige, kruidachtige, onbehaarde planten, 
die op vochtige plaatsen groeien. 


Tabel tot het determineeren der soorter van het geslacht Elatine. 


A. Kelk 4-deelig, Be dan de 4 kroonbladen. Bloemen zittend. Zaden hoefijzervormig 
gekromd . . „ … E. Hydropiper blz. 341. 
B. Kelk 2- à 4- -deelig. Zaden bijna recht of iets gekromd. Kelkslippen korter dan de 
doosvrucht of iets langer. 

a. Bloemen zittend, tegenoverstaand. be 2, zelden 3. Kroonbladen 3. Meel- 
diadenssr een . … … E. triandra blz. 342. 

b. Bloemen gesteeld, verspreid. Kelkslippen. en kroonbladen 3. Meeldraden 6. 
E. hexandra blz. 342. 


Biologische bijzonderheden. De planten van dit geslacht bewonen slijk- 
achtige oevers, doch komen ook zeer vaak in het water ondergedoken voor. 

Omtrent de bestuiving is niet veel bekend, alleen weten wij van 
E. hexandra, dat daar in de kleine bloemen spontane zelfbestuiving optreedt, 
doordat de helmknopjes naar binnen openspringen en de 3 stempels 
onmiddellijk van stuifmeel voorzien. 

De zaden worden verspreid, doordat zij met het slib aan de pooten, het 
gevederte of den snavel van watervogels blijven kleven. 


E. Hydrópiper') L. Kleine elatine (fig. 410). 

Uit den vezeligen wortel komt een op het slib van ondiepe wateren krui- 
pende stengel, die naar boven tal van takken zendt. Deze zijn onbehaard, 
evenals de bladen. De laatste zijn tegenover- 
staand, lepelvormig. De bladschijf gaat geleidelijk 
in den breeden, doorschijnenden bladsteel over, 
die langer is dan de schijf. Zij zijn gaafrandig, 
stomp, soms iets uitgerand, met eirond-lancet- 
vormige steunbladen, die spits zijn en niet 
zelden gelobd. 

De bloemen zijn zittend of kort gesteeld, 
klein (niet grooter dan een speldeknop), wit of 
lichtrose met donkerroode aderen. De kelk 
is 4-deelig, langer dan de 4 kroonbladen, met Ede telde 
aan den voet vliezige, aan den top groene Fig. 410. 
slippen. Meeldraden zijn er 8, stijlen 4. De 
doosvrucht is 4-kleppig en bevat hoefijzervormig gekromde zaden (fig. 410). 
2,5 mM-15 cM. ©. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan slijkerige 
oevers, in of aan den rand van het water voor, in een groot deel van 
Europa en is door hare kleinheid zeker vaak over het hoofd gezien. Bij 
ons is zij vrij zeldzaam gevonden en wel op zandgrond aan den rand der 
rivierkleigronden. 


1) Hydropiper — waterpeper, omdat de vorm der vruchten is als van Polygonum 
Hydropiper. 


342 — TILIACEAE. — FAMILIE 47: 


E. triándra') Schk. Kruiselatine (fig. 411). 
Deze plant komt in hare wijze van groei en ook in grootte met de vorige soort overeen. 
Ook hier staan de bladen tegenover elkaar, doch zijn kortgesteeld (de steel is korter dan 


de schijf), zij zijn langwerpig, stomp, evenals de geheele 
plant onbehaard. 


<û N De bloemen zitten in de bladoksels en hebben een 2-slippigen 
Öe 5) TA kelk (het lijkt alsof er aan de zijde, waar het stengelblad 
Ae dE MILD ) staat, 1 slip ontbreekt), met groene slippen, een 3-bladige 
Zi RSS df bloemkroon met open, uitgespreide, stompe kroonbladen, 3 


meeldraden en 9 stijlen. De doosvrucht is rondachtig, in 
het midden iets ingedrukt, 3-kleppig. 2,5 mM-15 cM. ©. 
Juni—November. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt 
in Midden-Europa op dezelfde plaatsen als de vorige voor. 
Zij is bij ons bij Utrecht, aan den oever der Merwede tegen- 
7 ( over Papendrecht, tusschen Dordrecht en het Huis de Merwe, 
Ee. bij Sliedrecht en bij Krimpen gevonden. 


Fig. AL E. hexándra?) D. C. Steelelatine (fig. 412). 

Ook deze soort gelijkt veel op de vorige. Ook hier zijn 
de stengels liggend en wortelend (of zwemmend). De bladen zijn tegenoverstaand, lang- 
werpig-elliptisch (breeder dan bij de vorige) en in den steel versmald, die korter is dan 
de bladschijf. 

De bloemen zijn okselstandig, gesteeld, doch de stelen zijn korter dan de bladen, wit 
tot rose. Zij hebben een 3-slippigen kelk met eironde slippen, verder 3 kroonbladen, die 
iets langer zijn dan de kelk, 6 meeldraden en 3 stijlen. De 
doosvrucht is 3-kleppig, iets korter dan of evenlang als de 
kelk. 25 mM-10 cM. ©. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
vooral in Midden-Europa op dezelfde plaatsen als de vorige 
voor. Bij ons is zij aan het Uddelermeer, het Grijze veen 
bij Kootwijk, aan het kanaal Apeldoorn—Vaassen, aan de 
vaart te Apeldoorn, aan de plas achter het kerkhof te Epe, te 
Spoordonk, bij Oorschot langs de Beers gevonden. 


Biologische bijzonderheden. De 3 soorten Elatine 

iN komen in uiterlijk met de landvormen van Callí- 

Elte herin triche overeen, doch onderscheiden zich van deze 

Fig. A12. o.a. door den kleurloozen, glasachtigen stengel, 

N waarin men de vaatbundels duidelijk kan waar- 

nemen, zij groeien steeds in dichte, vrij groote zoden bijeen. In diep 

water en op een vetten, slijkerigen bodem groeien zij weelderiger en ge- 

lijken dan op kleine Montia-exemplaren, aan de kanten van het water gelijkt 
de geheele plant op een tegen den grond gedrukt roset. 


Familie 47. Tiliaceae Juss. Lindeachtigen. 


Bladen ongedeeld of gelobd, met meest afvallende steunbladen. Bloemen 
2-slachtig. Kelk 4-5-bladig, afvallend. Kroonbladen iets over elkaar 
liggend, afvallend. Meeldraden meest talrijk, vrij of beneden met ver- 
groeide helmdraadjes. Vruchtbeginsel 2-10-hokkig, de hokjes vaak door 
een onvolledig, valsch tusschenschot gedeeld, met 2 of meer hangende 
eitjes. Zaden met rechte kiem. 


1) triandra — driehelmig. 2) hexandra — zeshelmig. 


FAMILIE 47. — TILIACEAE. — 343 


hotel Linde. 


Bloemen regelmatig. Kelk 5-bladig, afvallend, geelgroen, aan den voet 
met een honiggroefje. Kroonbladen 5. Meeldraden vele of tot 5 voor de 
kroonbladen staande bundels vergroeid. Vruchtbladen 5, voor de kelk- 
bladen staand, met 1 stijl en 5 stempels. Vruchtbeginsel 5-hokkig, ieder 
hokje met 2 eitjes. Vrucht I-hokkig, 1-2-zadig, bijna bolrond, hard van 
wand (een nootje). 

Bloemen geel of geelwit, welriekend, in okselstandige, gesteelde bij- 
schermen, die door een met den steel der bloeiwijze ten deele vergroeid, 
langwerpig, bleek schutblad gesteund worden. Aan den voet van dezen 
steel zit zijdelings een zich in het volgend jaar ontwikkelende knop. Bladen 
in 2 rijen, dus afwisselend, gesteeld, scheef hartvormig, toegespitst, ge- 
zaagd, met afvallende steunbladen. Flinke boomen. 


Biologische bijzonderheden. Het afwisselend staan der bladen staat in 
verband met hunne groote breedte, bij een anderen stand toch zouden zij 
allicht elkaar het licht ten deele benemen. 

De bloemen zijn geheel voor bestuiving door insecten ingericht. Niet 
alleen vallen zij op door haren sterken geur (die zelfs op een afstand nog 
sterker is dan dicht bij) maar ook bevatten zij honig, die door de holle 
kelkbladen afgescheiden wordt. Deze honig is in de hangende bloemen, 
die bovendien nog onder de bladen zitten, goed beschut tegen regen. De 
kleur der bloemen is hier niet sterk opvallend en dat te minder, daar het 
bloeien plaats heeft, als de boom reeds geheel bebladerd is. 

De bloemen zijn protrandrisch. De talrijke, naar buiten gebogen meel- 
draden steken buiten kelk en bloemkroon uit, dus kunnen aanvliegende 
insecten zich bij de hangende bloemen slechts aan de meeldraden of de 
stempels vastklemmen. Omdat de bloemen protrandrisch zijn, zullen zij in 
jongere bloemen stuifmeel opnemen, dat zij in oudere op de stempels 
brengen. Spontane zelfbestuiving is onmogelijk, daar de meeldraden steeds 
naar buiten gekeerd blijven, doch het insectenbezoek is zoo sterk, dat 
kruisbestuiving verzekerd is. Ook kortsnuitige insecten toch kunnen den 
honig bereiken doch ook de honigbij, hommelsoorten en vliegensoorten 
(Syrphiden, Muscíden) behooren tot de trouwe bezoekers. 

Het schutblad blijft ook aan den steel der vruchten zitten en valt er 
mee af, zoodat de gezamenlijke vruchten een soort vleugel hebben, die de 
verspreiding er van bevordert. 

Op de bladen der lindesoorten vindt men: 

1°. in de hoeken der aderen, aan de onderzijde, haarbosjes. Deze 
zoog. domatiën zijn waarschijnlijk ontstaan door den invloed van galmijten 
(hier vooral door Tydeus foliorum en Gamasus repallidus). Deze wonen 
er in en komen er ’s nachts uit om de zwamsporen en andere onzuiver- 
heden op de bladen te eten. Zoo zou men hier met een fraai voorbeeld 
van symbiose te doen hebben: de plant geeft huisvesting, de dieren houden 
de bladen schoon. 

2°. Soorten van galmijten (Phytoptussoorten) veroorzaken witte, later 


1) van ’t latijnsche telum: werpspies, omdat het lindenhout bij de Ouden diende, om er 
de genoemde voorwerpen van te maken of van tilia: bast, omdat de taaie bast voor 
vlechtwerk diende. 


344 me ACHAE FAMILIE 47. 


meer bruinachtige vlekjes op de bladen. Andere Phytoptussoorten veroor- 
zaken op de bovenvlakte buidelgallen, langwerpig-kegelvormige, vaak iets 
gekromde, tot 5 mM lange gallen, die boven en beneden verdund zijn en 
meest fraai rood zijn gekleurd. Zij hebben aan de ondervlakte der bladen 
een nauwe, door haren gesloten opening, die voert in de galholte, waarin 
de mijten leven. 

3°. De honigdauw, die veroorzaakt wordt door bladluizen, welke op 
de linde leven en door de aarsopening dezer dieren naar buiten komt. 
Het vocht valt van de ondervlakte van bladen, waar de bladluizen zitten, 
op de bovenvlakte van lager gelegen bladen, droogt daar op, doch ver- 
spreidt zich, als de bladen vochtig zijn, door oplossing in water over de 
geheele vlakte en vormt bij het daarop volgend opdrogen een vernislaagje, 
dat voor den boom nog dienst kan doen, door te sterke transpiratie der 
bladen tegen te gaan. 


Gebruik. Behalve dat de linden aangekweekt worden om de fraaie, 
volle, regelmatige kroon, bewijzen zij ook andere diensten. De bast is 
zeer taai en wordt gebruikt voor moscovische matten, het hout is zacht 
en fijn en wordt voor snijwerk aangewend en ook om er fijne houtskool 
uit te maken. Een aftreksel van lindebloesem (lindebloesemthee) wordt 
als zweetdrijvend middel gebruikt. De zaden bevatten een dikke, niet 
opdrogende olie. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Tilia. 


A. Bladen groot, groen, van onderen zacht behaard en in de oksels der nerven met witte 
haarbundeltjes. Knoppen behaard, met 3 groote schubben. Vrucht groot met houtige 
schil en 5 sterk uitstekende ribben. Bijschermen 2-5-bloemig, hangend. 

T. platyphyllus blz. 344. 

B. Bladen vrij groot, groen, van onderen onbehaard, doch in de oksels der nerven 
met bleek roestkleurige haarbundeltjes. Knoppen onbehaard, met 2 groote schubben. 
Vrucht vrij groot, met dikke, stevige schil met 5 uitstekende ribben. 

T. intermedia blz. 345. 

C. Bladen klein, blauwgroen, van onderen onbehaard, doch in de oksels der nerven mét 
rosse haarbundeltjes. Knoppen onbehaard, met 2 groote schubben. Vrucht klein, met 
dunne, brosse schil, zonder uitstekende ribben . . . . . . . T. ulmifolia blz. 345. 


Herkomst. De lindesoorten stammen oorspronkelijk uit het Zuiden. Zij 
verschillen dan ook van onze gewone loofboomen aanzienlijk, doordat zij 
eerst in den zomer bloeien en insectenbloemen hebben, terwijl bijna al de 
loofboomen, die bij ons thuis behooren, vroeg bloeien en meestal wind- 
bloemen bezitten. 


T. platyphyltus 5 Scop. (T. grandifólia®) Ehrh.). Grootbladlinde (fig. 413). 

De stam van dezen boom heeft een gescheurde, rimpelige, zwartbruine, 
vrij taaie schors, de oudere takken zijn vrij glad en grijs, de eenjarige 
groen-, bruin- of roodachtig met kleine knoopjes, de jonge zijn afstaand 
behaard. De knoppen zijn eirond, stomp, bruinachtig, de derde schub 
omvat den knop geheel. De bladen zijn gesteeld, niet geheel symmetrisch, 
rondachtig-hartvormig, gezaagd, toegespitst, aan weerszijden gelijk groen 
van kleur, aan weerszijden, doch vooral aan de onderzijde, kort behaard 
en in de hoeken der nerven wit gebaard. Van boven worden ze soms 


1) platyphyllus — breedbladig. 2) grandifolia — grootbladig. 


FAMILIE 47. — TILIACEAE. — 345 


bijna kaal. De bladsteel is half zoo lang als de bladschijf of iets langer, 
meest behaard. De steunblaadjes zijn klein, groengeel, langwerpig, vroeg 
afvallend en laten kleine, sikkelvormige litteekens achter. 

De bloemstelen komen boven den knop uit de bladoksels en worden als 
zijassen van dien knop beschouwd, terwijl het groote, 
ten deele met den bloemsteel vergroeide schutblad 
voor de eerste knopschub van dien knop, die het 
volgende jaar zal uitloopen, gehouden wordt. Die 
bloemstelen zijn hoogstens zoolang als het blad, 5 de 
onbehaard, meest 3-bloemig. Het schutblad is lang- GSX 
werpig, stomp, onbehaard, gaafrandig, groenachtig- IN 
geel. De kelkbladen zijn bleek geelachtig, de kroon- 
bladen langer dan de kelkbladen, geel, stomp, 
gaafrandig of iets ingesneden of gekarteld, sterk 
riekend, de stempels zijn opstaand. De vruchten /# 


zijn behaard (fig. 413). 18-30 M. f Juni, Juli. Ga en ee 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De boom Fig. 413. 
komt in bosschen in Midden- en Zuid-Europa voor. 
Bij ons wordt hij veel aangeplant als laanboom enz. Waar hij in bosschen 
voorkomt bij ons, is het zeer twijfelachtig of hij daar wel werkelijk 
wild is. 


T. ulmífólia ') Seop. (T. parvifólia®) Ehrh.). Kleinbladlinde (fig. 414). 

De stam van dezen boom is meer bruin dan bij de vorige, de 
jongere takken zijn verschillend gekleurd, de jongste kaal, met kleine 
knoopjes bezet. De bladen zijn gesteeld, scheef 
hartvormig, rond, toegespitst, ongelijk gezaagd, 
aan weerszijden kaal, alleen op de blauw- 
groene ondervlakte in de hoeken der aderen 
roestkleurig gebaard. De bladstelen zijn onbe- 
haard, langer dan de halve bladschijf, aan den 
voet van kleine haarbosjes voorzien. De tweede 
schub omvat de knoppen geheel. 

De bloemen zijn kleiner en bleeker dan bij de 
vorige en rieken zwak. De bloemstelen zijn 
evenlang als het blad en dragen 5-10-bloemige 
bijschermen en een schutblad als bij T. platy- mn 
phyllus. De kroonbladen zijn aan den top iets Tilia vlrnifolia 
gekarteld. De stempels staan uitgespreid. De EEA 
vruchten zijn kleiner dan bij de vorige, viltig 
(fig. 414). 18-24 M. f. Juni, Juli (14 dagen later dan de vorige). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in bosschen 
in geheel Europa voor, behalve in het hoogste Noorden. Bij ons ook, 
doch meest, misschien steeds aangeplant. 


T. intermêdia®) D. C. (T. vulgáris *) Hayne). Hollandsche linde (fg. 415). 
Deze vorm staat in eigenschappen in tusschen T. platyphyllus en 


1) ulmifolia = iepbladig. 2) parvifolia —= kleinbladig. 5) intermedia — middelste. 
4) vulgaris = gewoon. 


346 — MALVACEAE. — FAMILIE 48. 


T. ulmifolia en is misschien een bastaard van beide. De bladen zijn vrij 
groot, van onderen en van boven gelijk van 
kleur, groen, van onderen onbehaard, in de 
oksels der nerven met licht roestkleurige haar- 
bundeltjes. De knoppen zijn glad met 2 schubben. 
De bloemen zijn vrij groot, witachtig, wel- 
riekend en staan in 5-7-bloemige bijschermen. 
De vruchten zijn vrij groot, behaard (fig. 415). 
18-277 ME “ho rsdani, Jult 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
soort komt ook in bosschen in bijna geheel 
Europa voor en is bij ons meest aangeplant. 


Tilia intermedia 


Fig. 415. 


Familie 48. Malvaceae R. Br. Malveachtigen. 


Bladen handnervig, vaak gelobd tot gedeeld, in den knop waaiervormig 
opgevouwen, gesteeld, verspreid, met steunblaadjes. 

Bloemen in okselstandige, vaak tot kluwens vereenigde, ten slotte in 
schroeven overgaande bijschermen, regelmatig. Kelk 5-siippig, blijvend, 
vaak met een bijkelk (omwindsel) aan de buitenzijde. Kroonbladen 5, in 
den knop gedraaid, door de tot een buis verbonden, talrijke meeldraden 
aan den voet vergroeid. Helmknopjes en het vrije deel der helmdraden in 
tweeën gespleten (dus ieder helmknopje 1-hokkig). Vruchtbladen vele, tot 
een veelhokkig vruchtbeginsel verbonden, zelden 5, ieder hokje met 1 of 
meer eitjes. Stijlen vaak beneden verbonden. Vrucht in een aantal deel- 
vruchtjes uiteenvallend, die aan den binnenhoek open zijn of een doosvrucht. 
Zaden zonder kiemwit met gekromde kiem. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn bij deze familie meest groot 
en levendig gekleurd zoowel door de bloemkroon als door den meeldraad- 
koker. Zij zijn meestal protrandrische insectenbloemen. De honig wordt 
tusschen de voeten van ieder paar bloemkroonbladen of aan den voet van 
den kelk bewaard. 


Voorkomen. Onder de Malvaceae is een halophyt nl. Althaea officinalis, 
de meeste Malvasoorten echter zijn ruderalplanten. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Malvaceae. 


A. Bijkelk uit 10-12 lijnvormige slippen bestaand. Vrucht een veelhokkige, veelzadige 
doosvrucht, korter dan de kelk. Bloemkroon 4-6-maal zoolang als de kelk. 
Hibiscus blz. 354. 
B. Bijkelk 3-9-spletig of -bladig. Deelvruchtjes 1-zadig, in een cirkel liggend, zich ten 
slotte van elkaar scheidend. 
a. Bijkelk 3-spletig of 3-bladig. 


aa. Bijkelk 3-bladig, aan den voet met den kelk vergroeid. . . Malva blz. 346. 
bb. Bijkelk 3-spletig, vrij van den kelk . . . . . . …. . . Lavatera blz. 354. 
b. Bijkelk 6-9-spletig, vrij van den kelk. . . . . … . . « … « Althaea blz. 353. 


1. Málva') L. Kaasjeskruid. 


Vrucht rond, in het midden neergedrukt, Samengesteld uit een groot 
aantal eenzadige deelvruchtjes, die cirkelvormig gerangschikt zijn om een 


1) van ’t grieksche malacos: zacht, omdat de Malva's een verzachtend slijm bevatten. 


FAMILIE 48. —: MAEVACEAE, —— 347 


centrale as. Bloemen rose, violet of wit. Bladen handvormig ingesneden, 
gekarteld, de onderste met hartvormigen voet. Kruidachtige planten. 


Volksnamen. De namen kaasjes, kaasjeskruid, kaasjesbloem worden 
algemeen gebruikt, alle slaan op den vorm der vrucht, die wel wat van 
een Leidsche kaas heeft, verder nog broodjes in Noord-Limburg en Zeeland 
en schakekaas op Zuid-Beveland. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Malva. 


A. Bloemen alleenstaand in de bladoksels of alleen boven in armbloemige bundels. Bladen 
handspletig of -deelig. 
a. Kelkslippen smal lancet-lijnvormig. Bijkelkbladen lijnvormig, driemaal zoo kort als de 
kelk. Bloemkroon nauwelijks evenlang als de kelk. Eenjarig. M. althaeoides blz. 347. 
b. Kelkslippen ovaal-driehoekig. Bijkelkbladen evenlang als de kelkbuis. Bloemkroon 
3 à 4 maal zoolang als de kelk. 
aa. Bijkelkbladen eirond of lancetvormig. Vruchtjes kaal of een weinig behaard, 


opde vlakten"serimpeldin nn 2e ee deer en er PM Aleen Dlz-347. 
bb. Bijkelkbladen smal lancet- tot lijnvormig, naar beide einden versmald. 
Vruchten ruw behaard, glad . . … . … M. moschata biz. 348. 


B. Bloemen in de bladoksels in hoopies. Bladen handlobbig, zelden handspletig. 
a. Bloemen zittend of zeer kort gesteeld. Vruchtstelen hoogstens dubbel zoolang als 
de kelk. Bloemen vrij klein. Bladen met gekroesden rand. . M. crispa blz. 349. 
b. Bloemen gesteeld, de vruchtstelen vele malen langer dan de kelk. 
aa. Bladen handspletig of handlobbig. Bijkelkbladen ovaal of langwerpig. 
a. Bloemkroon groot, 3 à 4 maal zoolang als de kelk, rose met donkere 
strepen of wit. Bijkelkbladen langwerpig of elliptisch-lancetvormig, korter 
dans dekelk ren . … … … M. silvestris blz. 349. 
Pp. Bloemkroon klein, 2 à 3 Ee Seo ale de kelk, blauwachtig wit. Bijkelk- 
bladen breed, ovaal-lancetvormig, bijna even lang als de kelk. 
M. nicaeensis biz. 350. 
bb. Bladen alle bijna rond, oppervlakkig gelobd, gekarteld. Bijkelkbladen smal 
lijnvormig, korter dan de kelk. 
a. Bloemkroon vrij klein, 2 à 3 maal zoolang als de kelk. Vruchties glad met 
afgeronden rand. .. .. biss Ms meglecta blz5 351: 
Pf. Bloemkroon klein, nauwelijks An LE ie kelk. Vruchtjes met scherpen rand. 
aa. Bloemkroon evenlang als of iets korter dan de kelk, wit of lilaachtig. 
Vruchtjes rimpelig, scherp gerand . . . . -. . M. borealis biz. 552. 
Pp. Bloemkroon nauwelijks evenlang als de kelk, blauwachtig wit. Vruchtjes 
sterk rimpelig met gevleugelden of getanden rand. M. parviflora blz. 352. 


M. althaeoides ') Cav. Heemstkaasjeskruid (fig. 416). 

De plant is borstelig door uitgespreide haren. De stengels zijn rechtopstaand of uitge- 
spreid. De onderste bladen zijn cirkelrond, de hoogere hand- 
deelig met lancetvormige slippen. 

De bloemen staan okselstandig, zijn rose, purper geaderd, 
vrij groot, met stelen, die 2 à 3 maal zoolang zijn als de 
bladen. De bijkelkbladen zijn lijnvormig, 3 maal zoo kort 
als de kelk. De kelkslippen zijn smal lancet-lijnvormig, de 
bloemkroon is nauwelijks zoolang als de kelk. De vruchtjes 


zijn onbehaard, dwars gerimpeld, bij rijpheid iets rood. 1-3 S 8 Gij 
dM. ©. Mei, Juni. A Po 4 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort ss SN EE 4 2 
thuis op onbebouwden, kalkhoudenden grond in Zuid-Europa DA 87, Ga 
en is bij ons eenmaal aangevoerd waargenomen bij Apeldoorn. SS RER AN 
M. Alcea®) L. Vijfdeelig kaasjeskruid | 
(fig 417) Malva althaeoides. 


f 7 Fig. 416. 
De plant is bekleed met aanliggende, stervormige 


“1) althaeoides — heemstachtig. 2) bewapend, van alkè: verdediging, hulp. 


348 ze MAIEVACEAE Wes FAMILIE 48. 


haren. De wortel is houtig en vertakt, daaruit komen verscheiden ronde, 
rechtopstaande, enkelvoudige of kort vertakte, witachtig zwak berijpte 
stengels. De wortelbladen zijn in omtrek rondachtig met hartvormigen voet, 
zij zijn langgesteeld, met breed en kort gelob- 
den rand (de lobben zijn gekarteld). Zij ontbreken 
vaak bij de bloeiende plant. De stengelbladen 
zijn korter gesteeld, handvormig 5-deelig, met 
bijna ruitvormige, 3-spletige, getande of vin- 
spletige slippen, de bovenste zijn bijna zittend, 
3-deelig. Uit de bladoksels komen òf korte 
takken òf aanduidingen van deze nl. eenige 
kleine blaadjes. De steunbladen zijn lijnvormig, 
spits, gewimperd. 

Uit de oksels der bovenste bladen komen de 
alleenstaande bloemen, die op gewoonlijk vrij 

Mala GEE korte stelen staan en daar de bladen klein zijn, 

Bigs lijken zij een langgerekten tros te vormen. De 
bloemstelen en kelken zijn viltig ruw behaard, korter dan of zeldzamer 
dubbel zoo lang als de kelk, rose, soms wit, groot. De kelk heeft breed 
driehoekige slippen en eironde of lancetvormige bijkelkbladen. De kroon- 
bladen zijn breed wigvormig, boven diep uitgerand. De vruchtjes zijn op 
de vlakten dwars gerimpeld, kaal of een weinig borstelig op de rugzijde, 
zij worden bij rijpheid zwart (fig. 417). De zaden zijn niervormig, zwart- 
achtig. 5-10 dM. 2». Juni—September. 

De variëteit 5. fastiagáta ') Cav. heeft minder diep ingesneden bladen, 
de stengelbladen zijn 5-spletig, de bovenste 3-spletig met langwerpige, 
ongelijk getande slippen. De bovenste bloemstelen zijn dicht opeengehoopt, 
zij zijn reeds tijdens den bloeitijd 3 cM lang. 

Biologische bijzonderheden. Bijzonderheden omtrent de bestuiving, zie 
M. silvestris. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen, 
bosschen, op beschaduwde, ruige plaatsen, vooral op kalkgrond, het meest 

in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons zeld- 
zaam. De variëteit bovengenoemd is alleen bij 
jj Beek en tusschen Ubbergen en Beek gevonden. 


NCN 
ES M. moscháta ®) L. Muskuskaasjeskruid 
NA 


SWN > (fig. 418). 
Si Deze plant gelijkt veel op de vorige. De plant is 
Ea VD j _meest ruw door enkelvoudige haren. De stengels 


ES // A zijn rechtopstaand, vertakt, ruw door sterk afstaande 
NZ: ze haren, die ieder aan den voet in een purperrooden 
@ cirkel gevat zijn, zoodat de stengel onder de loupe 

D/, NN 
MH (iN gezien purperrood gepunt schijnt. De wortelbladen 


zijn in omtrek rondachtig met hartvormigen voet, 
5-7-lobbig of -spletig, langgesteeld. De stengel- 
bladen zijn handvormig 5-deelig met vinspletige 
tot dubbel vinspletige slippen, de slippen der bovenste bladen zijn lijnvor- 
mig ingesneden, alle zijn grasgroen, in de jeugd gewimperd en van 
onderen behaard. 


1) fastiagata — vlakkoppig. 2) moschata — muskusachtig. 


Malva moschata 


Fig. AIS. 


FAMILIE 48. — MALVACEAE. — 349 


De bloemen staan in de bladoksels en aan de toppen der stengels en 
hebben ruw behaarde bloemstelen, zij zijn rose, zelden wit en zijn kleiner 
dan bij de vorige soort. De bijkelkbladen zijn gewimperd, de kelkslippen 
ruw behaard, breed driehoekig. De kroonbladen zijn 4 maal zoolang als 
de kelk, aan den top gegolfd, getand en iets naar binnen gebogen. De 
vruchten hebben een afgeronden rand, zijn niet rimpelig, doch dicht ruw 
behaard en worden zwart (fig. 418). 3-6 dM. >. Juli--September. De 
plant riekt sterk naar muskus. 

De variëteit 2. intermédia') Gr. et Godr. heeft de bovenste stengel 
bladen handdeelig met smalle, ingesneden of getande slippen en gekartelde 
niervormige wortelbladen. 

Bij ons is alleen bij een korenmolen te Voorthuizen de vorm met witte 
bloemen gevonden. 


Biologische bijzonderheden. Bijzonderheden omtrent de bestuiving, zie 
M. silvestris. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In West- en Midden-Europa 
komt deze plant in heggen, bosschen en op beschaduwde, ruige plaatsen, 
vooral op zandgrond, voor. Bij ons is zij op ruige, grazige plaatsen, aan 
heggen en langs wegen vrij algemeen. Zij wordt ook wel gekweekt en is 
misschien dus soms wel verwilderd. De muskusgeur verdwijnt bij het 
drogen. 


M. críspa®”) L. Dessertbladen. 

Deze plant heeft een rechtopgaanden stengel. De bladen hebben een hartvormigen 
voet, zijn klein gekarteld-getand, hebben een gekroesden rand, zijn handlobbig, zelden 
handspletig. 

De bloemen zitten in hoopjes in de bladoksels, zijn ongesteeld of vrij kcrt gesteeld, 
witachtig, vrij klein. De kroonbladen zijn evenlang als de kelk. De vruchtstelen zijn 
hoogstens dubbel zoolang als de kelk. De vruchtjes zijn dwars gerimpeld. 8-18 dM. 
©. Juli—Herfst. 


Voorkomen. De plant is waarschijnlijk afkomstig uit Zuid-Oost-Azië en Abyssinië. Zij is 
vroeger veel gekweekt als artsenijgewas en ook nu nog als sierplant en komt bij ons, 
echter zeer zeldzaam, verwilderd voor. 

M. silvéstris®) L. Groot kaasjeskruid (fig. 419). 

De plant is uitgespreid behaard. Uit den penwortel komen verscheiden 
rechtopstaande, opstijgende of liggende, meest ver- 
takte stengels met afgeronde kanten. De bladen 
staan verspreid, zijn nier-cirkelvormig, de schijf der 
onderste bladen is duidelijk 7-lobbig, die der bo- 
venste 5-lobbig, gekarteld-gezaagd, behaard, vooral 
van onderen vaak grijs door haren, zij hebben 
een hartvormigen of afgeknotten voet en in de 
insnijding vaak een purperkleurige vlek. De blad- 
stelen zijn ruw behaard en dragen aan den voet 
2 lancetvormige, gewimperde steunblaadjes. 

De bloemen zijn gesteeld, staan 2-5 bijeen in 
de bladoksels. De bloemstelen zijn korter dan de 


Malva silvestris 


bladen, iets behaard, na den bloei rechtopstaand. Fig. 419. 
De bijkelkbladen zijn langwerpig of elliptisch- 
lancetvormig, de kelkslippen breed driehoekig. De kroonbladen zijn omge- 


. 1) intermedia —= middelste. 2) crispa —= gekroesd. 3) silvestris — bosch. 


350 — MALVACEAE. — FAMILIE 48. 


keerd eirond, met gewimperden nagel, aan den top vrij diep uitgerand tot 
2-spletig, rose, met drie donkere strepen in de lengte, soms wit, 3 à 4 
maal zoolang als de kelk., De vruchten zijn onbehaard, gerimpeld, bij 
rijpheid geel (fig. 419). 3-NAiMm. oo. Juni-September.en 

Bij de variëteit 2. frilóba *) zijn de bladen 3-lobbig, bij de var. fl. atro- 
violáceis*) zijn de bloemen donkerviolet. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn met het oog op de be- 

stuiving nog al bijzonder 
zee gebouwd (fig. 420). Zij 
zijn protrandrisch, want 
eerst overdekken de vele 
helmknopjes de nog on- 


vl id ontwikkelde en in den 
MANSBUE  meeldraadkoker _opge- 
Pepe PS 


sloten stempels geheel. 
De geopende helm- 
knopjes nemen nu geheel 
at het midden der bloem 

Fig. 420. in. Hebben zij echter 


1. Meeldraadzuil in den knop. 2. Meeldraadzuil even na het Da En verloren, 
opengaan der bloem. 3. Meeldraden en stijlen wat later. 4. Meel- an bui Í en 
draden en stijlen tegen het laatst van den bloeitijd. Ak helm- LS zich de helm 
knopjes. st stempels. draden naar buiten en 


naar beneden en nu 
groeien de stempeltakken uit den koker en spreiden zich straalvormig uit, 
zoodat zij juist de plaats innemen, waar vroeger de helmknopjes stonden. 
Kruisbestuiving door insecten is dus zoo goed als verzekerd en zelfbestuiving 
geheel uitgesloten. 

Merkwaardig is, dat deze bloemen zoo weinig tegen het rooven van 
honig verzekerd zijn. Als des namiddags de bloemen zich beginnen te 
sluiten en de kroonbladen reeds ineengedraaid zijn, steekt de honigbij nog 
vaak haar slurf van buiten af tusschen de kelk door in de bloem en ledigt 
zoo de honigreservoirs. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op puinhoopen, 
aan heggen, kanten van wegen en dijken in geheel Europa voor en is ook 
bij ons algemeen. De var. 4. is bij Warnsveld, /. langs een sloot bij 
Weurt gevonden. 


Volksnamen. Behalve kaasjeskruid, hoort men in Zuid-Limburg de namen 
broodjeskruid en rinkrank, op Walcheren fransche broodjes, in Noord- 
Limburg hemdeknoopjes, in Friesland kerkhofbloem, in Waterland oogen— 
stekers, op Overflakkee kersen. 


M. nicaeênsis %) All. Nizzakaasjeskruid (fig. 421). 

Deze plant is met stijve haren bedekt. Uit den penwortel komt een rechtopstaande, 
opstijgende of liggende stengel. De bladen zijn handvormig 5-7-lobbig, rondachtig met 
hartvormigen voet, langgesteeld, de bovenste zijn vrij diep ingesneden, bijna spits. 


1) triloba = drielobbig. 2) fl. atroviolaceis —= bloemen donkerviolet. 3) nicaeensis —= 
van Nizza. 


FAMILIE 48. — MALVACEAE. — 


351 


De bloemstelen staan opeengehoopt in de bladoksels en staan na den bloei rechtop. 


De bijkelkbladen zijn ovaal-lancetvormig, vrij ver van den kelk 
verwijderd. De kelkslippen zijn driehoekig. De kroonbladen 
hebben een gebaarden nagel en zijn 2 à 3 maal zoolang als de 
kelk, omgekeerd hartvormig of diep uitgerand, naar den voet ver- 
smald, blauwachtig wit. De vruchten zijn onbehaard of iets 
behaard, sterk netachtig gegroefd, zonder getande randen, bij 
rijpheid geel (fig. 421). 2-5 dM. ©. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan 
wegkanten, puinhoopen in de streek der Middellandsche Zee 
voor en is bij ons alleen op een bemest heideveld te Apeldoorn 
waargenomen. Dit was bemest met sumac uit Palerma afkomstig. 

M. neglécta *) Wallr. (M. vulgáris®) Fr.). Klein kaas- 
jeskruid (fig. 422). 

Deze plant is verspreid behaard. Uit den penwortel 
komen eenige liggende of opstijgende stengels, die 
rond en min of meer met sterharen bekleed zijn. 
achtig, langgesteeld, met min of meer hartvormigen 
meer duidelijk 5-7-lobbig, gekarteld 
gezaagd, aan weerszijden met eenige 
enkelvoudige of stervormige haren 
bezet. Van deze laatste zijn er op de. 
stelen meer. De steunbladen zijn klein, 
langwerpig, toegespitst, behaard. 

De bloemen staan in hoopjes in de 
oksels der bladen en hebben bloem- 
steeltjes, die korter zijn dan de bladen 
en na den bloei naar beneden gericht 
zijn met rechtopstaanden kelk. De 
bijkelkbladen zijn lijn-lancetvormig, de 
kelkslippen langwerpig-driehoekig met 
vlakken rand en naar voren gerichte 
haren. De kroonbladen zijn vrij klein, 
2 à 3 maal zoo lang als de kelk, met 
een- diepe insnijding, rose of bijna 
wit, zij zijn bijna omgekeerd hart- 
vormig en worden bij het dragen 
lichtviolet. Het stijlkussen is bijna 


Malva niceeensis 


Fig. 421. 


De bladen zijn rond- 
voet. Zij zijn min of 


even breed als de vruchtjes. De vruch- Malva neglecta. 


tjes zijn glad met afgeronden rand. 
7-45 cM. O—2. Juni—October. 


Fig. 422. 


1 bloem in doorsnede; 2 vrucht 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 


bestuiving is bijna gelijk aan die bij M. silvestris, 


doch tegen het einde 


van den bloeitijd (circa 48 uren na het opengaan der bloem) krommen zich 


de stempeltakken zoo sterk naar beneden, dat zij de 


nog met iets stuifmeel 


bedekte helmknopjes aanraken, zoodat nu nog spontane zelfbestuiving kan 


plaats hebben. Daar de bloemen kleiner zijn dan 
minder insectenbezoek en is dus deze maatregel wel 
heid voor zaadvorming te hebben. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 


bij M. silvestris is er 
wenschelijk om zeker- 


komt aan } wegkanten, 


id akkers, aan heggen in geheel Europa voor en is bij ons algemeen. 


DD RER = voorbijgezien. 2) vulgaris = gewoon. 


352 — MALVACEAE. — FAMILIE 48. 


Volksnaam. Voor Walcheren wordt de naam fransche broodjes opgegeven. 


M. boreális ’) Wallmann. (M. rotundifólia ®) L.). Rond kaasjeskruid - 
(fig. 423). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige en is in den nieuweren tijd eerst 
scherp als soort van deze afgescheiden. Zij is slanker dan M. neglecta, 
heeft meer rondachtige en tamelijk gelijk gekartelde bladen met nog minder 
sprekende lobben, breedere steunbladen, veel 
kleinere, bijna witte bloemen, die weinig langer dan 
de kelk zijn. 

Uit den penwortel komen opstijgende stengels. 
De bladen zijn rondachtig, met hartvormigen voet, 
5- of 7-lobbig. 

De bloemen staan in hoopjes van 2-10 in de 
oksels der bladen, de bloemstelen zijn na den 
bloei naar beneden gebogen met rechtopstaanden 
kelk. De bijkelkbladen zijn lijn-lancetvormig, de 
kelkslippen driehoekig met gekroesden rand en 
borstelvormige, van elkaar afstaande haren. De 
kroonbladen zijn zwak uitgerand. Het stijlkussen is veel smaller dan de 
vruchtjes. De vruchtjes zijn rimpelig, scherp gerand 
(fig. 423). 1,5-3 dM. O—. Juni—October. 


Biologische bijzonderheden. Geschiedt in het begin 
van den bloeitijd, die 48 uren duurt, alles als bij 
M. silvestris, zoo is hier door de kleine, minder sterk 
gekleurde bloemen, waar minder insectenbezoek is, 
spontane zelfbestuiving zeer wenschelijk. Wij zien hier 
dan ook, dat de meeldraden meer opgericht blijven en 
de nog met stuifmeel bedekte helmknopjes aangeraakt 
worden door de zich terugkrommende, spiraalsgcwijs 


“Malva borealis 
Fig. 423. 


Maisieres, oprollende stempeltakken (fig. 424). 
Bloem aes van Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 


den bloeitijd, zich zelf i Í id- 
Bearer ne nele komt aan wegkanten en op puinhoopen vooral in Zuid 


knopjes; sf stempels. Europa voor, doch schijnt bij ons reeds lang met zaad 
te zijn ingevoerd, doch is nog steeds vrij zeldzaam. 


M. parviflóra 3 L. Kleinbioemkaasjeskruid 
(fig. 425). 

Deze plant is zwak behaard. De stengel is rechtopstaand 
met uitgespreide takken. De bladen zijn oppervlakkig ge- 
lobd, gekarteld. 

De kelk is bijna droogvliezig, vaak roodachtig, met 
breed ovale, uitgespreide slippen. De kroonbladen zijn 
nauwelijks zoolang als de kelk, blauwachtig wit, met on- 
behaarde nagels. De vruchtjes zijn sterk rimpelig met 
gevleugelden, getanden rand (fig. 425). 2-5 dM. ©. 
April —Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 

Ald aan wegkanten en op puinhoopen voor in de streek om 

Malva parviflora de Middellandsche Zee en is bij ons alleen als aange- 
Fig. 425. voerd bij Winterswijk gevonden. 


1) borealis = Noordsch. 2) rotundifolia —= rondbladig. 3) parviflora = kleinbloemig. 


FAMILIE 48. — MALVACEAE. — 353 


2. Althaéa!) L, Heemst. 


Vrucht rond, in het midden neergedrukt, uit een groot aantal eenzadige 
vruchtjes samengesteld, die cirkelvormig om een centrale as zitten. Bloemen 
rood, rose of lila, okselstandig. Bladen handlobbig. Kruidachtige planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Althaea. 


A. Plant witviltig. Bladen oppervlakkig handlobbig. Stelen korter dan de bladen. Kelk- 

slippen tegen de vrucht liggend. Vruchten behaard. Bloemen roodachtig wit, vrij groot. 

A. officinalis blz. 353. 

B. Plant lang uitstaand behaard. Bovenste bladen 3-7-slippig, de lagere niervormig, ge- 

karteld. Stelen langer dan de bladen. Kelkslippen om de vrucht rechtopstaand. 
Vruchten onbehaard. Bloemen lila of bleekrose, weinig langer dan de kelk. 

A. hirsuta blz. 354. 


A. officinális®) L. Heemst (fig. 426). 

Uit den dikken, witten, vleezigen wortel komen meest verscheiden recht- 
opstaande, ronde, witviltige, fluweelachtig zachte, onvertakte stengels. 

De bladen zijn aan weerskanten zachtviltig, 
eirond of langwerpig, de onderste hebben een 
hartvormigen voet en zijn spits, dan volgen ondui- 
delijk 5-lobbige bladen ook met hartvormigen voet, 
dan 5- en 3-lobbige, met wigvormigen voet 
en geheel boven vaak ongedeelde bladen. Alle 
bladen hebben een ongelijk getanden rand. 

De bloemen zitten in hoopjes in de bladoksels, 
op stelen, die korter zijn dan de bladstelen, zij 
zijn vrij groot, roodachtig wit. De bijkelkslippen 
zijn smal, lancetvormig, korter dan de kelk, de 
kelkslippen ovaal, toegespitst. De kroonbladen | 
zijn 3 maal zoolang als de kelk, aan den top Althea officinalis 
vlak uitgerand. De vruchten zijn viltig, met SEL 
stompe randen, boven gewelfd (fig. 426). 6-12 dM. %. Juli—September. 


Biologische bijzonderheden. De viltige beharing der geheele plant belet, 
dat de huidmondjes door vocht gesloten worden, hetgeen dus in verband 
staat met den stand der plant op vochtige plaatsen. Wat de bestuiving 
betreft, is de bloem hoofdzakelijk ingericht als Malva neglecta, dus ook 
hier treedt bij uitblijvend insectenbezoek spontane zelfbestuiving op. 

Het slijm, dat de geheele plant bevat, beschut haar tegen het opeten 
door dieren. 


Gebruik. Ook nu nog worden verschillende deelen der plant in de 
apotheken gebruikt, om het verzachtende slijm, dat zij bevatten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa aan de oevers van wateren voor naar de zeezijde, soms ook 
aan rivieroevers. Bij ons is zij plaatselijk vrij algemeen. 


Volksnaam. In Utrecht noemt men haar wel Spaansche maluwe. 


1) van het grieksche altaia: genezing, hetgeen slaat op de geneeskrachtige eigenschappen 
van Althea officinalis. 2) officinalis — geneeskrachtig. 


HEUKELS, Flora. 23 


Sn — MALVACEAE. — FAMILIE 48. 


A. hirsúta ') L. Ruige heemst (fig. 421). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande of opstijgende, stijf afstaand behaarde, ver- 
takte, ronde, geribde, vaak roodachtig aangeloopen stengel. 
De onderste bladen zijn niervormig 5-lobbig, de middelste 
5-, soms ook 7-slippig, de hoogere 3-deelig, alle zijn ge- 
karteld. De bladstelen zijn afstaand borstelig behaard, evenals 
de bladschijven althans in het begin. De steunbladen zijn 
eirond-lancetvormig, sterk gewimperd. 

De bloemen staan alleen in de bladoksels en hebben stelen, 
die langer dan de bladen zijn. De bijkelkbladen zijn lancet- 
vormig, korter dan de kelk en de kelkslippen zijn lancetvormig, 
lang toegespitst. De kroonbladen zijn lila of bleek rose, 
weinig langer dan de kelk, iets uitgerand. De vruchten zijn 
onbehaard, gerimpeld, met afgeronden rug en stompe randen 


(fig. 427). 1-4 dM. ©. Mei—Juli. 
A3 Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
Althea hirsuta kalkhoudende akkers in Midden- en Zuid-Europa voor en is 
Fig. 421. bij ons op eenige plaatsen aangevoerd. 


3. Lavátera®) L. Lavatera. 


L. trimêstris®) L. Lavatera (fig. 428). 

De plant heeft rechtopstaande, vertakte, naar boven ver- 
spreid behaarde stengels. De onderste bladen zijn rond-hart- 
vormig, gekarteld, de bovenste hoekig of gelobd, vooral van 
onderen zijn ze dunviltig. 

De bloemen zijn levendig rose, geaderd, groot, alleenstaand 
in de bladoksels. De bijkelkslippen zijn ovaal, uitgespreid, 
korter dan de kelk. De kelkslippen zijn langwerpig-lancet- 
vormig, de kroonbladen 5 à 6 maal zoolang als de kelk. De 
vruchten zijn talrijk, onbehaard, sterk gerimpeld, in het 
midden ingedrukt met afgeronden rug en bestaan uit ver- 
scheiden, eenzadige vruchtjes, die om een centrale spil zijn 
gerangschikt en bij rijpheid zwart worden (fig. 428). Het 
stijlkussen is schijfvormig en bedekt de vruchtjes. 6-12 dM. 
©. jJuli—Herfst. 


Lavatera trimestris Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
Fig. 428. bouwland in de streek der Middellandsche Zee en den Levant 
voor en is alleen aangevoerd bij Apeldoorn. 


4. Hibíscus *) L. 


H. Triónum?) L. Hibiscus (fig. 429). 

Uit den penwortel komt een al of niet vertakte, rechtopstaande, ronde, los bebladerde 
stengel, die evenals alle andere groene deelen der plant met sterharen is bezet. De 
onderste bladen zijn het kleinst, bijna cirkelrond, iets 3-5-lobbig, stomp, gekarteld; de 
volgende zijn 3-5-deelig met langwerpige, gelobde slippen, de middenslip is verlengd, de 
eene zijslip staat rechtop, de andere horizontaal uit. De bovenste bladen zijn bijna uit 
3 blaadjes samengesteld, de middenslip is de langste, de 2 zijslippen staan horizontaal af. 

De bijkelk is veeldeelig met smalle, spitse, lijn-lancetvormige slippen. De kelk is 


1) hirsuta — ruwharig. 2) gewijd aan Lavater, een Zwitsersch arts in de 17e eeuw. 

3) trimestris — driemaandelijksch. 4) van het grieksche Hibiscos, een oude naam 
voor de heemst en andere malveachtige planten. 5) waarschijnlijk van triaina: drietand en 
zou dan betrekking hebben op de 3-deelige, spits gelobde bladen. 


FAMILIE 49. — GERANIACEAE. — 355 


opgeblazen, vliezig, 5-spletig, langer dan de bijkelk. De kroonbladen zijn eirond, zwa- 
velgeel, aan den voet donkerpurper, langer dan de kelk. Er zijn 5 meeldraden. De doos- 
vrucht is 5-hokkig, veelzadig, omgeven door een blaasvormig opgezwollen kelk (fig. 429, '), 
welks slippen van boven zijn samengevouwen. 3-8 dM. 5. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt op onbebouwde plaatsen en langs wegen 
in de Oostenrijksche kuststreek voor en is bij ons 
een paar malen aangevoerd, nl. in een moestuin te 
Kampen, aan den spoorweg bij den Maredijk bij 
Leiden, op het Pothoofd te Deventer, in bouwland 
bij Brummen, bij een stoommeelfabriek te Mid- 
delburg. 


Familie 49. 
Geraniaceae. D.C. Ooievaarsbekken. 


Bladen meest gesteeld, handlobbig, -spletig 
of -deelig, zeldzaam gevind, met steun- 
blaadjes. Bloemen in 2- tot meerbloemige 
schermachtige schroeven, zelden alleen- 
staand, meest regelmatig. Kelk blijvend, 
5-bladig (het achterste kelkblad heeft soms, 
nl. bij de vaak gekweekte Pelargonium- 
soorten met vaak symmetrische bloemen, Hibiscus Teionuim, 
een met den bloemsteel vergroeide spoor). 
Kroonbladen 5, aan den voet van den als ‚ant met dike 

Ber ; jd omhulsel; 2. vrucht 

centraalzuiltje verlengden bloembodem in- zonder omhulsel; 3. vrucht in doorsnede. 
geplant, in den knoptoestand meest gedraaid. 
Meeldraden in 2, zelden 3 kransen, de voor de kroonbladen staande vaak 
onvruchtbaar, alle beneden vergroeid. Vruchtbeginsels 5, met het centrale 
zuiltje vergroeid, ieder met 2 halfomgekeerde eitjes, een beneden met het 
centrale zuiltje vergroeiden stijl en een naar boven vrijen stempel. 

Rijpe vruchtjes droogvliezig, 1-zadig, van het centrale zuiltje loslatend, 
evenals de blijvende stijl, die zich boogvormig of spiraalvormig oprolt. 
Zaden zonder kiemwit. Kiem gekromd met vaak gedeelde zaadlobben. 


Fig. 429. 


Biologische bijzonderheden. De bloemstelen der meeste Geraniaceae 
krommen zich des nachts en bij regen, doch ook voeren zij vaak stand- 
vastige bewegingen uit, zoo krommen zich de bloemstelen van Geranium 
pusillum, columbinum, Erodium moschatum en andere kort voor het 
opengaan der bloemen naar boven, na de bevruchting naar beneden, 
kort voor het openspringen der vrucht weer opwaarts. De beteekenis dier 
bewegingen zal wel duidelijk zijn in verband met het doen opvallen der 
bloemen en de zaadverspreiding. 

Bij vele Geraniaceae zijn verder de kelkbladen klierachtig, kleverig en 
gestekeld, waardoor belet wordt, dat langs den stengel opkruipende 
insecten de bloemen bereiken, om daar honig te rooven. 

De meest levendig, vaak roodgekleurde bloemen, hebben bij de ver- 
schillende soorten een zeer uiteenloopende grootte. Naarmate de grootte 
der bloemen afneemt, zijn de bloemen minder protrandrisch en vermindert 

23* 


356 — GERANIACEAE. — FAMILIE 49. 


natuurlijk ook het insectenbezoek. Hoe grooter de bloemen, des te sterker 
sprekend zijn de inrichtingen voor kruisbestuiving, hoe kleiner zij zijn, des 
te meer neemt door de inrichting der bloem de kans op spontane zelf- 
bestuiving toe. 

De honig wordt bij de meeste soorten aan de buitenzijde van den voet 
der 5 buitenste meeldraden afgescheiden en is dus gemakkelijk toegankelijk, 
zoo althans de bloemen rechtopstaan. 


Voorkomen. Als boschplanten behooren tot deze familie Geranium 
phaeum, lucidum, pyrenaicum en Robertianum, terwijl Geranium pratense 
en silvaticum meer weideplanten zijn en Geranium sanguineum een xero- 
philen bouw vertoont. Als ruderaalplanten en akkeronkruiden moeten 
Geranium dissectum, columbinum, molle en pusillum en Erodium cicuta- 
rium genoemd worden. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Geraniaceae. 


A. Bladen even breed als lang. Meeldraden 10, meest alle met helmknopjes (zie echter 
Geranium pusillum). Vruchten openspringend, met van binnen onbehaarde naalden 
(stijlen), die boogvormig van den voet naar den top loslaten . . Geranium blz. 356. 

B. Bladen meer lang dan breed. Meeldraden 10, waarvan 5 zonder helmknopjes, dus 
onvruchtbaar. Vruchten niet openspringend, met van binnen behaarde naalden (stijlen), 
die geheel loslaten van de stempelzuil en zich van den top naar den voet spiraal- 
VONmISKOprollEn A EP Erco din nb za s 


1. Geránium') L. Ooievaarsbek. 


Bloemen regelmatig. Kelk 5-bladig. Kroonbladen 5, gelijk. Meeldraden 
10, meest alle vruchtbaar, de 5 met de kroonbladen afwisselende langer, 
aan den voet van buiten met een klier. Vruchtjes aan den top afgerond, 
zich naar binnen openend, doordat een deel aan den vruchtwand aan het 
centrale zuiltje, waaraan de 5 vruchtjes eerst bevestigd waren, blijft zitten… 
Bloemen 1 à-2 aan den top van iederen steel. Bladen rondachtig of veel- 
hoekig in omtrek, handlobbig tot handdeelig. Planten min of meer behaard. 


Volksnaam. In Noord-Limburg gebruikt men den naam harken voor het 
geslacht. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Geranium. 


A. Nagel der kroonbladen veel korter dan de plaat. Kelkbladen uitgespreid. 

a. Overblijvende planten met dikken wortelstok. Bloemen meestal groot, met kroon- 
bladen die veel langer zijn dan de kelkbladen. Nagel der kroonbladen en helm- 
draden gewimperd. 
aa. Bladen in omtrek rond, met aan den top verbreede lobben. Kroonbladen iets 


ingesneden. 

a. Plant lang uitstaand behaard. Bloeiwijzen 1-bloemig. Bloemen rood, 
geaderd, zeer groot. Kelkbladen genaald . . . G. sanguineum blz. 358. 

f. Plant zacht behaard. Bloeiwijzen 2-bloemig. Bloemen blauwachtig-violet, 
vrij groot. Kelkbladen nauwelijks genaald . . . G. pyrenaicum blz. 358. 


1) van het grieksche geranios: kraanvogel, omdat de vrucht eenigszins in vorm overeen- 
komt met den snavel van een kraanvogel. 


FAMILIE 49. — GERANIACEAE. — 357 


bb. Bladen in omtrek veelhoekig met naar den top versmalde lobben. 

a. Vruchtjes sterk rimpelig, min of meer behaard. Kroonbladen rond-omge- 

keerd-eirond, zwartviolet, zelden roodviolet. Bladen handvormig 5-7-spletig. 
G. phaeum blz. 359. 

Pf. Vruchtjes niet rimpelig, behaard. Kroonbladen omgekeerd-eirond. Bladen 
handvormig 7-spletig of -deelig. 
aa. Bloemstelen na den bloeitijd neergebogen. Bloemkroon blauw. Helm- 

draden met breed driehoekigen voet, plotseling naar boven versmald. 

G. pratense blz. 360. 

ff. Bloemstelen steeds rechtopstaand. Bloemen violet. Helmdraden lancet- 

vormig, naar boven geleidelijk versmald. . . G. silvaticum blz. 361. 

b. Planten eenjarig, met dunnen penwortel. Bloemen klein. Kroonbladen weinig 
langer dan de kelkbladen. Bladen 5-9-spletig of -deelig. 

aa. Bladen handlobbig of -spletig, dus niet of nauwelijks tot op de helft inge- 

sneden. Kelkbladen zeer kort genaald. 

a. Stelen der bloeiwijzen korter dan de langgesteelde bladen. Kroonbladen 
niet ingesneden, met onbehaarden nagel. Vruchtjes en snavel kort 
afstaand behaard met enkele klierhaartjes er tusschen. 

G. rotundifolium biz. 361. 

P. Stelen der bloeiwijzen langer dan de bovenste, bijna zittende bladen. 
Kroonbladen ingesneden, boven den nagel behaard. 
aa. Stengels met uitstaande haren bezet. Kroonbladen wat langer dan de 

kelk, rose. Meeldraden 10, vruchtbaar, met onbehaarde helmdraden. 
Vruchtjes onbehaard, gerimpeld . . . . . . . . G. molle blz. 363. 
PP. Stengels fijn behaard. Kroonbladen nauwelijks zoolang als de kelk, 
lila. Vaak 5 vruchtbare meeldraden met aan den voet behaarde helm- 
draden. Vruchtjes aangedrukt behaard, niet gerimpeld. 
G. pusillam blz. 364. 
bb. Bladen handdeelig, dus bijna tot aan den voet gedeeld. Kelkbladen genaald. 

Kroonbladen ingesneden. 

a. Stelen der bloeiwijzen veel langer dan de bladen. Bloemstelen 6 à 7 maal 
zoolang als de kelk. Vruchtjes onbehaard. Snavel met korte, naar voren 
gerichteshaten…,/ …-… … <= smeet Gs columbinum: biz 361 

Ê. Stelen der bloeiwijzen korter dan of evenlang als de bladen. Bloemstelen 


nauwelijks zoolang als de kelk. Vruchtjes en snavels afstaand klierachtig 
behaardsshe stel Mee 2 „ … … „ &. dissectum blz. 362. 


B. Nagel der kroonbladen evenlang als of langer dan de plaat. Planten eenjarig, met pen- 
wortel. Kelkbladen tijdens den bloeitijd rechtopstaand, tijdens den vruchttijd samen- 
neigend. Kroonbladen vrij klein met onbehaarden nagel. 

a. Bladen rondachtig, niervormig, handlobbig of -spletig met gekartelde slippen. 
Kelk onbehaard, dwars gerimpeld met 5 sterk uitspringende kanten. Stengel bijna 


KAAN OMA EAT Ie ne rk de vanden Geige OEREN 
b. Bladen 3-5-tallig met gesteelde, dubbel vinspletige blaadjes. Kelk klierachtig 
behaard, niet dwars gerimpeld . . . « … . … … … … G&G. Robertianum blz. 365. 


Biologische bijzonderheden. De rijpe vruchtjes zitten in den blijvenden 
kelk, alle 5 nog met de stijlen, die aan het centrale zuiltje zitten, er ver 
buiten uitstekend. Zij laten nu van beneden af los; en daarbij krijgt ieder 
der vruchtjes aan de zijde van het zuiltje een opening (zie boven). Dat 
loslaten geschiedt plotseling en met zulk een ruk, dat het zaadje over een 
vrij grooten afstand er uit wordt geslingerd en zoo de verspreiding er van 
wordt bewerkt. Dit gebeurt echter alleen bij de grootbloemige soorten 
G. sanguineum, G. pratense en de kleinbloemige G. dissectum. Bij de 
andere soorten, b.v. G. molle, G. pusillum, C. lucidum, G. Robertianum en 
G. pyrenaicum, sluit zich echter de opening van ieder der deelvruchtjes. 
Hier laat het vruchtje van de naald los en wordt met het zaad weg- 
geslingerd. 


358 — GERANIACEAE. — FAMILIE 49. 


G. sanguineum !) L. Bloed-ooievaarsbek (fig. 430). 

Uit den vertakten wortelstok komen ronde, duidelijk gelede, afstaand behaarde, gaffel- 
vormig vertakte, rechtopstaande of uitgespreide stengels. De bladen zijn tegenoverstaand, 
gesteeld, rondachtig-hartvormig in omtrek, 5-7-deelig, met 
iets wigvormige, bijna tot aan het midden 3-spletige 
slippen en lijnvormige slipjes, die vaak een rood klier- 
knobbeltje aan den top hebben, van boven en aan den 
rand kort behaard, van onderen op de blauwgroene zijde 
bijna kaal. De bladstelen zijn rond, aan den voet iets 
verdikt, afstaand behaard, aan den voet met 2 spoedig 
verdrogende, uit een breeden voet spits-toegespitste, be- 
haarde steunbladen. 

De bloemstelen zijn 1-2-bloemig, bladokselstandig, na 
den bloei iets naar beneden gebogen, 2 à 3 maal zoolang 
als de bladen, afstaand behaard met aan het eind 2 schut- 
bladen en bloemsteeltjes, die na den bloei neergebogen 
zijn, doch zoo, dat de vruchtkelk rechtopstaat. De kelk- 
bladen zijn elliptisch, stomp, stekelpuntig, met vliezigen 

Geranium sanguineum rand, van buiten iets behaard. De kroonbladen zijn om- 

Fig. 430. gekeerd eirond, rood, met witten, korten, iets behaarden 

nagel, 2 à 3 maal zoolang als de kelk. De vruchtjes 

zijn glad, naar boven evenals de snavel behaard (fig. 450). De zaden zijn bruin, met fijne 
puntjes. 1-45 dM. 2%. Mei—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zonnige heuvels en in droge 
bosschen in Midden- en Zuid-Europa voor en is in ons land alleen bij Usrecht, Bunnik, 
in het Gooi, in de Schermer, op het Heerenduin bij Velsen, bij Maastricht en bij Winterswijk 
gevonden. 

G. pyrenáicum®) L. Pyreneesche ooievaarsbek (fig. 431). 

> Deze soort vormt oogenschijnlijk een overgang 
tot de kleinbloemige, eenjarige soorten. 

Uit den knolvormigen wortelstok komen lang- 
gesteelde, in omtrek niervormige wortelbladen, 
wier stelen met witte, afstaande haren dicht bezet 
zijn. Zij zijn 7-, 9- of 1l-spletig, de slippen zijn 
3-lobbig met stompe lobben en zacht behaard. 
Verder ook een rechtopstaande of uitgespreide, 
gegroefde, vaak purperkleurige, wit afstaand be- 
haarde stengel, die naar boven klierachtig zacht 
behaard is. De stengelbladen zijn tegenoverstaand, 
kort gesteeld, 5-7-spletig met slippen, die 3 iets 
spitse lobben hebben, de bovenste zijn slechts 
3-spletig. Alle bladen zijn behaard en hebben 2 
roode, dicht behaarde, gewimperde, langwerpige en spitse steunblaadjes. 

De bloemen staan in 2-bloemige bloeiwijzen op roode, afstaand behaarde 
bloemstelen, die in de bladoksels staan en langer dan de bladen zijn. De 
knoppen zijn overhangend, de bloemen rechtopstaand, de vruchtsteeltjes 
zijn iets teruggebogen met rechtopstaande vruchtjes. De kelkbladen staan 
uitgespreid, zijn eirond, aan den top van een klier voorzien. De kroon- 
bladen zijn vrij diep ingesneden, 2 à 3 maal zoolang als de kelk, violet 
met donkerder aderen, zeldzaam wit. Zij hebben boven den nagel aan 
weerszijden een bundeltje haren. De vruchtjes zijn fijn behaard met aange- 
drukte haren of kaal en hebben gladde zaden (fig. 431). 2-6 dM. 2. 
Mei—September. 


Geranium pyrenaicum. 


Fig. 431. 


1) sanguineum — bloedrood. 2) pyrenaicum — Pyreneesch. 


FAMILIE 49. _ — GERANIACEAE. — 359 


Biologische bijzonderheden. Ook wat den bouw der bloem met het oog op 
de bestuiving betreft, staat deze soort tusschen die met groote en met kleine 
bloemen in, doch nadert meer 
tot die met groote bloemen. 

Voor de bloem zich opent 
(fig. 432), zijn de toppen der 
meeldraden iets naar buiten 
gebogen. In de open bloem 
hebben zich eerst de 5 buiten- 
ste meeldraden opgericht en 
staan de helmknopjes, die aan Geranium pyrenaicum. 
de buitenzijde a IBSSEn 1. Meeldraden en eea der bloem, 
sprongen, boven de dan nOg 2. Dezelfde deelen in het begin van den bloei, 3. De- 
opeengesloten stempels. Op Acid delen iets verden in don Medi opjes van den 
MR volgenden dag richten benen kram van eelde, Dagiele vanaf 
zich ook de 5 binnenste meel- 
draden op, zoodat de ook nu nog aaneengesloten stempels door de 10 helm- 
knopjes omgeven zijn. De bloemen zijn dus vrij sterk protrandisch. Een 
of 2 dagen later spreiden zich de stempels uit en is nu nog stuilmeel aan- 
wezig, dan kan door insecten of spontaan zelfbestuiving optreden, anders 
is kruisbestuiving door insecten uit jongere bloemen aangewezen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in beschaduwde, 
boschrijke streken in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij zeld- 
zaam en wordt het meest aan spoordijken en wegen aangetroffen. Zij is 
waarschijnlijk langs de spoorbanen bij ons aangevoerd en schijnt zich te 
verspreiden. 


G. phaêum9) L. Donkere ooievaarsbek (fig. 433). 

Uit een bijna horizontalen wortelstok komen 1 of meer rechtopstaande, 
naar boven vertakte stengels, die zacht met hori- 
zontaal afstaande, witte haren bezet zijn. De 
wortelbladen zijn zeer lang gesteeld, de stengel 
bladen, die uit de vooral dicht met witte haren 
bezette en roodbruin gekleurde knoopen komen, —&, 
staan verspreid en zijn naar boven toe al korter SS 
en korter gesteeld en ten slotte zittend. De wortel- kh 
bladen en de onderste stengelbladen zijn handdeelig, 
7-slippig, de hoogere stengelbladen 5-, zelfs 3-slip- 
pig. Alle slippen zijn ingesneden getand, de tanden 
loopen in een rood puntje uit. De bladen zijn van | 
boven groen en behaard, van onderen doffer en De 
kaal. Aan den voet der bladstelen zitten vliezige, 
langwerpige steunblaadjes. 

De bloemstelen staan tegenover de bladen, zijn 2-bloemig, langer dan 
de bladen. De kelkbladen zijn eirond, iets grijsgroen door lange dicht 
afstaande haren en eindigen meest in een spitsje. De kroonbladen zijn 
gegolfd, niet ingesneden, vlak uitgespreid, later iets neergebogen met witten 
nagel en roodbruine plaat. De vruchtstelen zijn verlengd, rechtopstaand 
of uitgespreid De schutbladen zijn lijnvormig, stomp. De vruchtjes zijn 
sterk rimpelig, behaard (fig. 433). 4,5-6 dM. >. Mei—juli. 


Geranium pheum 


Fig. 433. 


1) phaeum —= bruin. 


360 — GERANIACEAE. — FAMILIE 49. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn evenals die van andere 
Geraniumsoorten met groote bloemen sterk protrandrisch en worden vooral 
door bijen bestoven. De inrichting is vrijwel als bij G. pratense. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
aan berghellingen in Midden-Europa voor. Bij ons is zij zeldzaam, op 
beschaduwde plaatsen. 

G. pratênse!) L. Beemd-ooievaarsbek (fig. 434). 

Uit den krachtigen wortelstok komt een rechtopgaande, ronde, vertakte 

stengel, die kort behaard, doch evenals de bloem- 
stelen naar den top toe klierachtig behaard is. De 
onderste bladen zijn langgesteeld en 7-deelig met 
ruitvormige, bijna vinspletige slippen, de hoogere 
zijn 6-deelig. Zij hebben lancetvormige steunbladen. 

De bloemstelen staan in de oksels der bladen, 
zijn langer dan deze en dragen 2 bloemen. De 
kelkbladen zijn eirond-lancetvormig, toegespitst, 
uitstaand. De kroonbladen zijn omgekeerd-eirond, 
groot, gaaf, breed, eerst lilakleurig, later blauw, 
zelden wit, 2 à 3 maal zoo lang als de kelk. De 

U <4 bloemsteeltjes zijn na den blceitijd teruggeslagen, 
Geranium pratense later vaak weer rechtopstaand. De vruchtjes zijn 

den glad, doch evenals de snavel met afstaande klier- 
haren bezet (fig. 434). 3-9 dM. 2. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De klierachtige stengel zorgt, dat kruipende 
insecten de bloemen niet kunnen bereiken. 

De haren aan den voet der kroonbladen beschutten den honig tegen 
regen, ook staan de bloemen gewoonlijk met haar as horizontaal of schuin. 
Als de bloemkroon open gaat, zijn de 5 buitenste meeldraden bezig zich 
naar buiten te bewegen en op denzelfden dag volgen ook de binnenste in 
die beweging. De helmknopjes zijn nu opengesprongen. Op den volgenden 
dag buigen zij zich nog verder naar buiten en verliezen de helmknopjes: 
De stijleinden lagen eerst tegen het centrale zuiltje, doch krommen zich nu 
naar buiten en nu zijn de stempels rijp en worden door het stuifmeel, uit 
jongere bloemen door bijen of hommels aangedragen, bestoven, vooral 
daar zij ongeveer op dezelfde plaats staan, waar eerst de helmknopjes 
stonden. Later bewegen zich ook de stempels weer naar binnen. 

De insecten zetten zich met de pooten op het centrale zuiltje, de kop 
naar beneden en bewegen hun slurf door de spleten tusschen de voeten 
van 2 naast elkaar liggende kroonbladen door, waar zij honig vinden. 
Zij doen zoo achtereenvolgens met de 5 spleten en raken daarbij met de 
onderzijde van hun achterlijf, dat zij bij het zuigen op en neer bewegen, 
in jongere bloemen de helmknopjes, in oudere de stempels. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in berg- 
weiden in geheel Europa voor, doch is bij ons op beschaduwde grasgronden, 
echter vrij zeldzaam, aangetroffen. 

Volksnamen. Als volksnaam voor deze plant wordt voor Zeeuwsch- 
Vlaanderen duimpjes opgegeven, voor het Oostelijk deel van Gelderland 
kraaienpoot. 


1) pratense — weide. 


FAMILIE 49. | — GERANIACEAE. — 361 


G. silváticum ') L. Bosch-ooievaarsbek (fig. 435). 

Uit den dikken wortelstok komen 1 of meer krachtige, rechtopstaande, boven vertakte 
stengels, die beneden met rugwaarts gekeerde, korte haren, boven met afstaande klier- 
haren bezet zijn. De knoopen zijn dik, vaak roodachtig. De 
wortelbladen zijn langgesteeld, 7-spletig, met breed ruit- 
vormige, ingesneden gezaagde slippen, de stengelbladen 
krijgen naar boven toe kortere stelen, zijn tegenoverstaand 
en 5- tot 3-spletig. De oppervlakte is rimpelig en grasgroen, 
van onderen zijn zij wat bleeker. De steunbladen zijn lancet- 
vormig. 

De bloemstelen zijn rechtopstaand, 2-bloemig, langer dan 
de bladen, fijn behaard, de steeltjes klierachtig. De kelk- 
bladen zijn langwerpig, klierachtig behaard, stekelpuntig, de 
kroonbladen zijn gaaf, 2 à 3 maal zoolang als de kelk, rood, 
soms iets blauwachtig, kleiner dan bij de vorige soort. De 
vruchtstelen zijn rechtopstaand, de vruchtjes glad, evenalsde 
snavel wijd afstaand behaard (fig. 435). 3-8 dM. 4. Juni— à 
Augustus. lr 


Geranium silvaticum 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Fig. 435. 
bosschen en bergstreken in bijna geheel Europa voor en is 
bij ons alleen op de voormalige buitenplaats het Halder bij Valkenburg (L.) gevonden. Of 
de plant daar verwilderd of in het wild voorkomt, is twijfelachtig. 


G. rotundifólium?) L. Rondblad-ooievaarsbek (fig. 436). 

Deze soort komt nog al met G. pusillum en G. molle overeen, doch wijkt o.a. af door de 
iets grootere, roseroode, ongedeelde kroonbladen en de slechts gelobde bladen. 

Uit den penwortel komen uitgespreid vertakte, zacht behaarde stengels, die liggend, 
opstijgend of rechtopgaand zijn. De geheele plant is door 
afstaande haren zacht behaard en daartusschen komen O5 / 
naar boven klierharen voor. De onderste bladen zijn lang- 
gesteeld, diep nier-hartvormig, 5-7-lobbig, de hoogere zijn 
_ korter gesteeld, meest 5-lobbig, met omgekeerd-eironde 


lobben, die naar voren ingesneden zijn en in de insnijding DE PP eG 

een roodachtig puntje hebben. De steunbladen zijn rood- 35, 5 Zij 5 

achtig. Eet EN / 4 
De bloemen zijn korter dan de bladen, 2-bloemig, met A ln, s 

bloemsteeltjes, die langer dan de kelk en ook langer dan EE fd 

de bloemstelen zijn. De kelkbladen staan uitgespreid en Ee NS 

zijn kortgenaald. De kroonbladen zijn rose, aan den voet ARE SS 

wit, iets langer dan de kelk, kort genageld, niet inge- VÁANN IN 

sneden. De vruchtjes zijn glad en evenals de snavel kort  Á\ N Ë 

afstaand behaard met enkele klierharen er tusschen a 

(fig. 436). 1-4 dM. ©. April—September. Geranium rotundifolium 


Fig. 436. 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 5 


aan wegen, in heggen, op bouwland en puinhoopen door geheel Europa voor. Bij ons 
is zij echter slechts gevonden te Apeldoorn (waarschijnlijk aangevoerd), aan den straatweg 
van Leiden naar Koudekerk en op den St. Pietersberg. 


G. columbinum®) L. Fijnblad-ooievaarsbek (fig. 437). 

Uit den penwortel komen een of meer uitgespreide, vertakte, vaak 
liggende of opstijgende stengels. Deze zijn, evenals de bloemstelen, aan- 
gedrukt behaard, zonder klieren, roodachtig aangeloopen en knoopig. De 
bladen zijn tegenoverstaand, langgesteeld, in omtrek cirkelrond, iets aan- 
gedrukt behaard, handdeelig met 5-7 slippen, die bij de middelste en 
bovenste bladen vinspletig zijn met uitgespreide lijnvormige slipjes. De 
steunbladen zijn priemvormig, fijn behaard en staan in de purperroode 
knoopen. 


1) zilvaticum — bosch. 2) rotundifolium — rondbladig. 3) columbinum — duiven. 


362 — GERANIACEAE. — FAMILIE 49. 


De bloemstelen zijn veel langer dan de bladen, 2-bloemig. De bloem- 
steeltjes zijn na den bloei naar beneden gericht en 6-7 maal zoo lang als 
de kelk. De kelkbladen zij eirond, vliezig gerand, met naar buiten omge- 
bogen randen en zijn aan den top genaald, zij zijn aangedrukt behaard. 
De kroonbladen zijn omgekeerd hartvormig, 
nauwelijks zoolang als de kelk en hebben een 
korten, gewimperden nagel. De helmdraden 
zijn iets behaard. De vruchtjes zijn onbehaard, 
niet rimpelig, (fig. 437). 2-6 dM. O. Juni— 
September. 


Biologische bijzonderheden. De kroonbladen 
hebben als honigmerk 3 donkere aderen. Zij 
schijnen zwak proterogynisch te zijn. Als de 
bloem opengaat, staan de 5 stempels uit en zijn 
geschikt om stuifmeel op te nemen, de helm- 
knopjes zijn dan nog gesloten. Vijf der meel- 
draden zijn langer en de helmknopjes er van 
staan bijna even hoog als de stempels, de 5 
andere zijn korter. Op den avond van den eersten dag zijn de helm- 
knopjes van die 5 langste meeldraden opengesprongen en kan zelfbestuiving 
plaats hebben (bij G. lucidum heeft dit openspringen reeds 4 uur na het 
opengaan der bloem plaats). Tegen den nacht sluiten zich de bloemen en 
des morgens, als zij uit den gebogen stand weer recht zijn gaan staan, 
verlengen zich de 5 korte meeldraden zoover, dat de inmiddels openge- 
sprongen helmknopjes in de nissen tusschen de stempels geschoven worden, 
waardoor de zijranden der stempels van deze stuifmeel ontvangen. Zij 
groeien nu nog hooger uit en het stuifmeel, dat ze nog bevatten, kan door 
insecten weggehaald worden en in bloemen worden overgebracht, die nog 
in het eerste stadium verkeeren. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bouwland, 
heggen en bosschen voor en ook aan de kanten van wegen, in geheel 
Europa. Bij ons is zij vrij zeldzaam, het meest 
nog komt zij voor op rivierklei en op de Zuid- 
Hollandsche en Zeeuwsche eilanden op zeeklei. 


Geranium columbinuta 
Fig. 437. 


G. disséctum’) L. Slipblad-ooievaarsbek 
fig. 438). 

Deze gelijkt veel op G. columbinum, doch onder- 
scheidt zich er van door de behaarde bladen en 
de breedere bladslippen. 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande sten- 
gel, die met rugwaarts gerichte of afstaande haren 
en naar boven met klierharen bezet is en reeds bij 
den voet takken draagt, die zich naar alle kanten 


Geranium dissectum- 


Fig. 438. uitspreiden. De bladen zijn tegenoverstaand, lang 
gesteeld, 5-7-deelig met 3-spletige slippen. De 

slipjes der middelste en bovenste bladen zijn lijn-lancetvormig tot lijnvormig, 
gaaf of ingesneden. De steunbladen zijn purperrood, dicht behaard, eirond, 
toegespitst. De bladstelen zijn aïstaand behaard, de bladschijven aan de 


1) dissectum — onregelmatig ingesneden. 


FAMILIE 49. — GERANIACEAE: — 363 


randen en op de aderen fijn behaard. De bovenste bladen zijn 3-deelig en 
iedere bladslip is herhaald 3-spletig. 

De bloemstelen komen uit de bladoksels, zijn dicht met witte haren bezet, 
korter dan of even lang als de bladen, nauwelijks zoo lang als de kelk, 
na den bloeitijd naar beneden gebogen met opgerichten kelk. De kelkbladen 
zijn eirond, uitstaand behaard en met klierharen voorzien, met een naald 
aan den top. De kroonbladen zijn purperkleurig, even lang als de kelk, 
met korten, gewimperden nagel, omgekeerd eirond. De helmdraden zijn 
naar beneden behaard. De vruchtjes zijn niet rimpelig, doch evenals de 
snavel afstaand klierachtig behaard (fig. 438). 1-4 dM. ©, ook wel OO. 
Mei—September. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij G. columbinum. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland, 
aan wegen, heggen en dijken, op kleigrond in geheel Europa voor en is 
bij ons vrij algemeen. 


G. mólle') L. Zachte ooievaarsbek (fig. 439). 

Deze plant gelijkt veel op G. pusillum, doch onderscheidt er zich van 
door de roseroode bloemen en door de gerimpelde vruchtjes. 

Uit den penwortel komen een aantal zwakke 
stengels, die liggen, doch zich aan den top min 
of meer verheffen. Zij zijn, evenals de andere 
deelen der plant, met afstaande, soms klierdra- 
gende haren van 2-erlei soort bedekt, nl. met 
kortere, dichter opeenstaande en daartusschen 
langere. De onderste bladen zijn langgesteeld, 
de hoogere korter, de onderste zijn rondachtig- 
niervormig, 7-9-spletig, met langwerpige, naar 
voren ingesneden slippen, de hoogere zijn 
S-lobbig met lancetvormige lobben. De steun- 
bladen zijn dunvliezig, eirond, toegespitst. 

De bloemstelen staan tegenover de bladen, 
zijn 2-bloemig, langer dan de bladen, vaak 
korter dan de bloemsteeltjes, die tijdens den bloei rechtopstaan, doch zich 
later ombuigen en zich dan onder den kelk zoo krommen, dat de vrucht 
rechtopstaat. De bloemsteeltjes zijn 3 à 4 maal zoo lang als de kelk. De 
kelkbladen zijn bijna elliptisch, spits, met een kort stekelpuntje, zij staan 
uitgespreid en dragen lange, uitgespreide haren. De kroonbladen zijn iets 
langer dan de kelk, omgekeerd hartvormig, rose, met korten, gewimperden 
nagel, zij zijn iets grooter dan bij G. pusillum. De vruchtjes zijn onbe- 
haard, gerimpeld (fig. 439). 1-4dM. ©, soms ook O©. Mei—September. 

De plant riekt in verschen toestand naar muskus. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn zwak protrandrisch. Als de 
bloem open gaat, liggen de stempeltakken nog tegen het centrale zuiltje, 
(fig. 440), zoodat de plaats, geschikt voor stuifmeelopneming, nog bedekt is. 
Ook de helmknopjes zijn nog gesloten. Nu buigen zich de binnenste meel- 
draden na elkaar naar binnen, de knopjes leggen zich op den top der 


Geranium molle 
Fig. 430. 


m)mnolle* zacht: 


364 — GERANIACEAE. — FAMILIE 49. 


nog steeds voor stuifmeelopneming ongeschikte stempeltakken. Voor echter 
de 5 helmknopjes zijn opengesprongen, spreiden zich de stempeltakken uit 
en nu buigen zich ook de buitenste meeldraden naar het midden en openen 


Geranium molle. 


Fig. 440. 
Meeldraden en stampers in de opeenvolgende toestanden van ontwikkeling. Ak) en hk, helm- 


knopjes van den buitensten en binnensten krans van meeldraden, sf stempels. 

hunne knopjes. Eindelijk staan de knopjes tusschen en iets boven de 
stempels, zoodat bezoekers onder de insecten zoowel kruis- als zelfbe- 
stuiving kunnen bewerken. Bij uitblijvend insectenbezoek treedt de laatste 
spontaan op. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan randen van 
wegen, op ruige plaatsen, dijken, in bouwland in geheel Europa voor. Zij 
is ook bij ons algemeen, vooral op zandgrond, zeer weinig op lagen 
veengrond. 


G. pusillum!) L. Kleine ooievaarsbek (fig. 441). 
Uit den vezeligen wortel komen eenige slappe, liggende of opstijgende _ 
stengels, die zeer vertakt en zacht behaard zijn, 
ep naar boven klierachtig, soms roodachtig en in de 
f Jb knoopen gezwollen zijn. De onderste bladen zijn 
7 zeer lang gesteeld, met nauwelijks behaarde stelen, 
SE zij zijn bijna cirkelrond, 7-spletig, met wigvormig 
ij langwerpige slippen, die naar voren meest inge- 
sneden gekarteld zijn en zijn aan weerszijden fijn 
en zacht behaard. De hoogere bladen zijn korter 
gesteeld, doch komen overigens in vorm met de 
wortelbladen overeen. De steunbladen zijn eirond, 
toegespitst, sterk behaard en gewimperd, meest 
Á roodachtig. 
en De bloemstelen zijn 2-bloemig, langer dan de 
Ek bovenste bladen, de bloemsteeltjes zijn 4 à 5 maal 
zoo lang als de kelk. De kelkbladen staan uitgespreid, zijn uitstaand 
behaard, niet genaald. De kroonbladen zijn langwerpig-omgekeerd hart- 
vormig, evenlang als de kelk, lila, met korten, gewimperden nagel. De 
vruchten zijn aangedrukt behaard, niet gerimpeld, de snavel is afstaand 
klierachtig kort behaard (fig. 441). 7-50 cM. ©, soms OO. Mei—Herfst. 
De váak zeer groote, op beschaduwde plaatsen groeiende exemplaren 
gelijken soms veel op G. pyrenaicum. 
Biologische bijzonderheden. Volgens de nieuwste onderzoekingen is de 
inrichting der bloem met het oog op de bestuiving vrij wel als bij G. Rober- 
tianum, alleen duurt de bloeitijd nog korter, want de bloemen gaan op 


Nes 


Jj 


1) pusillum — dwergachtig. 


FAMILIE 49. — GERANIACEAE. — 365 


heldere dagen des morgens tusschen 7 en 8 uur open, terwijl de kroon- 
bladen dan omstreeks tusschen 12, en 2 uur reeds afvallen. De bewegingen 
der meeldraden enz. zijn vrij wel als bij G. Robertianum zal worden 
beschreven. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan kanten van 
wegen, in heggen en op ruige plaatsen op zandgrond in geheel Europa 
voor. Zij is bij ons algemeen, vooral in de duinen en op zandgrond. 


G. lúeidum!) L. Glanzige ooievaarsbek (fig. 442). 

Uit den penwortel komen meest verscheiden rechtopstaande of opstijgende, vertakte, 
bijna onbehaarde, glanzende, vaak rood aangeloopen, zeer brosse, gegroefde, reukelooze 
stengels. De wortel- en de onderste stengelbladen zijn langgesteeld, de hoogere korter. 
De bladen gelijken op die van G. pusillum, doch zijn lichter 
groen, alleen van boven iets behaard, van onderen glanzend. 
Zij zijn in omtrek niervormig, 5-7-lobbig of -spletig met 
breed omgekeerd-eironde, meest gekartelde slippen en een 
stekelpuntje aan ieder der karteltandjes. De bladstelen zijn 
later meest rood. De steunblaadjes zijn zeer klein. 

De bloemstelen zijn meest 2-bloemig, langer dan de bladen. 
De kelkbladen zijn dwars gerimpeld, kort genaald, samen- 
neigend. De kroonbladen zijn omgekeerd eirond, gaaf, le- 
vendig rose. De bloemsteeltjes zijn na den bloei een weinig 
naar beneden gebogen. De vruchtjes zijn aan den top ge- 
rimpeld en met klierharen bezet (fig. 442). 1-3 dM. OO, 
zeldzamer ©. Mei—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt 
op muren, in heggen, op beschaduwde berghellingen in Geranium lucidum 
Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij alleen aange- Fig. 442. 
voerd (Bunnik, Maarssenbroek te Driebergen, in een bosch 
tegenover Dennenburg te Driebergen, straatweg van Breukelen en Nieuwersluis bij Vecht- 
vliet, Nijenoord bij Breukelen, Apeldoorn). 


G. Robertiánum®) L. Robertskruid (fig. 443). 

Deze soort wijkt in uiterlijk nog al van de andere Geraniumsoorten af 
en is reeds door den onaangenamen geur dadelijk te herkennen. 

Uit den penwortel komt een aan den voet meest bloedroode, ronde, recht- 
opstaande, sterk vertakte, afstaand klierachtig 
behaarde, brosse stengel. De wortelbladen zijn 
3- of bijna 5-tallig, de blaadjes 3-deelig vin- 
spletig, de tegenoverstaande stengelbladen zijn 
3-tallig en verder evenals de andere ingesneden. 
De bladstelen en ook de nerven zijn vaak 
purperrood. 

Uit de bladoksels komen. de 2-bloemige, 
sterk behaarde bloemstelen, die langer dan 
de bladen zijn. De kelkbladen zijn lancetvormig, 
genaald, blijvend, de kroonbladen omgekeerd 
eirond, gaafrandig, 3 maal zoolang als de kelk, 
langgenageld, rood, rose, zelden wit, vrij 
groot. De bloemsteeltjes zijn na den bloei naar 
beneden gebogen. De vruchtjes zijn rimpelig, al of niet behaard, (fig. 443). 
1-5 dM. © en OO. Mei September. 


Geranium Robertianum. 


Fig. 443. 


1) lucidum — blinkend. 2) Robertianum — Robert's, gewijd aan den heiligen 
Ruprecht, wegens hare nog niet vergeten genezende kracht. 


366 — GERANIACEAE. — FAMILIE 49. 


Biologische bijzonderheden. De klierachtige beharing beschut de plant 
tegen slakkenvraat, ook de onaangename geur maakt, dat zij weinig door 
dieren gegeten wordt. 

Waaraan zij haar geheel onverdienden roep als middel tegen oogziekten 
te danken heeft, is onbekend. 

Omtrent den bouw der bloem in verband met de bestuiving hebben de 
nieuwste onderzoekingen geleerd, dat bij het opengaan der bloemen de 
meeldraden zich eerst met de kroonbladen naar buiten bewegen, doch niet 
medegaan tot deze hunne uiterste standen bereikt hebben. Dan springt 
een der helmknopjes open en nu beweegt zich die meeldraad naar binnen 
en legt zich tegen den stamper. De andere buitenste meeldraden doen 
achtereenvolgens hetzelfde en in dien tusschentijd buigen zich de binnenste 
meeldraden nog verder naar buiten en doen dan ook hetzelfde tot alle 
tegen de stijlen liggen. Dit alles is binnen een uur, nadat de bloem 
’s morgens tegen 8 uur is opengegaan, geschied. 

Toen de bloemen opengingen, stonden de stijlen rechtop, alleen de 
bovenste deelen met de stempelvlakten vormen reeds een sterretje en die 
stempels zijn al geschikt om stuifmeel op te nemen, hetgeen zij dan ook 
van de er tegenaan gedrukte meeldraden ontvangen. De stijltoppen 
krommen zich nu sterker en steken al tusschen 12 en 1 uur sterk boven de 
helmknoppen uit, die trouwens nu ook geen stuifmeel meer hebben. Tegen 
2 uur bewegen de kelkbladen zich meer naar buiten en de kroonbladen 
vallen nu al spoedig af‚ daarna bewegen de kelkbladen naar binnen en 
leggen zich tegen de stampers. 

Al die bewegingen geschieden bij bewolkte lucht en bij regenachtig weer 
veel langzamer en dan gebeurt het wel, dat de kroonbladen eerst op den 
derden dag afvallen. 

Is op de genoemde wijze voor zelfbestuiving in de bloem gezorgd, door 
insecten kan ook kruisbestuiving plaats hebben. De insecten komen in de 
bloemen honig halen, die trouwens moeilijker te verkrijgen is dan b.v. bij 
G. pratense en G. sanguineum, want ieder der rechtopstaande nagels der- 
kroonbladen draagt aan de binnenzijde een 4 mM lange lijst, die tegen een 
helmdraad der binnenste rij meeldraden ligt. Er zijn daardoor 5 smalle 
toegangen tot den honig, die zich aan den kelkvoet bevindt. Alleen 
insecten met een slurf van 6 mM lengte zijn in staat hem te bereiken. 
Zij raken dan in jongere bloemen met de bovenzijde van hun lichaam de 
helmknopjes en in oudere de stempels aan, die daar omstreeks op dezelfde 
plaats liggen als ín jongere de helmknopjes en bewerken dus kruisbestuiving. 

Tegen regen is de honig hier niet door haren beschut, doch dit is ook 
onnoodig, daar eerstens de nauwe kanaaltjes moeilijk waterdruppels door 
laten en bovendien de bloemen zich bij regen ombuigen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in bosschen, kreupelhout en heggen en op ruige plaatsen voor. Bij ons is 
zij algemeen op zandgronden o.a. in de duinstreek veel en ook op löss in 
Zuid-Limburg. Op kleigrond komt zij ook tamelijk veel voor, zelden op 
veengrond. 


Volksnamen. Verschillende volksnamen zijn voor haar bekend, zoo noemt 
men haar in Groningen rood remke, op Walcheren stinkerds, op Zuid- 
Beveland donderbloempje, in Zeeuwsch-Vlaanderen boksdoorn (boks- naar 
den geur) en in Zuid-Limburg speldenkruid. 


FAMILIE 49. — GERANIACEAE. — 367 


2. Eródium *) L’Her. Reigersbek. 


Kelkbladen 5, gelijk. Kroonbladen 5, gelijk of ongelijk. Meeldraden 
5 vruchtbare, met helmknopjes, aan den voet met een honigklier en 5 
zonder helmknopjes, voor de kroonbladen staand, breeder. Vruchtjes 
omgekeerd kegelvormig, behaard, niet openspringend, met aan de binnen- 
zijde behaarde naalden. 

Bloeiwijzen 1-8-bloemig, schijnbaar een scherm vormend, doch in werke- 
lijkheid een schroef als ‘bij Geranium, waar echter de schroef gewoonlijk 
slechts uit 1 of 2 bloemen bestaat en hier meest uit meer en dat hier de 
bloemsteel tusschen de verschillende bloemen zeer kort blijft. 

Bladen gekarteld, gelobd tot samengesteld, in omtrek ovaal of langwerpig. 
Planten behaard. 


Biologische bijzonderheden. De 5 deelvruchtjes laten hier met de stijlen 
geheel van het centrale zuiltje los. Gewoonlijk draaien zich de stijlen bij 
dat loslaten reeds schroefvormig samen en valt zulk een vruchtje op den 
grond, dan boort zich de stijltop meest reeds een eind in den bodem en is 
een vast punt geworden. Bij vochtig weer ontrolt zich nu de spiraal, bij 
droog weer rolt zij zich sterker in. Daardoor draait ook het vruchtje rond 
en boort zich in den bodem. Haren aan dat vruchtje staan zoo, dat zij 
wel toelaten, dat het verder in den bodem dringt, maar niet, dat het er 
uit terugkeert. Draait dus de spiraal zoo, dat het vruchtje weer uit den 
bodem zou willen komen, dat is dit zelf, gesteund door de haren, het 
vaste punt geworden en draait de minder stevig bevestigde stijltop rond. 
Is de draaiing andersom, dan boort zich het vruchtje dieper in en werkt 
zich zoo geheel in den bodem, waar het zaadje beter gelegenheid heeft 
om te ontkiemen, dan wanneer het op de aardoppervlakte ligt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Erodium. 


A. Bladen gekarteld of ZENGER jk eirond. Vruchtnaalden met 4-5 spiraal- 
windingen …. .. : É a Ten ledere a Ee malacoides; blz 210: 
B. Bladen samengesteld. 

a. Blaadjes kort gesteeld, dubbel gezaagd. Schutblaadjes niet toegespitst. Helm- 
draden der vruchtbare meeldraden aan weerszijden met een tandje aan den voet. 
Plant naar, guskus riekend . . … . … … … E. moschatum blz. 369. 

b. Blaadies dee vinspletig met gezaagde slip- 
gen. Schutblaadjes toegespitst. Helmdraden zonder 
tandjes. Plant zwak riekend, doch niet naar muskus. 
E. cicutarium biz. 367. 


E. cicutárium ©) L'Her. Reigersbek (fig. 444). 

Uit den penwortel komen verscheidene sten- 
gels, die soms naar alle richtingen op den bodem 
liggen en nauwelijks hunne toppen opheffen, 
doch ook wel opstijgend of rechtopgaand zijn. 
De stengels zijn eerst weinig ontwikkeld, later 
lang, rond, eenigszins knoopig. Alle deelen der 
plant zijn min of meer met witte, afstaande haren 
bezet, daarom is zij soms meer grijs, dan weer 
meer groen. De bladen zijn tegenoverstaand, ge- 


Erodium cicutarium 


Fig. 444. 


1) van het grieksche erodios: reiger, omdat de vruchten op den snavel van een reiger 
gelijken. 2) cicutarium — cicutaächtig. 


bd 


368 —GERANIAGEAE PS FAMILIE 49. 


steeld en gevind. De blaadjes zijn beneden kleiner en staan verder uiteen, 
dan volgen grootere, die dichter bijeenstaan, naar den top zijn ze weer 
wap en staan verder uit elkaar. Zij zijn/gesteeld, langwerpig-ovaal, 
velij vinspletig met gezaagde slippen. De steunbladen zijn wit of roodachtig, 
dunvliezig, eirond-driehoekig, toegespitst. 

De bloemstelen staan reeds beneden aan den stengel in de bladoksels, 
zij zijn 1-8-bloemig, meest langer dan de bladen. De schutblaadjes zijn 
klein, dunvliezig, toegespitst, ovaal en loopen in een borstel uit. De 
bloemsteeltjes staan tijdens den bloei rechtop, doch krommen zich na den 
bloei niet alleen onder den kelk, doch slaan zich ook tegen den bloem- 
stengel zoo terug, dat de vrucht rechtop staat, ofschoon de steel terugge- 
bogen is. De kelkbladen zijn ovaal en hebben een korte, dikke stekelpunt 
aan den top. De kroonbladen zijn omgekeerd-eirond, min of meer ongelijk, 
een weinig langer dan de kelk, rood, rose of wit. De helmdraden zijn 
onbehaard. De vruchtjes zijn kort en stijf behaard, doch op de eene zijde 
van den snavel van aangedrukte haren voorzien. De snavel is 2-4 cM lang 
en heeft 5-8 spiraalwindingen. 8-45 cM. O en OG. April—October. 

Van deze soort komt een variëteit @. pimpinellifólium *) Willd. voor, 
waarbij de blaadjes enkel gezaagd zijn en de bloemen 2-zijdig symmetrisch 
zijn, gewoonlijk met een geelachtige vlek met bruine of zwarte puntjes op 
de 2 kleinste, soms ook op alle kroonbladen (zie biologische bijzonder- 
heden). Of ook een doorgaand verschil is, dat bij de var. de bloemstelen 
en kelken wijd uitstaande klierharen dragen, terwijl bij de soort de beharing 
dier deelen plat neerliggend is, is niet zeker. 


Biologische bijzonderheden. Bij den gewonen vorm zijn de kroonbladen 
even groot en gelijkmatig gekleurd, soms zijn de 2 bovenste iets korter en 
sterker gekleurd. De honigkliertjes zijn hier als bij de Geraniumsoorten 
geplaatst en de bloemen zijn homogaam of zwak proterogynisch. De 3 bovenste 
helmknopjes liggen tijdens het stuiven dicht tegen de stempeltakken en ook 
de beide onderste leggen er zich later tegen, zoodat spontane zelfbestuiving 
niet uit kan blijven. Als de bloemen des morgens om 7 uur opengaan, is 
zij een uur later reeds geschied; daar des middags de kroonbladen reeds 
zijn afgevallen, is dit meestal de eenige wijze van bestuiving, die ook 
goede resultaten geeft, wat de zaadvorming betreft. 

Het schijnt echter volgens vele onderzoekingen met de var. pimpinelli- 
folium geheel anders te zijn. Daar zijn de bloemen grooter en protrandrisch. 
De grootere kroonbladen dienen daar als plaats, waarop de insecten zich 
neerzetten en vaak vindt men een sterk sprekend honigmerk (niet altijd). 
Eerst is hier de bloem in het onderste deel door de meeldraden zoo 
gesloten, dat er geen insect in kan dringen. Het bovenste kelkblad en de 
bovenste kroonbladen staan zoover van de bovenste meeldraden, dat de 
honigklier daar zichtbaar is. Als de bloem zich opent, zijn de bovenste 
deelen der stijlen nog onontwikkeld en staan de helmknopjes er een eind 
af. Nu openen zich eerst de bovenste, dan de onderste helmknopjes aan 
de van den stijl afgekeerde zijde en kan er stuifmeel door bijen, hommels 
en zweefvliegen weggehaald worden en dan buigen zich de meeldraden al 
spoedig geheel naar buiten en vallen de knopjes er meest af. Dan openen 
zich de stempeltakken en spreiden zich uit (meestal op den tweeden dag) 


1) pimpinellifolium — pimpinelbladig. 


FAMILIE 49. — GERANIACEAE. — 369 


en kunnen door insecten bestoven worden met het stuifmeel uit andere 
bloemen. Soms buigen zich later de meeldraden weer naar de stempels en 
kan dus nog spontane zelfbestuiving plaats hebben, als er nog helmknopjes 
zijn, die stuifmeel bevatten. In allen gevalle zouden dus de bloemen dezer 
variëteit veel meer op insectenbestuiving zijn aangewezen als die der soort. 

Merkwaardig is ook, dat men bij deze plant nog heeft gevonden, dat 
de insecten naar alle bloemen even sterk vliegen of er een honigmerk in 
is, al of niet. Dit is merkwaardig vooral, omdat men aanneemt, dat het 
honigmerk als wegwijzer naar den honig dient, zoodat daaruit zou volgen, 
dat insecten in bloemen zonder honigmerk den honig niet zouden kun- 
nen vinden. Dit blijkt dus onjuist te zijn. Wel kan men zeggen, dat 
het honigmerk het aan de insecten gemakkelijker maakt, om den honig te 
vinden, het is er echter niet bepaald noodzakelijk voor. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in geheel 
Europa op bebouwde en onbebouwde plaatsen voor en is bij ons algemeen 
vooral op zandgronden, ook in de duinen (weinig op lagen veengrond). 
Ook de var. pimpinellifolium is bij ons vrij algemeen, vooral op diluvialen 
zandgrond. 


Volksnamen. Behalve reigersbek heet de plant ook ooievaarsbek 
(Friesland, West-Friesland), kraanhals (Graafschap Zutphen), storksnavel 
(Oostelijk gedeelte van Gelderland en Overijsel), harken (Noord-Limburg), 
hanekam (Zuid-Limburg). 


E. moschátum ') U. Hér. Muskusreigersbek (fig. 445). 

Uit den penwortel komt een, vaak alleen in het begin, rechtopgaande 
stengel, die rond en van beneden af reeds met 
uitgespreide, opstijgende takken voorzien is. 
De stengel en takken zijn afstaand behaard, 
vooral in de jeugd. 

De bladen zijn tegenoverstaand, gevind (strikt 
genomen slechts diep vindeelig), gesteeld, lang. 
De blaadjes zijn langwerpig of eirond, zij nemen 
naar den top in grootte af, zijn kort gesteeld 
of zittend, ongelijk dubbel gezaagd, van boven 
met enkele korte haren voorzien, van onderen 
op de nerven behaard, de rand is sterk ge- 
wimperd. Vaak zijn 2 à 3 blaadjes dicht bij 
den top van het blad vergroeid en vormen een 
2-3-lobbig topblaadje. De steunblaadjes zijn 
eirond, stomp, droogvliezig. 

De bloemstelen zijn dicht met klieren en haren bezet en 4-8-bloemig. 
De schutblaadjes zijn klein, ovaal, spits en droogvliezig. De kelkbladen 
zijn eirond, kort genaald, van buiten klierachtig behaard. De kroonbladen 
zijn even lang als of iets langer dan de kelk, omgekeerd-eirond, gaaf, gelijk, 
roodachtig lila. De helmdraden zijn onbehaard, doch de vruchtjes dicht 
behaard. De vruchtsnavel is 3 à 4 cM lang, met 8-10 spiraalwindingen. 
De plant, vooral de bladen, riekt sterk naar muskus. 1-4 dM. O of OO. 
Mei—September. 


1) moschatum — muskusachtig. 
HEUkKeELsS, Flora. 24 


370 — OXALIDACEAE. — FAMILIE 50. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan wegkanten, 
in heggen, op puinhoopen in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons 
op dezelfde plaatsen zeldzaam. 


E. malacoides *) Willd. Malvereigersbek (fig. 446). 

Uit den penwortel komt een vrijwel rechtopstaande, soms 
ook liggende stengel, die meest vertakt is. De bladen zijn 
tegenoverstaand, langgesteeld, stomp, aan den voet iets 
hartvormig, eirond, zwak gelobd en aan den rand gekarteld, 
behaard. 

De bloemstelen zijn 3-8-bloemig, langer dan de bladen, 
klierachtig behaard, evenals de bladen en bladstelen, de 
bloemsteeltjes zijn 3 à 5 maal zoolang als de kelk. De schut- 
blaadjes zijn breed ovaal, stomp. De kelkbladen zijn genaald, 
3-5-nervig. De kroonbladen zijn bleekrood tot lila, eirond, 
weinig langer dan de kelk. De helmdraden zijn onbehaard. 
De vruchtsnavel is 2 à 3 cM lang, dun (fig. 446). 1-4 dM. 
©. April—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
Erodium malacoides aan wegen en op puinhoopen in Zuid-Europa voor en is bij 

Fig 446 ons alleen aangevoerd (Apeldoorn, duinen achter Clingendaal 
bij ’'s Gravenhage, ’s Gravenhage). 


Familie 50. Oxalidaceae D.C. Klaverzuringachtigen. 


Bladen gesteeld, drietallig. Blaadjes in den knop naar beneden gebogen, 
gevouwen. Bloemen in de bladoksels, alleenstaand of in schermachtige 
bijschermen, regelmatig. Kroonbladen in den knop gedraaid. Meeldraden 
in 2 kransen, alle vruchtbaar, de helmdraden aan den voet vergroeid. 
Vruchtbeginsel 5-hokkig, door de middennerven der vruchtbladen 5-kantig. 
Zaden 1 of meer, hangend, omgekeerd. Vrucht met 10 kleppen open- 
springend, die echter beneden en boven verbonden blijven, eerst springen 
meestal de hokjes langs de middennerf der vruchtbladen open en dan ook 
nog langs de randen van deze. De zaden hebben een rechte kiem, die in 
de as van het vleezige kiemwit ligt. 


1e Oxalis jn Klaver zarnimie: 


Bloemen regelmatig. Kelk 5-slippig, blijvend. Kroonbladen 5, gelijk, 
vrij of aan den voet iets vergroeid. Meeldraden 10, aan den voet ver- 
groeid, de 5 langere tegenover de kroonbladen staand. Stijlen en stempels 
5, op een bovenstandig vruchtbeginsel. Doosvrucht met 5 veelzadige hokjes. 

Bloemen wit, rose of geel, alleenstaand of in schermvormige bloei- 
wijzen met schutblaadjes aan den voet der steeltjes. Bladen wortelstandig 
of verspreid, omgekeerd hartvormig. Kruidachtige planten. 


Biologische bijzonderheden. De planten van dit geslacht bevatten kalium 
bioxalaat (zuringzout), welke stof ze beschut tegen het opvreten door 
slakken. 


1) malacoides — malveachtig. 2) van ’t grieksche oxus: zuur en als: zout, daar de 
plant een zure stof bevat, waaruit het zuringzout komt. Op die zure stof berust ook de 
naam: klaverzuring. 


FAMILIE 50. — OXALIDACEAE. — 311 


Bij nacht en regen sluiten zich de bloemen en krommen zich tevens de 
bloemstelen. 

Als de zaden rijp zijn, zwelt de binnenste laag der zaadhuid sterk op 
en drukt daardoor zoo krachtig tegen de buitenlaag, dat deze scheurt en 
de aan de scheur grenzende randen dier buitenlaag rollen zich snel samen, 
waardoor op de binnenste laag met de zaadkern zulk een hevige drukking 
wordt uitgeoefend, dat deze door de zich daarbij bevindende spleet der 
doosvrucht er uit geperst en weggeslingerd wordt. Vooral als voorbijgaande 
dieren de vrucht even aanraken, gebeurt dit plotseling en blijven de zaden 
aan die dieren hangen en als zij later afgeschud worden, is daardoor 
tevens voor de noodzakelijke verspreiding der zaden gezorgd. 


Volksnamen. in Zuid-Holland heet de plant doode klaver, in Friesland 
zure klaver, in Zeeuwsch-Vlaanderen klavertjes en kroontjeskruid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Oxalis. 

A. Bladen en bloemstelen uit den wortelstok te voorschijn komend. Kroonbladen 4-5 maal 

zoolang als de kelk. Bloemstelen l-bloemig. Bloemen rood geaderd met gelen nagel. 

0. Acetosella blz. 371. 

B. Stengel bebladerd met 2-5-bloemige bloeiwijzen. Kroonbladen 2 maal zoolang als de 
kelk. Bloemen geel. 

a. Stengels rechtopstaand, niet wortelend. Bladen zonder steunbladen. Vruchtstelen 


opgerichtwofkuitstaande ee ON sErlebanblzndide 
b. Stengels liggend, uitgespreid, soms wortelend. Bladen met steunbladen. Vrucht- 
stelen naar beneden gebogen . . .. „ … … … 0. corniculata blz. 373. 


0. Acetosélla) Lt. Witte klaverzuring (fig. 447). 

Uit den dunnen, draadvormigen, vertakten, horizontalen wortelstok, die 
met vleezige, eironde, roede schubben bezet is, komen de bladen en de 
bloemstelen. De bladen zijn langgesteeld, drietallig, met kortgesteelde, 
omgekeerd breed hartvormige blaadjes, die van boven groen en onbehaard 
en beneden vaak purperrood en verspreid be- 
haard zijn en een gewimperden rand hebben. 

De bloemstelen zijn langer dan de bladen, 
verspreid behaard, omstreeks in het midden van 
een paar kleine schutblaadjes voorzien en daar 
geleed. De bloemen staan alleen en hangen 
min of meer over. De kelkslippen zijn lang- 
werpig, stomp, met doorschijnenden rand en 
iets gewimperd. De kroonbladen zijn langwerpig- 
omgekeerd eirond, wit met roode aderen en gelen 
nagel. De stempels zijn stomp. De doosvrucht 
is langwerpig-eirond, toegespitst, onbehaard. De 
zaden zijn overlangs gestreept. 5-10 cM. 2. Ore eee 
April, Mei. Eke 

Gedurende den zomer verschijnen ook korter gesteelde, kleistogame 
bloemen. 


Biologische bijzonderheden. Deze plant is een echte schaduwplant met 
al de typische kenmerken van deze als daar zijn: de onbehaarde, dunne, 
groote bladen, de kruipende wortelstok (in verband met den lossen aard 
van den bodem), de vroege ontwikkeling en bloeitijd (in verband met de 
sterke beschaduwing, als de bovenstaande gewassen blad hebben gekregen). 


1) Acetosella — weinig zuurachtig. 


24* 


Si — OXALIDACEAE. — FAMILIE 50 


Als de bladen dezer plant door den direkten zonneschijn getroffen worden, 
doen zij hetzelfde, wat zij ook des nachts gaan doen, zij nemen den 
zoog. slaapstand aan, d. w. z. de blaadjes bewegen zich naar beneden, 
tot zij bijna vertikaal neerhangen en de helft van ieder blaadje buigt zich om 
de middennerf wat om, zoodat de ondervlakten van 2 naast elkaar liggende 
helften tegen elkaar komen te liggen. Daardoor wordt verkregen dat des 
nachts het uitstralend oppervlak veel kleiner is en ook wordt de verdamping 
aanzienlijk verminderd, doordat juist de vlakten, die de huidmondjes 
dragen, tegen elkaar liggen. Beide omstandigheden werken samen om het 
warmteverlies der dunne blaadjes te doen verminderen. 

Dat ze ook in het zonlicht dien stand aannemen, staat in verband met 
hunne bijzondere gevoeligheid voor dat licht. Als zij toch den slaapstand 
aannemen, treffen de zonnestralen de bladen slechts zeer schuin en doen 
geen schade aan het bladgroen, bovendien wordt zoo ook de overmatige 
verdamping verhinderd. 

De bloemen dezer plant hebben in hare roode aderen een honigmerk, 
terwijl ook de geel gekleurde nagel, die onmiddellijk boven de honigklieren 
staat, als zoodanig dienst doet. De honig toch verzamelt zich in 5 ver- 
diepingen aan den voet der bloemkroon. Deze verdiepingen worden door 
vleezige, tot aan de meeldraden reikende aanhangsels van de nagels der 
kroonbladen gevormd. De lengte der stijlen is verschillend. Soms staan 
de stempels boven de helmknopjes, soms er tusschen. Het insectenbezoek 
is gering, ook in verband met den vroegen bloeitijd. De later komende 
kleistogame bloemen graven zich vaak in den grond en laten daar de 
vruchten rijpen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, 
die veelal eenigszins vochtig zijn, in geheel Europa voor. Bij ons is zij 
op dezelfde plaatsen vrij algemeen, vooral op zand- en lössgrond. 


Volksnamen. De plant heet hazenklaver in het Oostelijk deel van Gelder- 
land en Overijsel en in Zuid-Limburg, koekoeksbrood in het Oostelijk deel 
van Drente, Gelderland en Noord-Brabant, zure klaver in Friesland, Sal- 
land, West-Friesland, Zuid-Limburg en op Voorne en Beierland. 


0. stricta!) L. Stijve klaverzuring (fig. 448). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, 
ronde, aan den voet meest rood gekleurde stengel, 
aan wiens voet eenige teere takken ontspringen, 
die eerst zonder wortel te vormen over den bodem 
kruipen, verwijderd bebladerd zijn, doch later in 
de knoopen wortelen en zoo de plant overblijvend 
maken. De bladen der uitloopers zijn klein en 
kort gesteeld, die van den stengel grooter, lang- 
gesteeld, verspreid staand, zonder steunblaadjes, 
3-tallig met omgekeerd hartvormige, gaafrandige 
blaadjes. De geheele plant is weinig behaard. 

\ De bloemen staan in 2-5-bloemige schermen in 


IS N y Li 2 
Ns 
Oxalis stricta de bladoksels, aan lange stelen, die ongeveer even 


Fig. 448. lang als de bladstelen zijn. Zij zijn geel. De kelk- 
slippen zijn lancet-lijnvormig, niet tegen de doosvrucht liggend. De kroon- 


1) stricta = stijf. 


FAMILIE 50. — OXALIDACEAE. — 313 


bladen zijn omgekeerd eirond en hangen iets samen. De stempels zijn stomp. 
De doosvrucht is langwerpig, onbehaard en bevat dwarsgestreepte zaden. 
1-3 dM. 2. Juni—October. 

Biologische bijzonderheden. In de bloemen staan de helmknopjes der 
langere meeldraden op dezelfde hoogte als de stempels, doch zij staan er 
eerst een eind van verwijderd, zoodat insecten, die met stuifmeel beladen 
aan komen vliegen, daarvan op de stempels afgeven, dus kruisbestuiving 
bewerken. Na eenige uren neigen de helmknopjes naar de stempels, dus 
kan spontane zelfbestuiving plaats hebben. De kortere meeldraden blijven 
bestemd om stuifmeel aan insecten af te geven voor de kruisbestuiving. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is afkomstig uit Noord- 
Amerika, doch reeds voor langen tijd ingevoerd en ook geheel ingeburgerd 
op bouwland, vooral in moestuinen. Daar is zij bij ons algemeen. 

Volksnamen. De namen schapenklaver wordt in Friesland en West- 
Friesland, koekoeksmoos in den Achterhoek van Gelderland, koekoek en 
koekoeksbrood in het Land van Hulst, mier in Noord-Limburg, hazenklaver 
in Zuid-Limburg gebruikt. 


0. corniculáta®”) L. Gehoornde klaverzuring (fig. 449). 

Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch de wortelende uitloopers ont- 
breken hier geheel. 

Uit den penwortel komt de aan den voet liggende, doch verder recht- 
opgaande stengel, die vrij dicht behaard is. Meestal 
is die stengel reeds van den voet af vertakt en de 
takken zijn dan ook opstijgend. De stengels zijn A&S 
beneden vaak roodachtig. De bladen staan ver- UR ie P) 
spreid, zijn 3-tallig, vrij langgesteeld, met omge- «© Mi 
keerd hartvormige blaadjes en langwerpige, met 
den voet van den bladsteel vergroeide steunblaadjes. /N 

De bloemen staan op lange stelen in 2-3-bloemige 
schermen. Die stelen komen uit de bladoksels en + 
zijn vaak korter dan de bladen, in wier oksels zij 
staan. De bloemen zijn klein, geel. De kelkslippen : 
zijn lancet-lijnvormig, liggen tegen de doosvrucht 
aan. De kroonbladen zijn eirond, iets uitgerand. Fig. 440. 

De stempels zijn stomp. De doosvrucht is lijnvormig- 
langwerpig, behaard en bevat dwarsgestreepte zaden. 5-30 cM. © en 
OO. April—October. 

Biologische bijzonderheden. Omtrent de bestuiving geldt hetzelfde als bij 
O. stricta is gezegd. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bebouwde en 
onbebouwde gronden vooral in Zuid-Europa voor, doch is bij ons sedert 
langen tijd ingevoerd op akkers en vooral in moestuinen. Toch is zij bij 
ons vrij zeldzaam. Ook is de als sierplant gekweekte vorm met zwartroode 
bladen bij ons verwilderd gevonden. Zij is dus evenals O. stricta een 
akkeronkruid. 

Volksnamen. In den Achterhoek van Gelderland heet zij ook koekoeks- 
moos, in Friesland, Groningen en Noord-Overijsel schapenklaver. 


1) corniculata —= gehoornd. 


374 — LINACEAE. — FAMILIE 51. 


Familie 51. Linaceae D. C. Vlasachtigen. 


Bladen zittend of kort gesteeld, smal, gaafrandig, zonder steunbladen. 
Bloemen regelmatig, in schroeven of gevorkte bijschermen, 4- of 5-tallig. 
Kroonbladen in den knop gedraaid, spoedig afvaltlend. Meeldraden in 2 
kransen, de vruchtbare krans met aan den voet vergroeide helmdraden, 
tusschen elke 2 een kort doorntje of tandje, welke samen den onvruchtbaren 
krans voorstellen. Hokjes van het vruchtbeginsel door valsche tusschen- 
schotten min of meer gedeeld, iedere afdeeling met een omgekeerd hangend 
eitje. Doosvrucht bijna bolrond, door verdeeling van de buitenwanden der 
vruchtbladen en aan de tusschenschotten openspringend. Zaden bijna 
zonder kiemwit, met rechte kiem. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Linaceae. 


A. Kelkbladen 5, ongedeeld. Kroonbladen 5. Meeldraden 5. Doosvrucht 5-hokkig, doch 
(zie boven) schijnbaar 10-hokkig, ieder hokje l-zadig. … ê . … Linum blz. 374. 
B. Kelk diep 4-spletig, iedere slip nog weer in 2 of 3 deelen gespleten. Kroonbladen 4. 
Meeldraden 4. Doosvrucht 4-hokkig, doch dn ha boven) 8-hokkig, ieder 
HOKTENIE ZAT TRE 5 E „ … … Radiola blz. 376. 


1. Línum *) L. 


Kroonbladen langer dan de kelkbladen. Stijlen 5. Doosvrucht bol- of 
eirond-kegelvormig. Bloemen blauw of wit. Bladen gaafrandig, tegenover- 
staand of verspreid. Kruidachtige planten. 


Biologische bijzonderheden. Voor het opengaan hangen de bloemen, 
zij richten zich even voor den bloei op, na de bevruchting krommen zich 
de stelen naar beneden, om zich, zoo spoedig de zaden rijp zijn, weer op 
te richten. Ook gedurende den nacht en bij slecht weer krommen zich de 
bloemstelen en tevens sluiten zich de bloemen. 

De zaden zijn glad, doch worden door vocht kleverig, zoodat zij zich 
stevig aan den bodem hechten, waarin zij ontkiemen moeten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Linum. 


A. Bladen verspreid, de onderste soms tegenoverstaand, lancetvormig. Bloemen groot, 
blauw, soms wit. Kroonbladen 4 maal zoolang als de kelk. 
L. usitatissimum blz. 375. 
B. Bladen alle tegenoverstaand, langwerpig-lancetvormig tot lancetvormig. Bloemen wit 
met gelen nagel, klein. Kroonbladen 2 maal zoolang als de kelk. 
L. catarcticum blz. 374. 


L. catárcticum?) L. Purgeervlas (fig. 450). 

Uit den draadvormigen wortel komen 2, 3 of meer rechtopstaande, 
draadvormige, ronde, naar boven vertakte stengels. De bladen zijn tegen- 
overstaand, de onderste omgekeerd-eirond, stomp, de bovenste langwerpig- 
lancetvormig, iets spits of toegespitst, alle met fijn en ruw gewimperden 
rand, l-nervig, korter dan de stengelleden. 

De bloemen staan in de bladoksels en zijn gesteeld, klein, wit. De 
kelkbladen zijn langwerpig, toegespitst, min of meer klierachtig gewimperd, 


1) van het grieksche linon: draad, omdat in den bast lange vezels voorkomen. 
2) catarcticum — purgeerend. 


FAMILIE 51. | — LINACEAE. — A19 


evenlang als de doosvrucht. De kroonbladen zijn dubbel zoolang als de 
kelk, aan den voet geelachtig. De helmdraden zijn vergroeid. De doos- 
vrucht is klein, bolrond en springt met 5 klep- 
pen open (fig. 450). In ieder der 10 schijn- 
hokjes ligt een eirond, roestbruin zaadje. 7-20 
cM. ©. Juni—Augustus. Soms zijn er 4 meel- 
draden en 4 stijlen. 

De plant lijkt wel wat op een der kleine 
Caryophyllaceae, doch is er door de 2-kleurige 
bloemkroon dadelijk van te onderscheiden. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen staan 
bij deze plant sterk onder den invloed van het 
licht en openen en sluiten zich dadelijk, als het 
licht sterker of minder sterk wordt. De bloemen 


zijn homogaam. Aan den voet van het meel- kia ECE 
draadkokertje zitten aan de buitenzijde 5 honig- Fig. 450. 
groefjes, die honig afscheiden. lets boven deze a vrucht. 


en er tusschen zijn de 5 kroonbladen ingeplant. 

Deze sluiten in de benedenhelft met de randen nauw aaneen, doch zijn 
aan den voet plotseling zoo versmald, dat tusschen elk paar en juist 
boven het honiggroefje een kleine, ronde opening ontstaat, die toegang tot 
den honig geeft. 

De helmknopjes staan op dezelfde hoogte als de stempels, doch staan 
er eerst een eind af, zoodat bezoekers naast zelf- ook kruisbestuiving 
kunnen bewerken. De eerste treedt bij uitblijvend insectenbezoek spontaan 
op, doordat de meeldraden zich steeds meer naar binnen buigen en doordat 
des avonds de bloemen zich sluiten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in moerassige 
weiden en op andere grazige plaatsen, ook aan boschranden, vooral in 
Midden- en Noord-Europa voor en is bij ons algemeen. 


Volksnaam. De plant is op Goeree, Overflakkee, Walcheren bekend 
als wild vlas. 


L. usitatissimum') L. Vlas (fig. 451). 

Uit den dunnen penwortel komt een rechtopstaande, ronde, onbehaarde, 
naar boven vertakte stengel. De bladen staan 
verspreid, zijn lancet- tot lijn-lancetvormig, 
gaafrandig, onbehaard, naar boven toegespitst, 
3-nervig. 

De bloemen staan aan het eind der takken, 
zijn groot, blauw, soms wit. De kelkbladen 
zijn eirond, spits of toegespitst, met droog- 
vliezigen rand, fijn gewimperd, bijna zoolang 
als de doosvrucht. De kroonbladen zijn zwak 
gewimperd, 4 maal zoolang als de kelk. De 
doosvrucht is bolrond, 7-9 mM breed (tig. 451). 


De zaden zijn 5 mM lang, glanzend, in een EA, 
snaveltje versmald (fig. 451). 3-12 dM. OQ. Linum usitatissimum 


Juni, Juli. Fig. 451. 


1) usitatissimum — uiterst nuttig. 


376 — LINACEAE. — FAMILIE 51. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij L. catarcticum, doch daar de bloemen meer in het oog 
vallen, is er meer insectenbezoek, dus vaker kruisbestuiving. 


Voorkomen en gebruik. Deze plant stamt waarschijnlijk van Linum 
angustifolium, uit het gebied der Middellandsche Zee af‚ doch werd reeds 
in het Oude Egypte gekweekt. Bij ons wordt zij veel gekweekt en is 
soms verwilderd aangetroffen. 

Men heeft tusschen het vlas bepaalde onkruiden, die zelden of nooit 
elders voorkomen als Lolium linicola, Camelina dentata, Cuscuta Epilinum. 

Uit de zaden wordt de lijnolie geperst, de rest er van tot lijnkoeken 
verwerkt, die als veevoeder dienst doen. De bastvezels uit den stengel 
worden tot linnen verwerkt. 

Ook in de geneeskunde doen de zaden dienst, vooral, om het groote 
slijmgehalte, worden zij als verzachtend middel gebruikt. 


Volksnamen. Behalve vlas, heet de plant ook lijn en lijnzaad. 


2. Radíola ') Gmel. 


R. linoides®) Gmel. Dwergvlas (fig. 452). 

Uit den dunnen penwortel komt een rechtopgaande, draadvormige, blauw- 
groene, ronde stengel, die zich gaffelvormig 
vertakt en in de gaffel een gesteeld bloempje 
draagt (eigenlijk is de bloeiwijze een gevorkt 
bijscherm). De bladen zijn tegenoverstaand, 
eirond-langwerpig, blauwgroen, ongesteeld, 
gaafrandig of naar den top fijn getand, spits 

of meer stomp, onbehaard. 
De bloempjes zijn zoo groot als spelde- 
knopjes, langgesteeld, klein, wit. De kelk is 
| 4-slippig met 2-3-spletige slippen, zij zijn 
Na ie \ spits, even lang als de doosvrucht, onbehaard. 
OI E Kroonbladen zijn er 4, zij zijn even lang als 
7 jr Ge Ge de kelk, HE Stijlen zijn er 4, met 
4 knopvormige stempels. De doosvrucht is 
zeer klein, bolrond, 4-hokkig, doch schijn- 
baar 8-hokkig met eironde, gladde, bruingele 


Fre Er zaden. 2-10 cM. ©. Juni—September. 
KEE 5 2 oe : 
a bloem, b kroonblad, c meeldraad, Biologische bijzonderheden. In de kleine 


Ber Jurken gaa Pr CSM bloempjes zijn geen honigkliertjes waarge 
nomen. De 4 helmknopjes komen met de 
4 stempels in aanraking, zoodat spontane zelfbestuiving onvermijdelijk is. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Dit plantje komt op zandigen 
bodem in West-, Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons algemeen. 


Volksnamen. In Utrecht heet het plantje duizendgraan, in West-Friesland 
haarkruid. 


1) van het Latijnsche radius, straal, omdat de kelkslippen en de kleppen der doosvrucht 
straalvormig uitstaan. 2) linoides — vlasachtig. 


FAMILIE 52. — BALSAMINACEAE. — 217 


Familie 52. Balsaminaceae A. Rich. Balsamienachtigen. 


Meestal eenjarige planten met sappigen, doorschijnenden stengel. Bladen 
verspreid, ongedeeld, met zwakke sporen van steunblaadjes. Bloemen 
symmetrisch, in okselstandige trossen, het oorspronkelijk achterste (door 
draaiing der bloem meest voorste geworden) kelkblad gespoord, veel grooter 
dan de andere, de beide voorste meest ontbrekend (de kelk is dus schijn- 
baar 3-bladig). Voorste bloemkroonblad het grootst, de overige bedekkend, 
ieder der middelste tamelijk kleine met een der achterste verbonden (de 
bloemkroon is dus schijnbaar 3-bladig). Meeldraden 5, voor de kelkbladen 
staand. Helmdraden boven vergroeid, ten slotte van den bloembodem 
loslatend en als een kapje op het 5-hokkige vruchtbeginsel blijvend. 
Hokjes met asstandige zaaddragers en meest vele omgekeerde zaden. Vrucht 
met 5, zich elastisch oprollende, kleppen openspringend. Zaden zonder 
kiemwit, met rechte kiem. 


1. Impátiens *) L. Springzaad. 


Stempels 5, verbonden blijvend. Doosvrucht langwerpig tot lijnvormig, 
onbehaard. Kleppen zich van den voet naar boven naar binnen oprollend. 
Vrucht 5-hokkig, veelzadig. Eenjarige planten met in de knoopen gezwollen 
stengel en teere, licht verwelkende bladen. 


Biologische bijzonderheden. Staan de bloemknoppen bij de planten van 
dit geslacht rechtop, de open bloemen hebben den ingang zijwaarts gericht 
en staan dus zoo, dat de insecten er zich gemakkelijk op neer kunnen 
zetten. De bloemen staan onder de bladen en zijn dus voor regen beschut. 

De vruchtwand is uit 5 vruchtbladen opgebouwd. De binnenste cellaag 
van deze bestaat uit groote cellen, die sterk gespannen zijn, als tijdens 
het rijp zijn der zaden de verbinding tusschen de 5 vruchtbladen losser 
wordt. Ten slotte is die spanning in staat om het lossere celweefsel der 
plaatsen, waar het opengaan geschiedt, te verscheuren en nu rollen zich 
de 5 vruchtbladen met zoo groote snelheid op, dat de zaden weggeslingerd 
worden. Aangezien de spanning op het laatste oogenblik voor het open- 
springen door de geringste aanraking van buiten geholpen wordt, zoo 
zal een voorbijloopend dier de vruchten doen openspringen en daarbij 
worden de zaden op het dier geslingerd en door dit medegenomen en 
zoodoende verspreid (hierop slaat ook de naam kruidje roer mij niet op 
verschillende plaatsen aan de plant gegeven). 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Impatiens. 


A. Bladen grof getand. Bloemen hangend. Spoor gekromd . . LE. Noli tangere blz. 377. 
B. Bladen gezaagd. Bloemen rechtopstaand. Spoor recht. . . . IL. parviflora biz. 378. 


|. Nóli tángere®) L. Springzaad (fig. 453). 

Uit den penwortel komt een naar boven vaak sterk vertakte, rechtop- 
staande, sappige, brosse stengel, die los met bladen bezet is. De bladen 
zijn, evenals de stengel, onbehaard en lichtgroen, verspreid, gesteeld, 
groot, eirond-langwerpig, spits, grof getand, dof. De stengel is in de 
knoopen opgezwollen. 


1) van het Latijnsche impatiens: ongeduldig, naar het plotseling openscheuren der rijpe 
vrucht bij aanraking. 2) Noli tangere — raak niet aan. 


378 — BALSAMINACEAE. — FAMILIE 52. 


De bloemstelen staan in de bladoksels, zijn 3-4-bloemig, korter dan het 
blad, daaronder verborgen en afstaand. De bloemen zijn groot, hangend. 
De kelk is bloemkroonachtig gekleurd, afvallend. 
De kroonbladen zijn geel, met bloedroode puntjes 
aan de keel. De stijl ontbreekt. De eerste 
bloemen zijn gewoonlijk kleistogaam. 2-6 dM. 

j ©. Juni— September. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn 
sterk protrandrisch en geschikt om door bijen 
en hommels te worden bestoven. De honig 
wordt ín den voet van de spoor afgescheiden. 
De helmknopjes bedekken in het begin den 
stempel als een mutsje en zijn al opengesprongen, 
zoodat een insect, dat honig haalt, met zijn rug 

Impaliensiholijtangere. stuifmeel er van afstrijkt. Later laat het kapje 

Be los en valt van den stempel af en nu eerst is 

a doosvrucht in doorsnede. B Nr 5 

deze geschikt om stuifmeel op te nemen en zit 

op dezelfde plaats, waar vroeger de helmknopjes zaten. Er is dus heel 

wat kans op kruisbestuiving, trouwens kan ook spontane zelfbestuiving 
plaats hebben, door stuifmeel, dat is blijven zitten. 

In het begin van den bloeitijd vindt men vaak kleistogame bloemen, die 
ook zaad leveren, zelfs zijn, vooral op zeer beschaduwde plaatsen, vaak 
alle bloemen kleistogaam. Ook overgangen van deze tot gewone bloemen 
zijn aangetroffen. 

De plant is een echte schaduwplant, zooals b.v. hieruit blijkt, dat de 
bladen groot, breed, vlak, dun en 
kaal zijn. In tegenstelling met de 
meeste boschplanten, die overblijvend 
zijn, is deze eenjarig. 

Voorkomen in Europa en in Neder- 
land. De plant komt op vochtige, 
beschaduwde plaatsen vooral in Mid- 
den- en Noord-Europa voor en is bij 
ons vrij algemeen. 


Volksnamen. Behalve springzaad 
en springbalsemien heet de plant ín 
Groningen, Noord-Overijsel, Zuid- 
Holland en op Walcheren kruidje roer 
mij niet en op Goeree mariahartje. 


|. parviflóra!) D.C. Klein springzaad 
(fig. 454). 
Uit den penwortel komt een sappige, groene, 
broze, rechtopstaande, al of niet vertakte 
stengel, die los bebladerd en onbehaard is, 
Impatiens parviflora. evenals de bladen. De bladen staan ver- 
Fig. 454. spreid, zijn kortgesteeld, langwerpig, kort 
toegespitst, gezaagd, iets glanzend, groen. 
De bloemen staan in okselstandige, langgesteelde, arm (4-10-)bloemige trossen en staan 
rechtop. Kelk en bloemkroon zijn lichtgeel, veel kleiner dan bij de vorige, de laatste met 
roode puntjes. 3-6 dM. ©. Juni—October. 


1) parviflora — kleinbloemig. 


FAMILIE 53. — RUTACEAE. — 379 


Voorkomen. De plant is inheemsch in Zuid-Siberië en Mongolië, doch komt sedert 
1846 hier en daar in heggen en op moesgrond voor op verschillende plaatsen in Europa. 
Zoo is zij ook bij ons op een paar plaatsen nl. onder struiken langs een binnengracht bij 
Kuilenburg en bij Valkenburg (L.) aangetroffen en schijnt daar stand te houden, zich zelfs 
te verspreiden. 


Familie 53. Rutaceae Juss. Ruitachtigen. 


Bladen (bij de inlandsche soorten) verspreid, enkelvoudig of gedeeld. 
Steunblaadjes ontbrekend of klein. Bloemen 2-slachtig of soms 1-slachtig. 
Kelk 3-5-spletig of -deelig. Kroonbladen in den knop dakpansgewijze 
liggend, zelden klepvormig. Meeldraden meest dubbel, soms 3-maal zooveel 
als kroonbladen, met deze samen op een vleezige schijf ingeplant. Helm- 
draden soms verbonden. Helmknopjes naar binnen openspringend. Vrucht- 
bladen 2-5, gescheiden of tot een veelhokkig vruchtbeginsel vergroeid, 
met evenveel stijlen als vruchtbladen, die soms echter van boven vergroeid 
zijn. Zaden meest omgekeerd. Doosvrucht zich met 4-5 lobben aan den 
top openend. 


1. Ruta’) Trn. 


R. gravêolens®) L. Wijnruit (fig. 455). 

Uit den houtigen en vertakten wortel komen verscheidene, in den winter naar boven 
afstervende, maar in het onderste deel overwinterende, vertakte, ronde en onbehaarde 
stengels. De takken zijn afstaand en zijn als de bladen 
blauw-grijsgroen. De bladen zijn in omtrek rondachtig-drie- 
hoekig, gesteeld, afnemend 2-3-voudig gevind (eigenlijk 
vindeelig) met langwerpige, stompe of afgeknotte, stekelpuntige 
blaadjes en omgekeerd-eirond topblaadje. De blaadjes zijn 
van onderen met groene klieren bezet. 

De bloemen staan in eindelingsche tuilen, zijn geelgroen, 
de middelste bloem is meest 5-tallig, de andere zijn 4-tallig. 
Bij de 4-tallige bloemen is de kelk 4-slippig met langwerpige, 
getande of gegolfde, blijvende slippen, de bloemkroon 
4-bladig, met getande of gaafrandige kroonblaadjes, die 
langer den de kelk zijn en van binnen meer zuiver geel, 
van buiten groengeel zijn, verder zijn er 8 meeldraden en een 
vruchtbeginsel met 8 honigkliertjes aan den voet. De vrucht- 
tros is kort en los, de vruchtstelen zijn een weinig langer 
dan de kelk. De vrucht is bolrond en springt met 4 à 5 Ruta graveolens 
stompe lobben open (fig. 455). De geheele plant riekt sterk. Fig. 455. 
3-9 dM. %-b. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de bestuiving is 
vrij wel als bij Parnassia, doordat ook hier de meeldraden na elkaar tot ontwikkeling 
komen en eerst daarna de stempel. Evenals daar neemt eerst ieder der opengesprongen 
helmknopjes haar plaats in in het midden der bloem en daar staat later de stempel, dus 
is kruisbestuiving vrij wel verzekerd. Ook hier komen, doordat de honig openligt, vliegen 
en bijen met korte slurven op bezoek, doch hier komen in de vuilgele bloemen geen 
kevers, wat wel bij de witte Parnassiabloemen het geval is. Een verschil met de Parnassia- 
bloem is ook hierin gelegen, dat hier de helmdraden, voor de bloem verwelkt, nog eens 
in de hoogte komen en daardoor het stuifmeel, dat er nog op zit, op den stempel kan 


1) rute komt van ruomai: terughouden en- berust op de werking dezer plant om den 
geslachtsprikkel te verminderen. 2) graveolens — sterk riekend. 


380 — TEREBINTHACEAE. — FAMILIE 54. 


vallen, zoodat hier tegen het einde van den bloeitijd nog spontane zelfbestuiving mogelijk 
is (sommige onderzoekers meenen echter, dat deze niet plaats kan hebben). 


Voorkomen en gebruik. De plant behoort thuis op dorre heuvels, rotsen en oude muren 
in Zuid-Europa. Bij ons wordt zij als sierplant gekweekt en is een enkele maal, bij 
Breda, verwilderd gevonden. Zij stond in hoog aanzien als geneesmiddel en als middel 
tegen beten van vergiftige slangen. 


Familie 54. Terebinthaceae D. C. 


Houtige gewassen. Bladen soms met steunbladen. Bloemen regelmatig 
klein, vaak zijn de planten, doordat de meeldraden of de stampers niet 
ontwikkeld zijn, 1- of 2-huizig. Kelk meest onderstandig, 3-5-tandig._ 
Kroonbladen met de kelktanden afwisselend, in den knop dakpansgewijze 
of klepvormig liggend. Meeldraden evenveel of dubbel zooveel als kroon- 
bladen. Helmknopjes naar binnen openspringend. Stijlen meest ontbrekend, 
soms verbonden of gescheiden. Vrucht meest steenvruchtachtig. Zaden 
zonder kiemwit. 

Bij de groep der Rhoeae, waartoe het geslacht Rhus behoort, het eenige, 
dat hier vermeld dient te worden, staan de bladen verspreid, is de kelk 
5-spletig, zijn er 5 kroonbladen en meeldraden op een onder het vrucht 
beginsel staande schijf ingeplant, wisselen de meeldraden in stand met de 
kroonbladen af en is er meest slechts 1 vrucht, soms nog met 2-4 tot 
stijlen gereduceerde. Het vruchtbeginsel bevat 1, zelden 2-3 eitjes op 
een tot aan den top van het vruchtbeginsel opstijgenden steel. Het zaad 
is half omgekeerd. De steenvrucht is droog, meest eenzadig. De zaad- 
lobben zijn platbol. 


1. Rhus ') Trn. 


Planten 2-huizig of veeltelig. Kelk 5-tandig, met ovale, stompe tanden. 
Kroonbladen 5, grooter dan de kelk. Meeldraden 5 met ovale helmknoppen. 
Stijlen 3, met knopvormige stempels. Steenvrucht 1-zadig, bij rijpheid 
bruinpurper wordend. Bloemen groen- of geelachtig, in eindelingsche 
pluimen. Bladen afvallend, samengesteld. Heesters of kleine boomen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Rhus. 


A. Bladen langgesteeld, 3-tallig. Planten veeltelig. . . . . R. Toxicodendron blz. 381. 
B. Bladen oneven gevind, 8-12-jukkig. Planten 2-huizig . . . . . R. typhina blz. 380. 


R. typhina?) L. Azijnpruikenboom. 

Deze plant heeft een rechtopstaanden, vertakten, naar boven, evenals de bladstelen en 
pluimen dicht klierachtig behaarden stengel. De bladen zijn kortgesteeld, groot, oneven 
gevind, 8-12-jukkig. De blaadjes zijn zittend, langwerpig-lancetvormig, gezaagd, toege- 
spitst, van boven donkergroen en glanzend, van onderen blauwgroen, fijn behaard of 
bijna kaal. 

De bloemen staan in een eindelingsche, dichte pluim en hebben geelachtig witte kroon- 
bladen. De vrucht is purperrood, dicht lang behaard. hb. 3-6 M. Juni, Juli. 


1) waarschijnlijk van ’t grieksche rous: rood, hetgeen dan zou slaan op de kleur der 
rijpe vrucht. 2) typhina — typhaächtig, om de overeenkomst der vruchtpluim met 
de bloeikolf van Typha. 


FAMILIE 55. — SAPINDACEAE. — 381 


Voorkomen. Deze plant is inheemsch in Noord-Amerika, doch bij ons als sierboom 
algemeen in tuinen en parken gekweekt. Zij 
vormt uitloopers en kan daardoor gemakkelijk 
verwilderen. Zoo is dit het geval bij Doe- 
tinchem. 


R. Toxicodêndron ') L. Giftpruiken- 
boom (fig. 456). 

Deze plant heeft een liggenden, klimmenden 
en wortelenden of een rechtopstaanden 
stengel, die vertakt en onbehaard is. De bla- 
den zijn langgesteeld, 3-tallig. De blaadjes 
zijn groot, eirond, toegespitst, de zijdelingsche 
zijn kort, het middelste is langer gesteeld, zij 
zijn gaafrandig of grof gekarteld-getand of 
zelfs bochtig, levendig groen aan weerszijden;, 
bijna dof. Zij zijn kaal of aan den rand van 
onderen fijn behaard. 

De bloemen staan ín bladokselstandige 
pluimen, die weinig vertakt zijn en naar 
boven in trossen overgaan. De kroonbladen 
zijn groenachtig wit, vaak purper geaderd. 
De meeldraadbloemen bezitten een rudimen- 
tairen stamper, de stamperbloemen bezitten 
een stamper, bijna zonder stijl doch met 3 
bijna vertikale, aan den top zwak terugge- 
bogen, knopvormige lobben, omgeven door 
rudimentaire meeldraden. 6-24 dM. bh. Mei, 
Juni. 


Rhus Toxicodendron. 
Voorkomen. Deze heester behoort thuis Fig. 456. 


in Noord-Amerika, doch wordt bij ons vaak 1. bloem, 2. bloem in doorsnede, 3. vrucht- 
als sierheester aangeplant en is nu en dan tros, 4. vrucht, 5. vrucht in doorsnede, 
verwilderd; b. v. is zij in het bosch van SLEET En OTE 

Leyduin menigvuldig gevonden. 


Familie 55. Sapindaceae Griseb. Kastanjeachtigen. 


Houtige gewassen. Bladen tegenoverstaand, handvormig samengesteld, 
zonder steunbladen. Bloemen in tot groote trossen vereenigde schroeven, 
groot, symmetrisch. Meeldraden 5-9. Vruchtbeginsel 3-hokkig, ieder hokje 
met 2 eitjes. Doosvrucht bolrond met 3 kleppen 
openspringend, meestal 1- soms 2-zadig. Zaden 
groot, met dikke, vaak vergroeide zaadlobben. 


1. Aésculus®) L. 


A. Hippocástanum %) L. Wilde kastanje (fig. 457). 
Deze boom heelt een dikken, rechten stam, 
met een bruingrijze, gescheurde schors en een 
ronde, dichte kroon. De bladen staan tegen- 
over elkaar, zijn handvormig samengesteld met 
5-9 wigvormig-breed lancetvormige, toegespitste 


blaadjes met ongelijk gezaagden rand. Zij zijn sen Hippocastanum 
ten slotte onbehaard en bezitten geen steun- Fig 457. 
blaadjes. 
1) Toxicodendron — giftstruik. 2) van esca: voedsel, de naam is door Plinius 


gegeven aan een eik met eetbare vruchten. 3) Hippocastanum — paardenkastanje. 


382 — ACERACEAE. — FAMILIE 56. 


De bloemen staan in pyramidale, eindelingsche, rechtopstaande pluimen, 
zijn symmetrisch, wit, doch rood en geel gevlekt, groot. De kelk is 
l-bladig, klokvormig, ongelijk 5-tandig, afvallend. Kroonbladen zijn er 4 
of 5, zij zijn ongelijk, iets gegolfd met fijn behaarden rand. Meeldraden 
zijn er meestal 7, zij zijn ongelijk, naar voren gericht en aan den top naar 
boven gebogen. Het vruchtbeginsel draagt 1 stijl met een spitsen stempel. 
De doosvrucht is zeer groot, bolrond, hard van wand, stekelig, groen, 
springt met 3 kleppen open en bevat 1-2 glimmend bruine, zeer groote, 
vaak bolronde zaden (fig. 457). 15-20 M. bh. Mei, Juni, soms in den 
Herfst weer. 


Biologische bijzonderheden. In eenzelfde bloempluim komen veelal twee- 
slachtige en ook mannelijke bloemen voor. De laatste bevatten niet alleen 
stuifmeel, doch ook even goed honig als de tweeslachtige bloemen en worden 
ook door insecten bezocht, die van daar het stuifmeel op de stampers der 
tweeslachtige overbrengen. Zij maken de kans op kruisbestuiving grooter, 
ook doordien zij medewerken om de geheele bloeiwijze meer te doen opvallen. 

De vruchtstekels om de vruchten beschutten de jonge zaadjes tegen het 
opvreten door dieren. 

Op de onderzijde der bladen vindt men soms bruine haarbundels, die 
door galmijten (Phytoptussoorten) veroorzaakt worden. 


Voorkomen. De boom behoort thuis in Noord-Griekenland en Klein-Azië, 
doch ís in het laatst der 16e eeuw van Constantinopel naar Weenen over- 
gebracht en is van daaruit spoedig verder verspreid. Bij ons wordt hij 
algemeen in steden en in parken aangetroffen. 


Volksnamen. Algemeen is de naam kastanje, in alle mogelijke dialectische 
variaties, in gebruik, doch ook wordt hij wilde kastanje genoemd in tegen- 
stelling met den tammen kastanje, waarvan de vruchten met hunne stekelige 
vruchtomhulsels veel overeenkomst vertoonen met de zaden en vruchtwanden 
van deze, verder dolle kastanje en paardekastanje, de laatste waarschijnlijk 
naar de hoefijzervormige plekken, die op: den stam en de takken achter- 
blijven, als de bladen zijn afgevallen. 


Familie 56. Aceraceae D. C. Eschdoornachtigen. 


Houtige gewassen. Bladen tegenoverstaand, zonder steunbladen, hand- 
lobbig tot handdeelig, zelden ongedeeld of gevind. Bloemen regelmatig, 
veeltelig of 2-huizig. Kroonbladen evenveel als kelkslippen, soms ontbre- 
kend. Vruchtbeginsel uit 2 vruchtbladen gevormd. De vrucht valt in 2 
gevleugelde deelvruchtjes uiteen, die loslaten van het blijvende centrale 
zuiltje, en ieder 1 zaadje bevatten. 


1 Acer U. E Eschdoorn: 


Bloemen regelmatig, een- of tweehuizig-veeltelig. Kelk afvallend, be- 
staande uit 5 (zelden 4) aan den voet vergroeide kelkbladen. Kroonbladen 5, 
met de meeldraden op een vleezige schijf onder het vruchtbeginsel inge- 


1) van het grieksche akris: sprinkhaan, om de gevleugelde vruchten, volgens anderen 
van het latijnsche acer: vast, taai, omdat het hout die eigenschap bezit. 


FAMILIE 56. — ACERACEAE. — 383 


plant, soms ontbrekend. Meeldraden meest 8, in 2 rijen, die der mannelijke 
bloemen langer. Vruchtbeginsel 2-hokkig met 1 stijl en 2 stempels. 


Bloemen groen- of geelachtig, in trossen of pluimen. Bladen handlobbig, 
gesteeld. Boomen. 


Biologische bijzonderheden. De groengele bloemen worden vooral bezocht 
door vliegen, die anders op mest rondvliegen en deze bewerken kruisbe- 
stuiving. Door het vereenigd zijn tot bloeiwijzen vallen ze nog al op, 
waarbij bij A. platanoides komt, dat de bloemen vóór de bladen verschijnen. 
De honig wordt door de bovengenoemde schijf afgescheiden en is dus 
gemakkelijk te bereiken. 

De tweeslachtige bloemen bovengenoemd zijn in werkelijkheid vrouwelijke. 
Wel zijn er meeldraden aanwezig, maar de helmknopjes openen zich niet, 
ook zijn de helmdraden korter dan die in de mannelijke bloemen. In de 
laatstgenoemde is trouwens meestal ook een rudimentaire stamper waar te 
nemen. Zoo opgevat zijn deze planten werkelijk 1-huizig. 

Dat de deelvruchten door de vleugels er aan, verspreid worden, is 
duidelijk. 

Op de Acer Pseudoplatanus vormt een in Juli vliegende galwesp, Bathy- 
aspis aceris, wortelgallen, waaruit de als Pediaspis Sorbi bekende generatie 
der wesp komt, die in April vliegt en bolronde, kale, gladde bladgallen 
doet ontstaan aan den ahorn, waaruit dan weer de eerste generatie komt. 

Op de Acersoorten komt ook honigdauw voor (zie linde). 

Bij Acer campestre komen witte haarbosjes aan de onderzijde der bladen 
voor, zoog. domatiën. Zij zijn aan den bladvoet vaak purperrood en de 
myten, die ze gewoonlijk bewonen, zijn roodgeel van kleur. 

Ook kopjesgallen komen aan de bovenvlakte van ahornbladen vaak in 
grooten getale voor. Zij worden door galmijten (Phytoptus) veroorzaakt. 
De buitenzijde der uitstulping is kaal, doch inwendig is een holte, die uit— 
mondt in een opening aan de onderzijde en zoowel die opening als die 
binnenwand zijn met haren bezet. 

Worden witte en later bruine vlekken op de bladen door mijten (Phytoptus) 
veroorzaakt, de bekende zwarte, iets geelgerande vlekken op de eschdoorn- 
bladen worden door een schimmel, Rhytisma acerinum, veroorzaakt. Deze 
overwintert op de afgevallen bladen en gaat van deze weer op de jonge 
van het volgend jaar over. 


Volksnamen. Zoowel de namen ahorn als eschdoorn worden voor het 
geslacht gebruikt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Acer. 


A. Bloemen in gesteelde trossen. Bladen met 5 toegespitste of spitse lobben. 

a. Bloemen in verlengde, hangende trossen. Helmdraden iets behaard. Bladen van 
onderen blauwgroen. Vruchten met nauwelijks afstaande, bijna vertikaal opgerichte 
vleugels, aan den voet wat samengetrokken. Meeldraden der mannelijke bloemen 
dubbel zoolang als de kroonbladen . . .… . … A. Pseudo-platanus blz. 384. 

b. Bloemen in opgerichte tuilen. Helmdraden onbehaard. Bladen dun, van onderen 
glanzend. Vruchten met 2 stompe, onder een stompen hoek uit elkaar tredende 
vleugels, die dus wijd uitstaan. Meeldraden der mannelijke bloemen evenlang 
als de kroonbladen . . . . … … A. platanoides blz. 384. 

B. Bloemen in zittende, rechtopstaande, schermvormige ‘trossen. Bladen met 5 stompe of 
afgeronde lobben. Helmdraden onbehaard. Bladen van onderen groen. Vrucht met 

2 wijd uitstaande vleugels. Meeldraden der mannelijke bloemen evenlang als de 

mekroonbladen. … sa teren ta A EE AS Campestre en IS 


384 — ACERACEAE. — FAMILIE 56. 


A. Pseudo-plátanus!) L. Eschdoorn (fig. 458). 

Deze boom heeft een gladde, grijsbruine schors en een dichtbebladerde 
kroon. De knoppen zijn groen, wit gezoomd, 
bruin gespitst. De bladen zijn gesteeld, hand- 
vormig 5-lobbig, aan den voet iets hartvormig, 
van boven donkergroen, van onderen blauw- 
achtig groen. De bladlobben zijn ongelijk, de 
2 onderste kleiner, de andere eirond, spits, 
ongelijk grof gekarteld-gezaagd, de bochten zijn 
spits. 

De bloemen komen na de eerste bladen, zij 
staan in rijkbloemige, hangende trossen, die aan 
den voet vaak samengesteld zijn en zijn groen- 
achtig. De bloemstelen zijn onbehaard, de 

bloemspil is echter vrij dicht behaard. Meestal 

agen zijn op denzelfden boom 2-slachtige bloemen 
gemengd met mannelijke (fig. 459). De laatste 

hebben 5 smalle, geelgroene kelkslippen, 5 geelgroene kroonbladen, 8 meel- 
draden en in plaats van den stamper 
vindt men een bundel witte haren. 
In de 2-slachtige bloemen, die soms 
ook 10 meeldraden hebben, bevindt 
zich een samengedrukt, behaard 
vruchtbeginsel en 1 stijl met ge- 
spleten stempel. De vruchtjes zijn 
ten slotte kaal en bestaan uit een 


Acer Pseudo-platanus. 
Fig. 450. ronde dopvrucht van onderen en 


1. mannelijke, 2. tweeslachtige bloem. een bij rijpheid roestbruin geaderden 
vleugel (fig. 458). 20-25 M. h. Mei, Juni. 
Voorkomen en gebruik. De boom komt in bergbosschen vooral in Midden- 
Europa voor. Bij ons komt hij in bosschen en in kreupelhout in en aan den 
zoom der duinen voor en is verder ook vaak aangeplant. Het hout is fijn 


van nerf, doch zeer vast en wordt o.a. gebruikt 
voor muziekinstrumenten en voor de stiften der 
schoenmakers. 


Volksnamen. De boom wordt eschdoorn en ahorn 
genoemd. 


A. platanoides 2 Lt. Noorsche eschdoorn 
(fig. 460). 

Deze boom heeft een gladde schors en een breede 
kroon, waarvan de eenjarige takken rond, bruin en 
glanzig zijn. De bladen zijn langgesteeld, groot, 
aan den voet dieper hartvormig dan bij de vorige 
soort, levendig groen, bochtig handvormig 5-7- 
lobbig met lang toegespitste, met eenige bochtige 
lobbetjes voorziene, doch overigens gaafrandige lobben, de bochten zijn 


Acer platanoides 
Fig. 460. 


1) Pseudo-platanus — valsche plataan, naar de overeenstemming in bladvorm. 
2) platanoides — plataanachtig. 


FAMILIE 57. — POLYGALACEAE. — 385 


stomp. In de hoeken der aderen bevinden zich aan de onderzijde kleine 
bruine haarbosjes. De bloemen komen tegelijk met de eerste bladen, zij 
staan in opgerichte tuilen en zijn groenachtig geel. De kelkslippen zijn 
langwerpig en stomp, de kroonbladen langwerpig, doch langer dan de 
kelkslippen. Meeldraden zijn er 8. De vruchtjes zijn onbehaard (fig. 460). 
20-25 M. b. April, Mei. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze boom komt in de berg- 
bosschen in bijna geheel Europa voor. Bij ons komt hij vaak in bosschen 
voor, doch meest aangeplant. 


A. campêstre!) L. Spaansche aak (fig. 461). 

Bij dezen heester of boom is de schors gespleten, kurkachtig en de kroon 
is rond. De jonge takken zijn bruin en glad. De bladen zijn kleiner dan 
bij de vorige soorten, aan weerszijden groen, met hartvormigen voet, niet 
lang gesteeld, 5-lobbig. De lobben zijn stomp, 
gaafrandig, doch soms weer gelobd, de bochten 
zijn spits. 

De bloemen vormen zittende, rechtopstaande, 
schermvormige trossen, zijn geelachtig groen en 
verschijnen te gelijk met de bladen. De kelkslippen 
zijn lichtgroen, behaard, lijnvormig, de kroonbladen 
langwerpig, stomp, evenlang als de kelkslippen. 
3-6 M, ook tot 18 M. th. Mei, Juni. 


Voorkomen en gebruik. Deze plant komt in 
bosschen en in kreupelhout in bijna geheel Europa 
voor en is bij ons ook op genoemde plaatsen te 
vinden, doch wordt ook wel aangeplant en in 
heggen gebruikt. 


Acer campestre 


Fig. 461. 


Volksnamen. De naam Spaansche aak wordt in Salland, aan den Veluwe- 
zoom, in Utrecht en op Overflakkee gebruikt. In het Oostelijk deel van 
Overijsel en Gelderland en op Walcheren spreekt men van booghout, op 
Walcheren ook van arabel. 


Familie 57. Polygalaceae Juss. Kruisbloemachtigen. 


Kruidachtige planten. Bladen verspreid, gaafrandig, zonder steunbladen. 
Bloemen 2-slachtig, symmetrisch. Kelk blijvend, meestal 5-bladig, de 
zijdelingsche kelkbladen (vleugels) zijn grooter en bloemkroonachtig. Meel- 
draden 8, van onderen tot een buis verbonden, 4 aan 4 ook hooger ver- 
eenigd. Helften der helmknoppen aan den top met een hellende porie 
naar binnen openspringend. Stijl 1, ongedeeld. Stempel 2-spletig. Vrucht- 
bladen 2, tot een vruchtbeginsel vereenigd. Vrucht 2-kleppig, door 
verdeeling van de hokjes openspringend. Zaden in ieder hokje 1, hangend 
met rechte kiem en weinig of zonder kiemwit. 


1) campestre — veld. 
HEUKELS, Flora. 25 


386 — POLYGALACEAE. — FAMILIE 57. 


1 Polygalaë).L.- Vleugelkjesbloem. 


Bloemen symmetrisch. Kelkbladen 5, zeer ongelijk, de 3 buitenste klein, 
de 2 binnenste groot, bloembladachtig gekleurd, op vleugels gelijkend. 
Kroonbladen 3(-5), ongelijk, het binnenste grooter, gegroefd, van voren 
met franje bezet. Meeldraden 8, met de kroonbladen vergroeid en ook 
samen met het onderste deel der helmdraden vergroeid, terwijl het bovenste 
deel van deze 2 bundels vormt ieder met 4 helmknopjes. Vruchtbeginsel 
1 met 1 stijl en een 2-spletigen stempel. Vrucht een samengedrukte, ge- 
vleugelde, uitgerande doosvrucht. Zaden behaard, aan den voet met een 
gelobd vleezig aanhangsel. 

Bloemen in trossen, klein, blauw, rose of wit. Bloemen ieder met 3 
schutblaadjes. Bladen gaafrandig, klein, zittend, alle of alleen de bovenste 
verspreid staand, zonder steunblaadjes. Kruidachtige, al of niet behaarde 
planten. 


Biologische bijzonderheden. De Polygala’s hebben homogame bijen- 
bloemen (fig. 462). De bloembladachtig gekleurde kelkbladen dienen als 
lokmiddel, de kroonbladen zijn veel 
meer beschuttende organen voor 
de geslachtsdeelen. De franjeachtig 
uitstekende deelen van het onderste 
bloemkroonblad vormen de plaats, 
waar het insect zich op neer zet 
en in de daarachter liggende gleuf 
liggen de meeldraden ín het lepel- 
vormig einde van den stijl. Achter 

Fig. 462. dit laatste ligt als een haakvormig, 
1. Bloem van ter zijde gezien, s kelkblad, kleverig uitsteeksel de stempel. De 
Sen dra ostngsche Kreet kelkbladen; _helmknopjes liggen over dien stijl 
2. Bloem van onderen gezien (letters als bij 1), lepel, zoodat het stuifmeel uit de 
3. Onderste kroonblad met de inwendige orga- : . 
nen, van boven gezien, a helmknopjes, opengesprongen hokjes er in valt. 
s stempel, L lepelvormig eind van den stijl, Daar wordt het bewaard, terwijl 


4. Stamper van boven gezien, vb vruchtbe- É 
ginsel, sf stempel, / lepel, 5. Stamper van de meeldraden ineenschrompelen. 


ter zijde gezien (letters als 4), 6. Het onderste ij 

kroonblad in een bloem, die op het punt is om Komt nu een insectenslurf naar den 

iigestotet Helmknopjes «te doen zien. © “© voet der bloem om honig te krijgen, 

dan strijkt deze eerst langs den 

lepel en dan langs den stempel. Bij het naar binnen steken blijft er geen 
stuifmeel uit den lepel aan den slurf zitten, maar is deze langs den stempel 
gestreken en daardoor kleverig geworden, dan blijft er bij het terugtrekken 
wel stuifmeel aan kleven, dat nu in een tweede bloem aan den stempel 
afgegeven wordt. Zoo heeft kruisbestuiving plaats. Maar ook als insecten- 
bezoek uitblijft, kan er spontane zelfbestuiving plaats hebben, daar tenslotte 
de stempel zich zoover naar dien lepel toebuigt, dat er stuifmeel aan 
blijft kleven, ook is vaak de lepel zoo gevuld, dat het stuifmeel tot aan 
de stempelplaat zit, zoodat een insectenslurf, die zich naar binnen schuift, 
het er op drukt. 

Ook kleistogame bloemen zijn bij de Polygala’s waargenomen. 


Polygala comosa. 


1) van het grieksche polus: veel en gala: melk, hetgeen er op slaat, dat het gebruik 
dezer planten het melkgevend vermogen van het vee zou vermeerderen. 


FAMILIE 57. — POLYGALACEAE. — 387 


De vleezige knobbels aan de zaden worden gaarne door mieren gegeten, 
die zoodoende de verspreiding van deze bewerken. 


Volksnaam. In de duinstreken wordt de plant wel vaderlandsche bloem 
genoemd. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Polygala. 


A. Tros eindstandig, veelbloemig. 
a. De schutbladen steken voor den bloei niet boven de bloemen uit. Zijnerven der 
vleugelachtige kelkbladen met netvormig verbonden aderen. Bovenste bladen lijn- 
ANCBEVONA OU BAE at 3 rt Ka WOR a P. vulgaris blz. 387. 

b. De schutbladen steken voor den bloei boven de bloemen uit. Zijnerven der 

vleugelachtige kelkbladen met enkele netvormig verbonden aderen. 
P. comosa blz. 388. 
B. Tros arm- (meest 5-)bloemig, ten slotte (schijnbaar) zijstandig, doordat de zijtakken er 
boven uitsteken. Onderste bladen langwerpig, bijna tegenoverstaand, de bovenste 

_ lancetvormig. Zijnerven der vleugelachtige kelkbladen met netvormig verbonden aderen. 

P. serpyllacea blz. 388. 

P. vulgáris!) L. Vleugeltjesbloem (fig. 463). 

Het onderaardsche deel der plant is bruin, houtig, iets vertakt, daaruit 
komen vele stengels, die rechtopgaand of op- 
stijgend, al of niet vertakt, zwak kantig en 
gewoonlijk iets fijn behaard zijn. De bladen 
staan alle verspreid, de onderste zijn spatel- 
vormig of breed lancetvormig, spits, naar beneden 
versmald, de hoogere zijn langwerpig-lancet- 
vormig, de bovenste lijn-lancetvormig. De 
onderste bladen zijn alleen behaard en meest 
slechts aan den rand. 

De bloemen staan in eindelingsche, veel- 
bloemige trossen en zijn blauw, rose of wit. 
ledere korte bloemsteel draagt 3 schutblaadjes, 


waarvan het middelste het grootste is, doch niet Polygala vulgaris. 
boven den knop uitsteekt, later zoo lang als de Fig. 463. 
steel is en spoedig afvalt. Het is eirond, toe- a vrucht. 


gespitst, in het midden groen, witvliezig gerand, terwijl de 2 zijdelingsche 
slechts half zoolang, witvliezig zijn en later afvallen. De vleugelachtige 
kelkbladen zijn ovaal of elliptisch, naar beneden versmald, met 3 vertakte 
nerven. De zijnerven hebben netvormig verbonden aderen. Zij zijn eerst 
als de bloemkroon gekleurd, worden later groen. De 3 andere zijn lancet- 
vormig, spits, in het midden groen, aan den rand lichter, zij zijn kleiner. 
De bloemkroon is nauwelijks langer dan de kelk, het onderste bloemkrcon- 
blad eindigt in een aantal lijnvormige, stompe slippen. De doosvrucht is 
korter dan of bijna zoolang als de vleugels zijn (fig. 463). 7-30 cM. 2. 
Mei—Juli. 

De variëteit 8. oxyptera®) Rchb. heeft de vleugelachtige kelkbladen spits 
en smaller dan de doosvrucht, blauwe, roode of groenachtig witte bloemen 
en de geheele plant is armbloemiger dan de soort. De vorm durénsis ®) 
Dum. heeft uitgespreide, liggende stengels. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is aan boschkanten en 
op grazigen zand- en heidegrond in geheel Europa te vinden. Bij ons is zij 
algemeen, doch bijna uitsluitend de var. oxyptera. 


1) vulgaris = gewoon. 2) oxyptera — spitsvleugelig. 3) dunense = in de duinen 
groeiend. 
25* 


388 


— POLYGALACEAE. — FAMILIE 57. 


P. comósa!) Schk. Kuifvleugeltjesbloem (fig. 464). 
Uit den heen en weer gebogen wortelstok komen een of eenige boog- 


Polygala comosa 
Fig. 464. 


vormig opstijgende stengels, die tamelijk 
dicht bebladerd en onbehaard zijn. De 
onderste bladen zijn eirond-langwerpig, de 
hoogere lancetvormig, grooter, alle zijn 
zeer kort behaard. 

De bloemen staan in veelbloemige, ineen- 
gedrongen, eindelingsche trossen en zijn 
vuilrose, zelden wit of blauw. ledere 
bloem heeft aan haar voet 3 schutbladen, 
waarvan het middelste bij het opengaan der 
bloemen langer dan de bloemsteel is en 
voor den bloeitijd boven de bloemen uit- 
steekt, terwijl de beide andere even lang 
als de bloemsteel zijn. De vleugelachtige 
kelkbladen zijn langwerpig, S-nervig, de 
zijnerven hebben slechts enkele netvormig 
verbonden aderen. Eerst staan de bloemen 
rechtop, later zijn zij afstaand, nog later 
neigen zij naar beneden. De vleugelachtige 
kelkbladen zijn eerst niet zoo groot als de 
bloemkroon, later zijn zij langer dan deze. 
Het onderste bloemkroonblad heeft een 
veelspletig aanhangsel. De tros is langer 
en dichter dan bij de vorige soort, doch 


1 bloem, 2 kelkblad, 3 onderste bloem- de bloemen zijn kleiner 7-30 cM 2 


kroonblad. 


Mei— Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Europa aan 
boschkanten en op grazigen zand- en heidegrond, liefst op kalkhoudenden 
grond voor en heeft haar Noordwestgrens in Duitschland. Toch is zij bij 
ons op löss gevonden, natuurlijk in Zuid-Limburg (Valkenburg, Oud- 
Valkenburg, bosch bij Cau). 


Polygala serpyllacea 
Fig. 465. 


P. serpyllâcea ?) Weihe. (P. depréssa ®) Wenderoth.). 
Liggende vleugeltjesbloem (fig. 465). 

Deze plant heeft een dunnen wortelstok. De 
stengel is reeds beneden en ook naar boven sterk 
vertakt, de stengel zoowel als de takken zijn uit- 
gespreid, liggend. De bladen zijn iets lederachtig, 
langwerpig of breed lancetvormig, stomp, onbe- 
haard, de onderste staan, evenals de meeste aan 
de niet-bloeiende stengels, tegenover elkaar. 

De bloemen staan in arm- (meest 5-)bloemige 
trossen, die ten slotte (schijnbaar) zijstandig zijn, 
doordat de zijtakken er boven uitsteken, zij zijn 
bleekblauw, soms rose of wit, klein. De schut- 


bladen zijn alle korter dan de bloemsteel. De vleugelachtige kelkbladen 
zijn 4-6 mM lang, langwerpig, met 3 vertakte nerven, de zijdelingsche 


1) comosa — kuifdragend. 2) serpyllacea —= tymbladig. 5) depressa —= ingedrukt, laag. 


FAMILIE 58. CELASTRACEAE. — 389 


hebben netvormig verbonden aderen. Het onderste bloemkroonblad heeft 
een veelspletig aanhangsel. De doosvrucht is smal gevleugeld (fig. 465), 
evenlang als, doch breeder dan de vleugelachtige kelkbladen. 6-25 cM. 
OO en 4. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op heidevelden, 
op veengronden, in bosschen, meest op eenigszins vochtige plaatsen in 
Midden- en West-Europa voor en is bij ons vrij algemeen, doch alleen op 
diluvialen zandgrond gevonden. 


Familie 58. Celastraceae R. Br. 


Bladen tegenoverstaand of verspreid, ongedeeld, met afvallende steun- 
blaadjes. Kelk 4-5-slippig, in den knoptoestand dakpansgewijze liggend, 
evenals de, op den rand van een onder het vruchtbeginsel, zittende schijf, 
ingeplante kroonbladen. Meeldraden voor de kelkslippen staand. Vrucht- 
beginsel 2-5-hokkig. Hokjes, zoo deze in even groot aantal als bloem- 
kroonbladen aanwezig zijn, met deze afwisselend. In ieder hokje 2 of 
weinig meer rechtopstaande, opstijgende of horizontale, zeer zelden hangende 
zaden. Stijl ongedeeld. Zaden met een sappigen zaadmantel. Kiem in de 
as van het kiemwit liggend. Zaadlobben vlak, meest groenachtig. 


1. Euónymus') L. 


E. europaéus?) L. Kardinaalsmuts (fig. 466). 

De plant is een onbehaarde heester met vierkante takken, die of glad 
of met enkele wratjes bezet zijn. De bladen zijn gesteeld, staan Kee, 
zijn langwerpig tot eirond-langwerpig, toegespitst, 
stekelpuntig, klein gekarteld-gezaagd. De knoppen 
zijn klein, slechts tot 4 mM lang, kort kegelvormig, 
toegespitst. \ 

De bloemen staan in 2-5-bloemige bijschermen, jn 
waarvan echter de topbloem meest niet is ontwikkeld ' 
en nog vaker ook de bloemen aan de zijtakken 
der eerste orde niet. Zij zitten in de bladoksels. De 
kroonbladen zijn 4, soms 5 in getal, langwerpig, 
lichtgroen, stomp, 2-3 maal zoolang als de kelk. „== 
Meeldraden zijn er 4, soms 5, zij zijn evenlang SE 
als de kelk. De stijl is vrij lang met stompen B SUEDE 
stempel. Om den voet van het vruchtbeginsel zit ine 
een dikke schijf, op wiens rand de kroonbladen en de meeldraden zitten. 
De doosvrucht is hangend, heeft meest 4 op den rug afgeronde lobben en 
is menierood. De zaden zijn rechtopstaand, aan de middenzuil vastgehecht, 
blijven ook na het openspringen der doosvrucht geheel ingesloten, zijn 
wit, doch geheel omgeven door een oranjekleurigen zaadmantel. 9-24 dM. 
th. Mei, Juni. 


1) van ’t grieksche eu: goed, onoma: naam, dus plant met een goeden naam. Dit zou 
er op kunnen doelen, dat de planten een goeden naam hebben, omdat het poeder der 
vruchten gebruikt werd, om den mensch een dienst te bewijzen, doordat het luizen doodde, 
doch volgens anderen is die naam ironisch bedoeld omdat de plant juist niet goed voor 
dieren is. 2) europaeus == Europeesch. 


390 — AQUIFOLIACEAE. — FAMILIE 59. 


Biologische bijzonderheden. De meeldraden en kroonbladen staan in 
de geopende bloemen zoo wijd uit, dat het honigafscheidende kussen om 
het vruchtbeginsel ín den zonneschijn glanst, waardoor insecten gelokt 
worden. Voor vlinders en langsnuitige hommels ligt de honig te open, 
doch het wemelt op de bloemen van kortsnuitige insecten. De bloemen 
zijn protrandrisch. De helmknopjes springen naar buiten open, doch de 
stempel is eerst verscheiden dagen later geschikt om stuifmeel op te nemen 
en sluit zich na de bestuiving weer, zoodat zelfbestuiving geheel is uit- 
gesloten. 

De vrucht is menierood en valt daardoor sterk op aan vogels. Ook als 
zij is opengesprongen, lokken de oranjekleurige zaadmantels deze dieren, 
die het vleezige deel opeten en het eigenlijke zaad verspreiden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt in bosschen 
en heggen in geheel Europa voor en is bij ons vrij algemeen, vooral aan 
den duinzoom, doch verder ook op diluvialen zandgrond en op löss. 

Volksnamen. Behalve de naam kardinaalsmuts, die op vele plaatsen in 
gebruik is en slaat op den vorm der vrucht, is ook de naam papenmuts 
vrij veel in gebruik (dit slaat natuurlijk op hetzelfde), verder heet de heester 
heier in Groningen, papenkul in de Graafschap Zutphen, papenhoed op 
Walcheren, kruishout in Twente, popkullen en poppendopjes in Oost- 
Drente, spilboom ook aldaar en tevens in Salland en den Achterhoek van 
Gelderland, vogelkers in Salland, waterhout in de Graafschap Zutphen, 
wilde koffieboonen in Noord-Limburg en eindelijk pennenholt in Twente, 
omdat de schoenpennen ervan gemaakt worden. 


Familie 59. Aquifoliaceae D.C. Hulstachtigen. 


Bladen gesteeld, ongedeeld, steeds groen, zelden alleen des zomers groen, 
glanzend. Bloemen meest onvolledig 2-huizig. Kelk onderstandig, 4-9-spletig 
of -deelig, evenals de aan den voet meest verbonden kroonbladen in den 
knop dakpansgewijze liggend. Meeldraden voor de kelkbladen staand. 
Vruchtbeginsel 2-20-hokkig, de hokjes ieder met 1 hangend eitje. Stempel 
zittend, min of meer duidelijk gelobd. Zaden met kiemwit. 


1 lexe h. 


Bloemen met 4- (zelden 5- of 5-9-)spletigen kelk, stervormige, diep 
A- (5-9-)spletige bloemkroon, een even groot aantal meeldraden en een 
stamper met een stompen 2-20-lobbigen stempel, die in de mannelijke 
bloemen weinig ontwikkeld is. De vrucht is een steenvrucht met 4 (2-20) 
steenen. 

De bladen zijn altijd, zelden alleen des zomers, groen, van boven donker- 
groen, zeer glanzend, van onderen lichtgroen en doffer. 


L. Aquifólium2 L. Hulst (fig. 467). 
De plant is een kale heester of boom met zeer hard hout en jongere, 


1) Dit was oorspronkelijk de naam voor een soort eik, nu Quercus Ilex. Toen deze in 
het geslacht Quercus was overgebracht, werd de naam op de hulst overgebracht, waarvan 
de bladen even stevig waren als van Q. Ilex. De beteekenis van Ilex is twijfelachtig. 

2) Aquifolium — naaldblad. 


FAMILIE 60. — VITACEAE. — 391 


groene takken. De bladen staan verspreid, zijn kort gesteeld, blijvend, 
stijf, glanzend, eirond, stijf stekelpuntig, zonder steunbladen. 
De bloemen staan 5-10 bijeen, in kortgesteelde, ep 
okselstandige hoopjes. Zij zijn regelmatig, wit, >), sf 
soms roodachtig van buiten, zwak welriekend. \S<wven A 

Zij hebben een 4-5-lobbigen, kleinen, blijvenden “S= 
kelk met stompe slippen, een stervormige, 4-5- 4 
spletige bloemkroon, 4-5 meeldraden, op de bloem- SLAAN 
kroon ingeplant en een vruchtbeginsel met zeer es 8 
korten stijl en 4-5 stempels. De steenvrucht islicht ZS > 
scharlakenrood, soms geel, bolrond, iets grooter == AN Ì 
dan een erwt met 4-5 driehoekige, bruingele Pv 
steenen (fig. 467). 6-36 dM. t, Mei, Juni, vrij 5 NDe 
vaak nog weer in den Herfst. AN 
ex Aquifolium 


Biologische bijzonderheden. Soms zijn de hulsten Fig. 467. 
tot boomen opgegroeid en dan zijn de bladen der 
takken vaak bijna gaafrandig, alleen met een stekel aan den top en soms 
met enkele tanden. Door de stekelige bladen zijn de planten sterk beschermd 
tegen dierenvraat, doch voor de bovenste bladen van boompjes is dit geheel 
overbodig. 

In tuinen vindt men ook vormen met bonte bladen. 

De vruchten vallen door hunne roode kleur sterk op te midden van het 
blijvende, groene loof en worden door vogels gegeten en zoo de zaden 
verspreid. De zaadkernen kiemen eerst in het 2e jaar. 

Voorkomen en gebruik. Deze heester komt in bijna geheel Europa in 
bosschen voor en is bij ons vrij algemeen in hooggelegen bosschen. Ook 
wordt hij als sierheester in parken en tuinen gekweekt en voor heggen 
gebruikt. Het hout wordt om zijne groote hardheid voor draaiwerk gebruikt 
en uit de schors wordt een taaie lijm bereid. 

Volksnamen. Behalve hulst worden de namen kattendoorn (Noord-Veluwe), 
piekerdoorn (Land van Hulst), steekblaren (Zuid-Limburg) en holstkrabben 
(Oostelijk deel van Gelderland en Overijsel) gebruikt. 


Familie 60. Vitaceae Juss. Wijnstokachtigen. 


Meest klimmende heesters met verspreide, handlobbige tot handvormig 
samengestelde bladen met steunblaadjes. Bloemen 2-slachtig of veeltelig. 
Kelk onderstandig, 4- of 5-tandig of ongedeeld. Kroonbladen in den knop 
klepvormig of naar binnen gevouwen. Meeldraden voor de kroonbladen 
staand. Vruchtbeginsel 2- of 3-hokkig, ieder hokje met 2 eitjes of met 1 
bodemstandig eitje. Stempel geheel of bijna geheel zittend. Vrucht een bes. 
Zaden met harden wand en kraakbeenig kiemwit. 


1. Vítis ) L. 


V. vinifera®) L. Wijnstok (fig. 468). 

Deze plant is een klimmende heester, die zich vasthecht met ranken, die tegenover 
de bladen staan en als onvolkomen ontwikkelde takken beschouwd moeten worden. De 
bladen staan verspreid, zijn gesteeld, handlobbig met hartvormigen voet. Zij hebben 3-5 

1) van het grieksche oisus, wilgachtige heester, omdat de takken even buigzaam zijn, 
als die der wilgen. 2) vinifera —= druifdragend. 


392 — RHAMNACEAE. — FAMILIE 61. 


spitse, grof stekelpuntig getande lobben, zijn van boven donkerder groen dan van onderen, 
glanzend, meestal onbehaard, zeldzamer behaard of viltig en hebben afvallende steunblaadjes. 

De bloemen staan in dichte pluimen tegenover de bladen, zijn regelmatig, klein, geel- 
groenachtig, welriekend (eenigszins als Reseda). De pluimen staan eerst rechtop, doch 
hangen later. De kelk is eenbladig met 5 korte, afvallende 
tanden. De bloemkroon bestaat uit 5 bladen, die eerst 
aan den top en den voet vergroeid zijn. Zij wordt door 
de zich uitzettende en strekkende meeldraden als een kapje 
opgetild en valt af. Meeldraden zijn er 5 tegenover de 
kroonbladen, zij wisselen met klieren af. Er is op het 
vruchtbeginsel een zeer korte stijl met een knopvormigen 
stempel. De besvrucht is ovaal of bolrond, donkerblauw 
of groenachtig, bij de wildgroeiende plant zuur, zij is 
l-hokkig met 5 zaden, waarvan er echter 1 of meer onont- 
wikkeld blijven (fig. 468). Tot 9 M. p. Juni. 

De bloempluimen en de ranken staan eigenlijk einde- 
lings, doch worden door een tak, die den stam schijnbaar 
voortzet en die uit den okselknop van het blad is ontstaan, 
terzijde gedrongen. 


Vitis vinifera 


Fig. 468. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De wijnstok 
behoort thuis in de bosschen van Zuid-Europa en van den 
Levant. Hij is reeds in zeer oude tijden aangekweekt, ook bij ons om de druiven en is 
soms verwilderd gevonden b.v. in rotsspleten van den St. Pietersberg. 


Familie 61. Rhamnaceae R. Br. Wegedoornachtigen. 


Soms gedoornde heesters of boomen. Bladen gesteeld, enkelvoudig, 
gaafrandig met afvallende steunblaadjes. Bloemen meest 2-slachtig, doch 
soms l-slachtig (2-huizig). Kelk meest onderstandig, 4-5-spletig. Kelkslip- 
pen evenals de kroonbladen in den knop klepvormig liggend. Kroonbladen 
op een schijf ingeplant, die den voet van het vruchtbeginsel omgeeft. Meel- 
draden 4 of 5, voor de kroonbladen staand. Vruchtbeginsel 2-5-hokkig. 
Is het aantal hokjes gelijk aan dat der kelkslippen, dan staan zij tegenover 
deze. leder hokje bevat 1 eitje. Stijl 2-5-spletig of ongedeeld. Vrucht 
meestal meer-, zelden 1-hokkig, een steenvrucht, een doosvrucht of een 
zich in verscheidene, van een centraal zuiltje loslatende, deelvruchtjes 
splitsende vrucht. Zaden met weinig kiemwit. 


Tabel tof het determineeren der geslachten van de Rhamnaceae. 


A. Planten onvolledig 2-huizig. Kelk 4- (zelden 5-)spletig, de zoom na den bloeitijd 
grootendeels afvallend. Kroonbladen 4 (of 5), ongenageld. Meeldraden 4 (of 5). Stijl 
2-4-(5-)spletig. Steenvrucht met 1-5 eenzadige steenen. Zaden aan de zijde, die tegen- 
over het midden der vrucht staat, diep gegroefd. Zaadlobben evenwijdig aan die groeve 
gekromd, dun, bij de ontkieming bladachtig boven den grond komend. 

Rhamuus blz. 392. 

B. Bloemen 2-slachtig, 5-tallig. Kroonbladen genageld. Stijl ongedeeld met knopvormigen 
stempel. Zaden vlak, lensvormig-driehoekig. Zaadlobben dik, bij de ontkieming in de 
steenschaal blijvend. Overigens als Rhamnus . . . . . . . … Frangula blz. 393. 


1. Rhámnus !) Trn. 


R. catárctica?) L. Wegedoorn (fig. 469). 
Deze is een heester met zwartachtig bruine takken, die tegenover elkaar 


1) misschien van het Grieksche rabdos: roede, hetgeen zou slaan op de buigzaamheid 
der takken, volgens anderen van het Grieksche ramnos: doornstruik, van het Keltische ram: 
struik. 2) van kathaizoo: reinigen, hetgeen bij plantennamen, evenals het Latijnsche 
purgare, steeds de beteekenis heeft van afvoeren, hetgeen slaat op de purgeerende werking. 


FAMILIE 61. — RHAMNACEAE. — 393 


staan en aan den top in dorens eindigen. Doordat onder die dorens 2 
tegenoverstaande knoppen zitten, zijn die dorens het volgend jaar gaffel 
standig geworden. De jongere takken zijn behaard. 
De knoppen zijn van knopschubben voorzien. De 
bladen staan aan den top der takken tamelijk dicht 
bijeen, bijna in bundels (zij komen nl. in bundels 
bijeen uit de bladoksels van de bladen van het 
vorige jaar en zitten dus aan zeer verkorte zijtakken). 
In werkelijkheid zijn zij kruiswijs tegenoverstaand 
geplaatst. Zij zijn 2 à 3 cM breed, eirond of bijna 
elliptisch, gekarteld-gezaagd (iedere tand draagt op 
zijn naar binnen gebogen top een kleine rood- of 
geelachtige klier), vaak met hartvormigen voet, Rn N | 
toegespitst, aan iedere zijde der middennerf met Rhamnus catarctica 

3 of 4 boogvormige, uitstekende zijnerven, bijna Fig. 469. 
onbehaard. De bladsteel is half zoolang als de bladschijf, doch 3 à 4 
maal zoolang als de steunblaadjes. 

De bloemen staan in dichte bundels (okselstandige, zittende bijschermen) 
en zijn geelgroenachtig. De kelk heeft 4 breed lancetvormige, spitse slippen, 
die even lang als de buis zijn, zij zijn in de mannelijke bloemen terug- 
geslagen (deze bloemen zijn grooter dan de vrouwelijke). De vrouwelijke 
bloemen hebben een 4-spletigen stijl. De steenvrucht is bolrond, zwart en 
zit op den iets gewelfden blijvenden kelkvoet. Zij bevat 1-5 van boven 
stompe, beneden spitse steenen. De groef van het zaad heeft aan de opper- 
vlakte tegen elkaar liggende, doch in de diepte verder van elkaar verwijderde 
randen. 1,5-3 M. th. Mei, Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt in geheel 
Europa in kreupelhout en in bosschen voor, vooral op klei- en kalkgrond. 
Bij ons is hij vrij zeldzaam, het meest komt hij voor in de duinen. 

Volksnamen en gebruik. De naam wegedoorn wordt in Noord-Overijsel, 
de Graafschap Zutphen en in Utrecht gebruikt. In Utrecht noemt men hem 
ook duinbessen, duindoorn (ook in Zeeland) en kraaibessen (ook op de 
Veluwe), verder sleedoorn en spikkeltjeshout op 
de Veluwe. 

Hij wordt bij ons wel in heggen aangeplant. Uit NIN 
de bessen, die ook purgeerend werken, wordt het N//// ANN An 
sapgroen bereid. N/Z ZAAN 


2. Frángula ') Trn. 


F. Alnus?) Mil. (Rhamnus Frangula L.). Vuil- 
boom (fig. 470). 

Deze heester heeft geen dorens, verspreid staande 
takken, waarvan de jonge bijna onbehaard zijn en | ZEN 
de knoppen bezitten geen knopschubben. De oudere Sem Mere Og 
takken zijn bruin, de jongere grijsbruin, zij zijn met Fig. 470. 
kleine, lensvormige, witachtige lichaampjes bezet. 

De bladen staan verspreid, zijn elliptisch, spits of toegespitst, bijna of 


1) van frango: breken. Dit heeft betrekking op de trouwens niet sterk opvallende bros- 
heid der takken. 2) Alnus —= els, omdat de bladen op elzenbladen gelijken. 


394 — EUPHORBIACEAE Nr FAMILIE 62. 


geheel gaafrandig en hebben aan weerszijden der middennerf 6-12 bijna 
evenwijdige, rechte zijnerven, zij zijn beneden op de nerven behaard. De 
steunblaadjes zijn half zoo lang als de behaarde bladsteel. 

De bloemen zitten in armbloemige bundels (okselstandige, zittende bij- 
schermen) en zijn groenachtig wit. De kelk is bijna klokvormig (fig. 470) 
met 5 lancetvormige, spitse, rechtopstaande, witachtige slippen, die even 
lang als de kelkbuis zijn. De kroonbladen zijn 5 in getal, klein, 2-spletig, 
witachtig, korter dan de kelk, kortgenageld met breed eironde, spitse, met 
de randen naar binnen gebogen plaat. Er zijn 5 naar binnen samenneigende 
meeldraden en een vruchtbeginsel met een dikken, korten stijl en een 
zwakken, 2- of 3-lobbigen stempel. De steenvrucht is bolrond en zit op 
den vlakken kelkvoet. Zij is eerst rood, later zwart, iets vleezig en bevat 
2 of 3 naar beneden versmalde en aan den top met een kleine groeve 
voorziene, bruinachtige zaden. /$-3 GfC hj, Mies- Senbnber. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen door haar kleur weinig 
op, doch door de schijf om het vruchtbeginsel wordt vrij wat honig aige- 
scheiden. Zij zijn meest protrandrisch, want als de naar binnen opensprin- 
gende helmknopjes hun stuifmeel loslaten, is de stempel nog meestal weinig 
ontwikkeld. De stempel staat lager dan de helmknopjes. Het insectenbezoek 
is natuurlijk niet groot, doch komen zij, dan bewerken zij kruisbestuiving. 
Tegen het einde van den bloeitijd valt er ook stuifmeel op de dan rijpe 
stempels en heeft er dus zelfbestuiving plaats. 


Voorkomen en gebruik. Deze heester komt in kreupelhout en in bosschen, 
vooral in Midden- en Noord-Europa voor en is ook bij ons op dergelijke 
plaatsen algemeen. De bast dient als purgeermiddel, uit het hout wordt 
een fijne houtskool gemaakt, o.a. voor buskruit. 


Volksnamen. Groot is het aantal namen, dat voor dezen heester in 
gebruik is. In het Oosten van Overijsel en Gelderland gebruikt men de 
namen bloedhout en kruidhout, in Friesland bijspijlenhout en honnebeishout, 
in Zuid-Holland boerenrabarber, laxeerbast en rambasjes, in Oostelijk Drente 
doodskralen en daar en in het Oosten van Gelderland en Overijsel sprakel, 
in Waterland basjes, in Noord-Limburg duivelskersenhout en pinnenhout, 
in Zuid-Limburg hondebeien en hondskersenhout, in het Oostelijk deel van 
Noord-Brabant honzehout, in Salland en de Graafschap Zutphen sporken- 
hout en wakelenhout, in Utrecht en Groningen stinkboom, bij Staphorst 
vuilbessenhout, terwijl eindelijk de naam vuilboom, die natuurlijk ook slaat 
op de purgeerende eigenschappen, vrij algemeen gebruikt wordt. 


Familie 62. Euphorbiaceae Juss. Wolfsmelkachtigen. 


Bloemen steeds eenslachtig. Bloembekleedsels onderstandig, vaak onvol- 
komen of geheel ontbrekend. Helmhokjes met een dwarsspleet openspringend. 
Vruchtbeginsel meest 3- of 2-hokkig, ieder hokje met 1 of 2 hangende, 
omgekeerde eitjes, die aan den top een vleezig aanhangsel hebben. Stijlen 
en stempels gescheiden of verbonden. Vrucht meest 3- of 2-knoppig, de 
deelvruchtjes bij rijpheid loslatend van een centraal blijvend zuiltje, 
zelden steenvruchtachtig. Kiem meestal recht, in de as van het vleezig 
kiemwit liggend. 


FAMILIE 62. —- EUPHORBIACEAE. — 395 


Biologische bijzonderheden. De tot deze familie behoorende planten zijn 
giftig, meestal doordat het melksap, dat zij bevatten, die eigenschap heeft. 

Als de vruchtjes van het centrale zuiltje loslaten, springen zij open en 
wel begint het openscheuren van boven af en worden de kleppen geleidelijk 
wat schroefvormig gedraaid, waardoor de zaden met vrij groote kracht 
worden weggeslingerd en zoodoende verspreid. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Euphorbiaceae. 


A. Planten bijna steeds een giftig melksap bevattend. Bladen vaak verspreid, ongedeeld, 
zittend. Bloemen zonder bloemdek, l-huizig nl. verschillende mannelijke en 1 vrouwe- 
lijke bloem door een klokvormig omwindsel omsloten. De mannelijke bloemen meest 
zonder bloemdek, uit één meeldraad bestaande, die met den bloemsteel geleed is (dus 
schijnbaar een gelede helmdraad), de vrouwelijke bloemen vaak met een kelk. 

Euphorbia blz. 395. 

B. Bladen vaak tegenoverstaand, gesteeld, soms gedeeld. Bloemen 1- of 2-huizig, niet in 

een omwindsel ingesloten, vaak met bloembladen. Meeldraden vaak talrijk. 


Mercurialis blz. 407. 


Verspreiding. Van de Euphorbiaceae zijn de meeste ruderaalplanten en 
akkeronkruiden nl. Euphorbia helioscopia, Peplus, exigua en Mercurialis 
annua. Euphorbia Cyparissias is meer een xerophyt, E. palustris een 


hygrophyt, E. Paralias een halophyt, terwijl E. amygdaloides en Mercurialis 
perennis boschplanten zijn. 


1. Euphórbia ') L. Wolfsmelk. 


Bloemen 1-huizig. Vele mannelijke en eene vrouwelijke bloem samen 
gezeten in een omwindseltje (bloembeker), dat den vorm van een kelk 
heeft, zoodat men het geheel oppervlakkig voor een tweeslachtige bloem 
zou houden (fig. 471). Die bloembeker is klok- of tolvormig en heeft een 
8- of 10-lobbigen zoom. Daarvan zijn 4 of 5 lobben d dik, naar buiten 
gekeerd, voorzien van een sterk ontwikkelde, gekleurde honigklier en 
daartusschen staan de andere slippen e rechtop of naar binnen gebogen. 
Binnen dezen bloembeker staan 10-12 of 
meer mannelijke bloemen 5, ieder bestaande 
uit een meeldraad, die door een geleding 
met een steel is verbonden en deze dragen 
ieder aan den voet een lancetvormig, in fijne 
wimpers verdeeld schubbetje, a. Eigenlijk 
zijn telkens 2 of 3 mannelijke bloemen tot 
een schichtje vereenigd, zoodat er 4-5 Enrlestdn palen 
schichtjes staan in de oksels van 4-5 om- Fig. 411. 
windseltjeslobben. De vrouwelijke bloem Links: Een bloeiwijze (letters zie 
is langgesteeld, c,‚ en tijdens den bloeitijd ters zie tekst). 
neer gebogen. Het vruchtbeginsel draagt 
3 aan den voet verbonden stijlen en 2-lobbige stempels. De vruchtstelen 
staan rechtop. De vruchtjes zijn 2-kleppig en bevatten een zaadje. De 
zaden hebben aan den navel een aanhangsel. 


1) volgens sommigen werd de Euphorbia der ouden door den geleerden koning Juba 
van Mauretanië (een tijdgenoot van Augustus) naar zijn lijfarts Euphorbios, die haar het 
eerst tot genezing aanwendde, genoemd, volgens anderen komt het woord van eu: goed 
en pherboo: voeden, omdat het melksap werd aangewend tot genezing van teringlijders, 
die daardoor in gewicht moesten toenemen, zoodat indirect door dit sap hunne voeding 
verbeterd werd. 


396 mn EURHORBIACEAE Ni FAMILIE 62. 


De stengel deelt zich bijna steeds in een scherm met verscheiden stralen 
en die stralen verdeelen zich weer in takken met gaffelvormige takjes aan 
wier top dan de straks beschreven schijnbloemen staan. De schermen 
hebben aan den voet een krans van schutbladen, die wij in het vervolg 
het omwindsel zullen noemen, terwijl onder de schermpjes een 2 tal schut- 
bladen zitten, die wij in de verdere beschrijvingen als omwindseltjes zullen 
aanduiden. 

De stengelbladen zijn afwisselend of tegenoverstaand geplaatst, zijn gaaf 
randig of fijn getand. 

De planten hebben een wit, vaak zeer vergiftig melksap, dat besloten is 
in melkbuizen, d. z. dunwandige, vertakte, vaak netvormig verbonden 
buizen, die door alle deelen der plant loopen. 


Biologische bijzonderheden. Het vergiftige melksap beschut de planten 
tegen het opvreten door dieren, doch de rups van den wolfsmelkpijlstaart- 
vlinder is daartegen geheel bestand, want die eet de bladen dezer planten. 

Het stuifmeel in de bloemen is tegen regen beschut, daar de helmknopjes 
zich dan sluiten, ook zijn de bloemstelen dan vaak overgebogen bv. bij 
E. Cyparissias. 

In verband met de bestuiving het volgende. De klieren van den bloem- 
beker scheiden honig af. De biologisch als een bloem op te vatten bloeiwijze 
daarbinnen is sterk proterogynisch (zie echter E. palustris). De 3 tweespletige 
stempels treden het eerst uit den bloembeker en nu heeft er kruisbestuiving 
door insecten plaats uit oudere bloemen. Eerst als het vruchtbeginsel aan 
een langen gebogen steel uit de bloem steekt, groeien geleidelijk en na 
elkaar de meeldraden aan en nemen de plaats der stempels in. Bestuiving 
heeft uitsluitend door vliegen plaats, al komen wel eens kevers, wespen en 
bijen de bloemen bezoeken. 

De zaden hebben een groot aanhangsel aan den voet, dat gaarne door 
mieren gegeten wordt en worden zoo door deze verspreid. 


Volksnamen. In Friesland noemt men de soorten van dit geslacht duivels- 
drek, in Oost-Gelderland bollenkruid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Euphorbia. 


A. Bladen tegenoverstaand, ongelijkzijdig, met steunblaadjes (ondergeslacht Anisophyllum 
Roep.). Stengels liggend, herhaald gaffelvormig vertakt. Bladen klein. Bloembekers 
okselstandig, alleenstaand . … . … … E. Chamaesyce blz. 398. 

B. Stengel bebladerd, niet geleed. Bladen met € een  doorschijnenden, vaak getanden rand 
omgeven. Bloemtakken een scherm vormend, door een aantal omwindselbladen gesteund, 
daaronder vaak nog trosvormig gerangschikte in de oksels der bovenste stengelbladen. 
ledere tak draagt 2 (bij E. platyphyllos en E. helioscopia meest 3) schutblaadjes (omwind- 
seltje), uit wier oksels meest een herhaalde gaffelvormige vertakking plaats grijpt, 
die eindigt in de schijnbloemen. Blaadjes van de omwindseltjes vaak ongelijkzijdig, 
de bovenste vaak gekleurd. Alle soorten, beh. E. dulcis, met een wit scherp melksap, 
dus vergiftig (onder geslacht Tithymalus Trn.). 

a. Bladen verspreid. 
aa. Zaden glad. 
aaa. Klieren van den bloembeker rondachtig-dwars ovaal. 

«. Stengel zonder onvruchtbare takken. Scherm 3-5-stralig. Schut- 
blaadjes ruitvormig-driehoekig of eirond, aan den voet nauwelijks 
versmald of afgeknot, meest ongekleurd. Doosvrucht wrattig. 
aa. Bovenste bladen met iets hartvormigen voet zittend. 

aaa. Bladen van voren fijn gezaagd, de bovenste spits. Scherm 
met langwerpig-lancetvormige omwindselbladen en eerst 3- 


FAMILIE 62. 


bbb. 


— EUPHORBIACEAE. — 397 


deelige, verder eenmaal of eenige malen 2-deelige stralen. 
Wratten der doosvrucht halfbolvormig. 
E. platyphyllos blz. 398, 
PPP. Omwindselbladen breed eirond tot driehoekig, fijn gezaagd. 
Wratten der doosvrucht kort rolrond . E. strieta blz. 399. 
pp. Alle bladen in een korten steel versmald. Stengel bijna rolrond. 
Bladen stomp of stompachtig. Omwindselbladen langwerpig- 
elliptisch of langwerpig-lancetvormig. Wratten der meest behaarde 
dOOSVrUchtRoOngenn En du leen b1zee300; 
Scherm veelstralig. Schutblaadjes gekleurd. 
aa. Stengels met onvruchtbare takken. Bladen langwerpig-lancet- 
vormig, meest stomp. Omwindselbladen ovaal. Schermstralen 
eerst 3-, verder 2-deelig. Bladen der omwindseltjes ovaal of 
omgekeerd eirond, stomp. Knobbels der doosvrucht talrijk, kort 
rolrond, stomp . E zat 8 E. palustris blz. 400. 
pp. Stengels zonder onvruchtbare takken. Bladen lijnvormig of 
lijn-lancetvormig, spits. Bladen der omwindseltjes ruitvormig 
tot hartvormig-driehoekig, overdwars breeder, stekelpuntig. Doos- 
vrucht glad of met fijne puntjes . . . BE. Gerardiana blz. 400. 
Klieren van den bloembeker halvemaanvormig, meest 2-hoornig. Doos- 
vrucht glad of ruw door zeer kleine knobbeltjes. Wortelstok vertakt, 
min of meer uitloopers vormend. Stengel rechtopstaand of opstijgend. 
Scherm meest veelstralig, de stralen meermalen 2-deelig. 
a. Bladen der omwindseltjes aan den voet met elkaar vergroeid. 
E. amygdaloides blz. 401. 
f. Bladen der omwindseltjes geheel vrij van elkaar. 
aa. Schermen 3-5-stralig. Klieren halvemaanvormig, niet 2-hoornig. 
Bladen dik en vleezig of lederachtig. . . E. Paralias blz. 401. 
pp. Schermen veelstralig. Bladen afstaand, aan den rand vaak iets 
omgerold. Bladen der omwindseltjes geel gekleurd, driehoekig 
met afgeknotten of bijna hartvormigen voet, zeldzamer ruitvormig- 
eirond, overdwars breeder, stomp, stekelpuntig of kort toe- 
gespitst. 
aaa. Bladen boven het midden het breedst, naar den voet 
versmald, dof, omgekeerd langwerpig-lancetvormig tot 
lijnvormig-langwerpig. Doosvrucht met duidelijke knobbels 
bezeren mt Tbr en as etat Pere AA es u ab ZAR A02: 
Ppp. Bladen bijna even breed of onder het midden het breedst, 
meest blauwgroen, dof of iets glanzend. 

A. Stengel meest vrij slap, met tal van onvruchtbare 
takken. Bladen plotseling in een korten steel ver- 
smald, lijn-lancetvormig, naar den top geleidelijk 
versmald. Doosvrucht met wrattige puntjes. 

E. virgata blz. 402. 

AA. Bladen dof, smal lijnvormig, bijna even breed. 

E. Cyparissias blz. 405. 


bb. Zaden met groefjes of knobbeltjes. Bladen der omwindselties meest groen. 
Doosvrucht glad, zonder wratjes. 


aaa. 


bbb. 


Klieren van den bloembeker naar voren afgerond. Zaden rondachtig 
met groefjes. Bladen omgekeerd eirond, van voren klein getand. 
Scherm meest 5-stralig, de stralen eerst 3-, daarna 2-deelig. Vruchtjes 


aan de rugzijde afgerond, glad. . . . . …. . E. helioscopia blz. 404. 
Klieren van den bloembeker halvemaanvormig of 2-hoornig. Zaden 
kantig. 


a. Zaden met verdiepte putjes. Bladen gesteeld, omgekeerd-eirond, 
gaafrandig, stomp. Scherm 3-stralig, de stralen herhaald 2-deelig. 
Klieren met verlengde hoorntjes. Vruchtjes aan de rugzijde met 
2 zwak gevleugelde kielen. Zaden zeskantig, de 4 buitenste vlakken 


ieder met 4, de 2 zijdelingsche ieder met 3 groefjes. 
E. Peplus blz. 405. 


398 


— SEUPHORBIACEAE NS — FAMILIE 62. 


fp. Zaden met kleine knobbeltjes. Bladen zittend, lijnvormig, spits of 
stompachtig, stekelpuntig. Omwindselbladen van het meest 3-stralige 
scherm met breederen, bijna hartvormigen voet lijnvormig. Bladen 
der omwindseltjes van gelijken vorm als de omwindselbladen. Klieren 
met verlengde hoorntjes. Vruchtjes aan den rug afgerond. Zaden 


vierkantig EEA Te We 
Zie ook E. segetalis blz. 406. 


E. exigua blz. 405. 


b. Bladen tegenoverstaand, kruiswijs, langwerpig-lancetvormig. Bladen der om- 
windseltjes langwerpig-lancetvormig of langwerpig-eirond. Klieren van den bloem- 
beker 2-hoornig. Vruchtjes op den rug afgerond, zwak gerimpeld. Zaden met 


netvormige groefjes 


E. Lathyris blz. 406. 


E. Chamaesyce!) L. Kleinste wolfsmelk (fig. 472). 


Euphorbia Chameesyce 
Fig. 472. 


Deze plant is kaal of iets behaard. Uit den dunnen 
penwortel komt een liggende, onmiddellijk boven den grond 
vertakte, teere, draadvormige stengel met tegenover- 
staande, kort gesteelde bladen, die rond tot eirond zijn 
met scheeven voet, naar voren iets gekarteld en met kleine 
borstelvormige, aan den voet soms getande steunblaadjes. 

De bloembekers zijn okselstandig, staan alleen en zijn 
zeer klein. De klieren zijn gaafrandig, stomp drielobbig 
en: rood (fig. 472). De doosvruchten zijn glad of iets be- 
haard, driehoekig, gekield, klein (nauwelijks 2 mM) (fig. 
472). De zaden zijn klein, dwars gerimpeld, eirond vier- 
hoekig, witachtig, onregelmatig, zonder aanhangsel (fig. 472). 
1-2 dM. ©. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op zandige en steenachtige plaatsen aan de kusten der 
Middellandsche Zee voor en is bij ons, waarschijnlijk 
aangevoerd, alleen in den Hortus te Amsterdam en in 


een moestuin te Oegstgeest gevonden. 
E. platyphyllos?) L. Breede wolfsmelk (fig. 473). 
Deze plant gelijkt wel wat op E. helioscopia. Zij is geelachtig groen. 


Euphorbia platvphyllos 
Fig. 473. 


Uit den penwortel komt een meest rechtop- 
staande, vaak dicht bij den grond vertakte 
stengel. De bladen zijn van voren fijn gezaagd, 
de onderste zijn langwerpig-omgekeerd eirond, 
stomp of spitsachtig, in den korten steel ver- 
smald, de hoogere zijn langwerpig-lancetvormig, 
spits, stekelpuntig, aan den voet versmald. 

Het scherm is 3-5-stralig met eerst 3-deelige, 
verder op een of eenige malen 2-deelige stralen. 
De omwindselbladen zijn langwerpig-lancet- 
vormig, de bladen der omwindseltjes meest 
spits hartvormig, stekelpuntig, geelgroen. De 
klieren zijn geel, gaafrandig. Onder het hoofd- 
scherm zitten vaak nog vele kleinere schermen, 


wier stelen uit de bladoksels komen en die evenals de takken van het 
hoofdscherm 2-3-gaffelig zijn. 

De doosvrucht is 2-3 mM groot en heeft halfbolronde wratten (fig. 473). 
De zaden zijn 2 mM, zwartbruin, rondachtig, glad (fig. 473). 3-6 dM. 


©. Juli—September. 


Vruchtexemplaren dezer soort, waarvan de stengelbladen zijn afgevallen, 
herinneren vaak aan dergelijke exemplaren van E. helioscopia, doch zijn er 
door de wrattige vruchten en de gladde zaden gemakkelijk van te onderscheiden. 


1) Chamaesyce — dwergvijg. 


2) platyphyllos — breedbladig. 


FAMILIE 62. — EUPHORBIACEAE. — 399 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in 
Midden- en Zuid-Europa op bebouwde plaatsen, aan wegen en slootkanten 
voor, doch is bij ons zeer zeldzaam. 


E. stricta) L. Stijve wolfsmelk (fig. 474). 

Deze plant is smalbladiger dan de vorige, ook zitten bij deze de bladen 
met een breeden voet tegen den stengel en bovendien zijn de wratten op 
de doosvrucht niet half bolrond maar meer in 
de lengte uitgerekt. 

De plant is bijna of geheel onbehaard. Uit 
den penwortel komt een stijf rechtopstaande, 
zeldzaam opstijgende stengel, die teerder is dan 
bij de vorige soort en waaraan de takken in 
grooter aantal voorkomen en meer uitgespreid 
staan. 

De bladen zijn vooral in het bovenste deel 
ongelijk gezaagd, de onderste zijn langwerpig- 
omgekeerd eirond, stompachtig, de hoogere 
lancetvormig, spits. 

De schermen zijn 3-5-stralig met dunne stralen. 
De takken verdeelen zich herhaald gaffelvormig. Ee 
Ook komen in de bladoksels onder het scherm verscheiden bloeiende 
takken voor. De bladen der omwindseltjes zijn breed eirond tot driehoekig, 
fijn gezaagd, geelachtig groen. De klieren zijn gaafrandig. De vruchten 
zijn omstreeks half zoo groot als bij E. platyphyllos, nauwelijks 2 mM, 
met kort rolronde wratten bedekt (fig. 474). De zaden zijn 1, mM, 
eirond, glad, roodachtig bruin, glanzend (fig. 474). 2-5 dM. O?-2. Juni— 
September. 


Euphorbia stricta 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- 
Europa in heggen, aan wegen en in bosschen voor. Bij ons komt zij 
zeldzaam vooral langs de rivieroevers voor. Zij is waarschijnlijk bij ons 
door de rivieren aangevoerd. 


E. dúleis?) Jacq. Zoete wolfsmelk (fig. 475). 

Deze plant ís al of niet behaard. Uit een kruipenden, dikken, vleezigen, geleden wortel- 
stok (fig. 475) komen vele rechtopstaande of aan den voet 
opstijgende, zwak gestreepte, bijna rolronde, bijna niet 
vertakte stengels, die meestal, evenals de levendig groene, 
van onderen bleekere bladen, verspreid behaard zijn. De 
bladen zijn zacht, stomp of stompachtig, naar den voet 
versmald, gaafrandig of naar den top toe fijn gezaagd, de 
onderste zijn klein, omgekeerd eirond, de bovenste lang- 
werpig-lancetvormig. 

Het hoofdscherm is 5-stralig met dunne eenmaal, zeldzamer 
meermalen 2-deelige -schermstralen. De omwindselbladen 
zijn breed lancetvormig, zittend, de bladen der omwind- 
seltjes zijn driehoekig-eirond met afgeknotten voet, fijn 
gezaagd, stomp, zonder stekelpunt. De klieren zijn donker- 
purper, gaafrandig. De doosvrucht is 2-3 mM, meest be- > es 
haard, met weinig stompe, ongelijke wratten (fig. 475). Euphorbia dulcis 
De zaden zijn eirond, glad enlichtgeel. 22-45cM. 4. Mei. Fig. 475. 

Tegen den tijd, dat de vruchten rijp zijn, krijgen de 
stengel- en de omwindselbladen groote gele vlekken en kleine roode puntjes. 


ZN 


I) stricta = stijf. 2) dulcis = zoet. 


400 — EUPHORBIACEAE. — FAMILIE 62. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen in Midden- en Zuid- 
Europa voor en is bij ons eenmaal bij Leiden in 1839 gevonden, doch sedert niet meer. 

E. palústris!) L. Duivelsmelk (fig. 476). 

Deze plant is onbehaard en levendig groen. Uit den dikken, vertakten 
wortelstok komen meest verscheidene, dikke, ronde, rechtopstaande stengels, 
die zoowel niet bloeiende als bloeiende takken dragen. De bladen zijn 
langwerpig-lancetvormig, meest stomp, gaaf- 
randig, zij zitten met versmalden voet. De bladen 
aan de onvruchtbare takken zijn kleiner, smaller, 
tot lijn-lancetvormig, zij zijn vrij vaak kort- 
gesteeld, spits en spaarzaam klein getand. 

Het scherm is ineengedrongen, veelstralig. De 
schermstralen zijn eerst 3-, later 2-deelig. De 
omwindselbladen zijn ovaal, stomp, aan den 
voet versmald, zittend, de bladen der omwind- 
seltjes hebben denzelfden vorm of zijn omge- 
eZ B keerd eirond, ook stomp, doch lichtgeel. De 
) Sd klieren zijn bruin en gaafrandig. De doosvrucht 
EES is 5-6 mM en heeft tal van kort rolronde, stompe 

Bie Si knobbels (fig. 476). De zaden zijn bruin, glad, 
glanzend, bijna rond (fig. 476). 6-15 dM. 2. Mei, Juni. 

De plant herinnert tijdens den bloeitijd aan de op dezelfde standplaatsen 
voorkomende Senecio paluster. Vooral na den bloeitijd, als de verlengde, 
onvruchtbare takken ver boven de bloeiwijze uitsteken, gelijkt de plant op 
een wilg, in den herfst valt zij op door den lichtpurperkleurigen stengel, 
die vaak reeds tijdens den bloeitijd, evenals de bladranden, die kleur begint 
te krijgen. 

Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn bij deze soort ten deele 
protrandrisch, ten deele proterogynisch en wel zijn de middelste, eerst 
opengaande schijnbloemen protrandrisch, de meer naar buiten staande 
proterogynisch. 5 

Voorkomen in Europa èn in Nederland. De plant komt in moerassen, 
in veenachtige weiden en tusschen het riet aan wateroevers in Noord- en 
Midden-Europa voor en is bij ons vooral op 
lagen veengrond vrij algemeen. 


Volksnaam. In het Oosten van Gelderland en 
Overijsel noemt men de plant duivelsmelk. 


E. Gerardiána ?) Jacq. Zandwolfsmelk (fig. 477). 

Deze plant is onbehaard en grijsgroen. De 
houtige, vertakte wortelstok (fig. 477) brengt 
verscheiden opstijgende tot rechtopstaande, 
dicht bebladerde stengels, zonder onvruchtbare 
takken voort. De bladen zijn blauwgroen, zit- 
tend, dik, lijnvormig tot lijn-lancetvormig, spits 
tot toegespitst, gaafrandig en stijf rechtopstaand. 

Het scherm is veelstralig met 1 of meermalen 
gaîtelvormig vertakte stralen. De omwindselbladen hebben denzelfden 
vorm als de bovenste stengelbladen, de bladen der omwindseltjes zijn 


D EN 0) T 
Euphorbia Gerardiana 


Fig. 477. 


1) palustris = moeras. 2) Naar Gerard, een botanicus uit Zuid-Frankrijk in de 18e eeuw. 


FAMILIE 62. — EUPHORBIACEAE. — 401 


ruit- tot hartvormig-driehoekig, overdwars breeder, stekelpuntig en geel- 
achtig. De klieren zijn gaaf, afgerond, driehoekig. De doosvrucht is 2 mM, 
glad of met fijne puntjes voorzien (fig. 477). De zaden zijn glad, eirond, 
parelgrijs. 15-30 cM. 2. Juni, Juli, soms later. 

De plant lijkt in uiterlijk op E. Esula, maar heeft niet als deze halvemaan- 
vormige klieren. Van E. Cyparissias onderscheidt zij zich, doordat de 
bladen aan de stengels en de takken gelijk van vorm zijn, terwijl die aan de 
takken bij E. Cyparissias lijn-borstelvormig zijn, verder heeft de zandwolfs- 
melk blauwgroene bladen en ongehoornde klieren en zijn de schermen 
8-10-stralig en bij E. Cyparissias 10-12-stralig. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa op droge plaatsen en kalkachtige heuvels voor. Bij ons is zij 
aan dijken en wegen langs de rivieren vrij algemeen en is dus waarschijnlijk 
langs de rivieren bij ons aangevoerd. 


Volksnaam. Ook deze plant heet in het Oosten van Overijsel en Gelder- 
land heksenmelk. 


E. amygdaloides !) L. Amandelwolfsmelk (fig. 478). 

Bij deze plant komen uit den krachtigen wortelstok stengels, wier onderste deel met de 
bladen er aan, overblijft. Dit blijvende deel is onbehaard, 
iets roodachtig, met vele donkergroene, onbehaarde bladen 
bekleed en leeft gedurende 2 jaren. In het voorjaar verlengen 
zich de des winters overgebleven takken tot lichtgroene, 
zacht behaarde stengels, die lichtgroene, kleine, lang- 
werpige, zacht behaarde, naar den voet versmalde bladen 
dragen, terwijl de overblijvende bladen omgekeerd eirond- 
langwerpig, soms breed lancetvormig en in een steel ver- 
smald zijn. 

Het scherm is 5-10-stralig, soms komen ook bloeiende 
takken uit de bovenste bladoksels, de schermstralen zijn 
herhaald gaffelvormig gedeeld. De omwindselbladen zijn 
eirond, die der omwindseltjes zijn aan den voet tot een 
schildvormig blad vergroeid als bij Lonicera Caprifolium. 
De halvemaanvormige klieren zijn 2-hoornig, eerst geel, : 
later donkerrood. De doosvrucht is 4 mM, zeer fijn met Euphorbia amygdaloides 
puntjes bezet, de zaden zijn glad, eirond, parelgrijs. 3-10 Fig. 478. 

dM. 2%. April, Mei. 

De bloemen rieken sterk naar bittere amandels. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, in Midden- en 
Zuid-Europa voor en is bij ons alleen bij Valkenburg (L.) gevonden, maar komt misschien 
wel meer in Zuid-Limburg voor, daar zij in Duitschland 
in de nabijheid van die streek vrij algemeen is. 


E. Parálias®) L. Zeewolfsmelk (fig. 479). 

Uit den wortelstok komen eenige aan den 
voet houtige, rechtopstaande stengels, die in 
het onderste dicht bebladerde deel vaak eenige 
korte, niet bloeiende takken dragen. De geheele 
plant is onbehaard, blauwgroen. De bladen staan 
rechtop, zijn langwerpig-lancet- of lancet-lijn- 
vormig, spits of vrij stomp, zonder naald, 
gaafrandig en stijf. 

Aan den stengeltop staat een scherm, ook 
vindt men in de oksels der hoogere bladen 
bloemdragende takken. Het scherm is 5- (soms 


Eupkorbia Paralias 
Fig. 479. 


1) amygdaloides — amandelachtig. 2) Paralias — aan de zee groeiend. 
HEUKELS, Flora. 26 


402 — EUPHORBIACEAE. — FAMILIE 62. 


3-4-)stralig, de stralen zijn 2-takkig. De omwindselbladen zijn langwerpig, 
stomp, die der omwindseltjes dwars ovaal, uitgehold, zonder naald of zeer 
kort toegespitst. De klieren zijn halvemaanvormig, doch niet 2-hoornig. 
De doosvrucht is 5-6 mM, in drogen toestand rimpelig, terwijl de deelen 
ervan op den rug een groef bezitten (fig. 479). De zaden zijn glad, eirond, 
parelgrijs (fig. 479). 

Biologische bijzonderheden. De huidmondjes der bladen zijn door lage 
papillen omgeven, waardoor de transpiratie bemoeilijkt wordt (zie in het 
algemeen bij de halophyten). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zeezand in 
Westelijk-Europa voor en is bij ons, hoewel vrij zeldzaam, in de Noord- 
en Zuid-Hollandsche zeeduinen te vinden. 


E. Esula') L. Heksenmelk (fig. 480). 
Uit den witten wortelstok komen slechts weinige rechtopstaande stengels, 
die soms ook onvruchtbare takken dragen en 
aan den voet vaak roodachtig zijn. Het onderste 
deel is meest zonder bladen. De stengel is 
verder rond, onbehaard. De bladen zijn dof, 
omgekeerd langwerpig-lancetvormig tot lijnvor- 
mig-langwerpig, meest stompachtig, die aan de 
onvruchtbare takken zijn vaak bijna spatelvormig 
en zittend met een wigvormigen voet. De 
stengel draagt behalve het topscherm ook meest 
bloemdragende takken ín de bladoksels. Het 
GE scherm is veelstralig met herhaald gaffelvormig 
k ÂÀ ‘vertakte takjes. De omwindselbladen zijn lancet- 
Ear erniEenlan vormig met stekelpunt, de bladen der omwind- 
En: seltjes ruitvormig of driehoekig-eirond, meer 
breed dan lang, stomp, stekelpuntig of kort toegespitst. De klieren zijn 
geel, 2-hoornig met korte hoorntjes. De doosvrucht is 3 mM, bezet met 
duidelijke half bolvormige tot kort cylindrische wratten en is bij rijpheid 
bruin (fig. 480). De zaden zijn geelbruin, eirond, glad (fig. 480). 3-7 dM. >. 
Mei— Juli, soms ook later. 

De plant gelijkt op E. Cyparissias, maar verschilt er van door de zwak- 
kere vertakking, de losser staande breedere bladen en de grootere lengte 
der geheele plant. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige en 
steenachtige plaatsen in Noord- en Midden-Europa voor en is bij ons vrij 
algemeen aan dijken en wegen, langs bouwland, vooral in de nabijheid 
der rivieren. 


Volksnaam. In het Oosten van Drente, Overijsel en Gelderland heet 
de plant heksenmelk. 


E. virgáta®) W. et K. Roedewolfsmelk (fig. 481). 

Uit den wortelstok komen verscheiden meest tamelijk slappe stengels met tal van onvrucht- 
bare takken. De bladen zijn kaal, dof, gaafrandig, plotseling in een korten steel versmald, 
lijn-lancetvormig, naar den top toe geleidelijk versmald, met zeer scherphoekig afgaande 


1) Esula heet een woord van Keltischen oorsprong te zijn. 
2) virgata — roedevormig. 


FAMILIE 62. — EUPHORBIACEAE. — 


403 


zijnerven. De bladen aan den stengel zijn aanzienlijk grooter en breeder dan die aan de 
onvruchtbare takken. Aan den stengeltop zit een scherm en in de oksels der bovenste 


bladen zitten bloemdragende takken, terwijl de onderste 
bladoksels de niet bloeiende, lange, naar boven gebogen 
takken dragen. De schermen zijn veelstralig met herhaald 
2-gaffelige stralen. De omwindselbladen zijn langwerpig 
of lancetvormig, de bladen der omwindseltjes ruitvormig 
of bijna driehoekig-eirond, meer breed dan lang, stomp, 
stekelpuntig of kort toegespitst. De klieren zijn 2-hoornig, 
met stompe hoorntjes. De doosvrucht is met knobbelige 
puntjes bezet en bevat gladde zaden. %. 3-7 dM. Mei-Julí. 

Terwijl de bladen bij E. Esula de grootste breedte boven 
het midden hebben, ligt bij deze soort die plaats in het 
midden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Zuidoost-Europa langs bouwland, aan wegen en in 
bouwlanden voor. Bij ons is zij alleen bij Deventer en 
Amsterdam aangevoerd. 


E. Cyparissias ) LL. Cypreswolfsmelk 
(fig. 482). 

De plant is onbehaard, grijs- of geelachtig 
groen. Uit den kruipenden, vertakten, bruinen 
of witten wortelstok, komen verscheiden bloem- 
dragende en onvruchtbare stengels. De eerste 


zijn rechtopstaand, dicht bebladerd en dragen 


meest ook onvruchtbare takken. De onderste 
bladen zijn vaak al afgevallen, doch de littee- 
kens zijn duidelijk te zien. De bladen zijn dof, 


Euphorbia virgata. 
Fig. 481. 


smal lijnvormig (1-3 mM breed), stompachtig of kort stekelpuntig, aan de 


onvruchtbare takken zijn zij borstelvormig. 

Het scherm is veelstralig met herhaald gaffel- 
vormige vertakking der stralen. De omwindsel- 
bladen zijn in groot aantal aanwezig, zij zijn 
teruggeslagen, korter en breeder dan de gewone 
bladen. De bladen der omwindseltjes zijn ruit- 
vormig of driehoekig-eirond, meer breed dan 
lang, gaafrandig, kort toegespitst. De klieren 
zijn bijna halfrond of niervormig, 2-hoornig met 
korte hoorntjes. 

De doosvrucht is 3 mM, hare deelen zijn aan 
de rugzijde ruw door fijne puntjes (fig. 482), de 
zaden zijn geelbruin, eirond, glad (fig. 482). 
15-30 cM. 2. April, Mei, soms ook later. 


Ie 
Euphorbia Cyparissias 
Fig. 482. 


De variëteit 5. esuloides®) D. C. (E. pinifólia®) Lmk.) is bijna grasgroen. 
De stengel draagt onvruchtbare takken. De bladen zijn alle lijn-lancetvormig, 
spits. De omwindselbladen zijn smal lijnvormig, in een korten steel ver- 
smald, de bladen der omwindseltjes zijn ruitvormig-driehoekig met meest 
uitgeholde of rechte, zelden zwak bolle zijranden. De doosvrucht is van 
zwakke wratjes voorzien, bij rijpheid groen. De zaden zijn wit. 

Deze var. wordt in den Prodromus als een variëteit van E. Cyparissias 


1) Cyparissias — cypresblad. 2) esuloides — esulaächtig. 


3). pinifolia — pijnbladig. 


26* 


404 — EUPHORBIACEAE. — FAMILIE 62. 


genoemd. Ascherson beschouwt haar als een ondersoort van E. Esula en 
Koch. als een bastaard van E. Cyparissias en E. Esula. 


Biologische bijzonderheden. Opvallend zijn de veranderingen die de 
cypreswolfsmelk ondergaat, zoo er een schimmel, de Uromyces Pisi in 
woekert. De stengel wordt dan veel langer dan gewoonlijk en de gewoonlijk 
dicht opeenstaande bladen (gewone tusschenruimte !, mM) komen dan 
verder uit elkaar (wel 2-3 mM). Aan de gezonde plant zijn de bladen dun, 
buigzaam en wel 12 maal zoo lang als breed, terwijl zij nu dik, stijf, bros 
zijn en elliptisch (2 à 3 maal zoo lang als breed). Terwijl de gewone plant 
blauwgroen is, is deze okergeel, ook gaat de sterkere ontwikkeling van 
den stengel meest ten koste der bloemvorming, die meest uitblijft. 

Een mug, Cecidomyia Euphorbiae, veroorzaakt aan deze plant gallen 
met lijnvormige, rechtop-afstaande tot bundels ineengedrongen bladen. De 
bladvoeten zijn, en ook de spil der gal is, meest wat verdikt, zoodat het 
lijkt of de lijnvormige bladen op een ronden knop zitten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op bebouwde en onbebouwde zandgronden en langs wegen voor 
en is bij ons vrij algemeen, vooral in de nabijheid der groote rivieren, evenals 
ook de bovengenoemde variëteit. 


E. helioscópiaë) L. Kroontjeskruid (fig. 483). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande of opstijgende stengel, die 
vaak aan den voet vertakt is, meest verspreid 
afstaand behaard, rond en dik is. De bladen 
staan verspreid, zijn aan het bovenste deel van 
den stengel omgekeerd eirond, naar voren klein 
getand, afgerond of ingedeukt aan den top, zijn 
met een wigvormigen voet in den bladsteel ver- 
smald. De onderste bladen zijn kleiner en korter 
gesteeld. 

Het scherm is meest 5-stralig, de stralen zijn 
eerst 3-, later 2-deelig. De omwindselbladen 
komen in vorm met de bovenste stengelbladen 
overeen. Het eerste omwindseltje is 3-bladig, 
van deze zijn de 2 naar buiten staande wel 
dubbel zoo groot als het derde, zij zijn alle 
omgekeerd eirond, aan den top rond en fijn gezaagd. De volgende om- 
windseltjes zijn meest 2-bladig met ongelijke blaadjes. De klieren zijn 
geel, ongedeeld, dik, bijna schildvormig. De stijlen zijn nauwelijks 2-spletig. 
De vruchten zijn 3 à 5 mM, aan den rug afgerond, glad (fig. 483) met 
netvormig geaderde, bruine, eironde, 2 mM groote zaden (fig. 483). 7-30 
cM. ©. Juni—Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op bebouwden grond, in moestuinen, op bouwland en ook aan kanten van 
wegen voor en is bij ons algemeen, doch weinig op veengrond. 

Volksnamen. Behalve kroontjeskruid, dat vrij veel gebruikt wordt, heet 


de plant ook papekloot (Friesland), heksenmelk en zonnewende (Graafschap 
Zutphen), bolkruid (Achterhoek van Gelderland), duivelskool (Zuid-Limburg), 


Euphorbia helioscopia 
Fig. 483. 


1) helioscopia —= zonnewendend. 


FAMILIE 62. — EUPHORBIACEAE. — 405 


wrattekruid (Texel, Walcheren, het melksap heet geschikt om wratten weg 
te maken), zilver onder water (Goeree, Tholen) en sjalappe (Zeeuwsch- 
Vlaanderen). 


E. Péplus') L. Tuinwolfsmelk (fig. 484). 

Deze plant is onbehaard en blauwgroen. Uit den witten penwortel komt 
een rechtopstaande of opstijgende, vaak aan den 
voet vertakte stengel met niet bloeiende en bloeiende …„ 
takken. De bladen zijn gesteeld, omgekeerd eirond, Sy! 
gaafrandig, stomp, vaak ingedeukt aan den top, 
wigvormig in den bladsteel versmald. 

Het scherm is 3-stralig, de stralen zijn herhaald 
2-deelig. De omwindselbladen hebben denzelfden 
vorm als de gewone bladen. De bladen der 
omwindseltjes zijn eirond met een zeer klein stekel- 
puntje. De klieren zijn geelachtig wit met ver- 
lengde hoorntjes. De vruchtjes zijn klein en hebben 
op den rug 2 zwak gevleugelde kielen (fig. 484). a 
De zaden zijn (fig. 484) !/, mM, 6-kantig, van Fig. 484. 


binnen met 2 diepe groeven, de 4 buitenste vlakten 
ieder met 4, de zijdelingsche ieder met 3 groefjes. Zij zijn eerst blauw- 
grijs, ten slotte lichtbruin. 7-30 cM. ©. Juli—Herfst. 

Van de veel er op gelijkende E. helioscopia is de plant dadelijk door de 
gaafrandige bladen te onderscheiden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op bouw- en moesland voor en is bij ons algemeen, vooral op kleigrond. 


Volksnamen. Op vele plaatsen heet de plant weder heksenmelk (Drente, 
Overijsel, Gelderland), in de Oostelijke deelen van Gelderland en Overijsel 
ook bollekruid, in West-Friesland zilverblad, op Walcheren kroontjeskruid, 
in Zeeuwsch-Vlaanderen ook zoo en ook wrattekruid. 


E. exigua?) L. Kieine wolfsmelk (fig. 485). 

De plant is kaal, geelgroen, soms iets blauwgroen. Uit den penwortel 
komt een rechtopstaande of opstijgende stengel, 
die meest aan den voet vertakt is en soms beneden 
ook eenige onvruchtbare takken draagt. De bladen 
zijn lijnvormig, zitten meest met een breederen 
voet, zij zijn zeldzamer lijn-wigvormig, spits of 
stompachtig, stekelpuntig. 

Het scherm staat sterk uiteen, is meest 3-, zeld- 
zaam 4-5-stralig, de stralen zijn herhaald 2-deelig. 
Zoowel de bladen van het omwindsel als van de 
omwindseltjes zijn lijnvormig, met een breederen, bijna Ad / 
hartvormigen voet. De klieren zijn geel en hebben W® 
verlengde hoorntjes. De vruchtjes zijn 2 mM en } NN 
hebben een afgeronden rug (fig. 485). De zaden Eupho 
zijn vierkant, eerst blauwgrijs, later zwartbruin, Fig. 485. 
rimpelig (fig. 485). 7-22 cM. ©. Juni—Herfst. 

Deze soort is door de kleine vruchtjes, die meest in grooten getale voor- 


1) Peplus, een plant die op Peplis gelijkt. 2) exigua —= klein. 


406 — EUPHORBIACEAE. — FAMILIE 62. 


komen en door den vorm der blaadjes van de omwindseltjes gemakkelijk 
van de andere soorten te onderscheiden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op bouwland voor en is bij ons algemeen, zoowel op kleigrond als op 
löss in Zuid-Limburg. 

E. segetális!) L. Korenwolfsmelk (fig. 486). 

De plant is onbehaard en blauwgroen. Uit den penwortel komt een meest onvertakte, 
rechtopstaande, stengel, die los met vaak naar beneden 
hangende bladen bezet is. De bladen zijn lijnvormig of smal 
lancetvormig, fijn toegespitst, bijna zittend, de bovenste 
zijn breeder, langwerpig. 

De stengeltop draagt een hoofdscherm en uit de bovenste 
bladoksels komen zeer langgesteelde schermpjes. Het 
hoofdscherm is 5(-9)-stralig, de stralen zijn herhaald 
gaffelvormig vertakt. De bladen van het omwindsel zijn 
langwerpig of langwerpig-lancetvormig, stomp, geelgroen, 
die der omwindseltjes nier- of bijna ruitvormig, stekel- 
puntig, kort toegespitst. De klieren zijn geel, zeer smal, 
met 2 lange horens. De vruchtjes zijn 3 mM, aan de rug- 
zijde met een ruwe streep van fijne puntjes (fig. 486). De 
(ale /; 1. zaden zijn netvormig gegroefd, eirond, grijs (fig. 486). 

SE Ee 25-30 cM. © (of %). Juni—Augustus. 
Eephorbalsogetalie Deze soort onderscheidt zich van E. Peplus en E. exigua 
Fig. 486. o. a. doordat de schermen 5(-9)-stralig zijn en bij de 2 
andere 3- of 4-stralig, ook zijn bij E. segetalis de bladen 
toegespitst. Van E. Cyparissias, waarbij op slechten grond de schermen soms 5-stralig zijn, 
onderscheidt zij zich door den vorm der omwindselbladen en door de netvormig gegroefde 
zaden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant behoort thuis in de landen aan de 
Middellandsche Zee. Het is zeer twijfelachtig of zij wel bij ons is gevonden. Waarschijnlijk 
zijn exemplaren van E. exigua of van een bijzonderen vorm van E. Esula, die door Willd. 


E. segetalis genoemd is en waarbij vaak slechts 5 schermstralen zijn, er voor gehouden. 


E. Lathyris®) t. Kruisbladwolfsmelk (fig. 487). 

De plant is kaal en donkergroen. Uit den witten penwortel komt een 
rechtopstaande, dikke, boven vertakte stengel, 
die in het eerste jaar dicht bebladerd is, doch 
in het 2e beneden geen bladen heeft. Vooral 
in de jeugd staan de bladen kruiswijs. De bladen 
zijn langwerpig-lancetvormig, stomp, stekelpun- 
tig, van onderen bleeker, zittend, iets perkament- 
achtig. De bovenste hebben een hartvormigen 
voet. 

Het scherm is zeer groot, 2-4-stralig, de stralen 
eerst gattelvormig, daarna meer als een schroef 
vertakt. De omwindselbladen hebben denzelfden 
vorm als de stengelbladen, die der omwindseltjes 
zijn langwerpig-lancetvormig of langwerpig- 
eirond, spits, stekelpuntig, met hartvormigen 
voet. De klieren zijn kort en stomp, 2-hoornig, lichtgeel. De doosvruchten 
zijn zeer groot (2 cM),‚ de vruchtjes aan de rugzijde afgerond, in gedroogden 
staat zwak rimpelig (fig. 487). De zaden (5 mM) zijn netvormig gerimpeld, 
lichtbruin, iets gemarmerd (fig. 487). $-1o ‚oo Jen ler 


A 


Mus 
Do 
ASS 


Se, 


in 


ARCO) 
H 


ij 


1 
dE 
4 AE 
W, 


EON 


od 


EDE 


een 


pen 


Euphorbia Lathyris 
Fig. 487. 


1) segetalis — korenminnend. 2) Lathyris — heftig purgeerend of misschien ook 
zoo genoemd wegens de overeenkomst der zaden met die van Lathyrus. 


FAMILIE 62. — EUPHORBIACEAE. — 407 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is inheemsch in Zuid- 
Europa, doch is bij ons reeds lang als een sier-, doch vooral als een 
geneeskrachtig gewas geteeld. De zaden, die vroeger in de apotheek voor- 
kwamen, worden nu hier en daar nog als huismiddel om braken te bevor- 
deren en als laxeermiddel (zie volksnamen) gebruikt. Geen wonder, dat er 
ook wel vergiftigingen mee hebben plaats gevonden. In de moestuinen 
wordt de plant, echter vrij zeldzaam, verwilderd gevonden. 

Volksnamen. In Friesland heet de plant blanket, duivelsdrek en duivels- 
melk, in Zuid-Limburg molkruid (het heet, dat de zaden in den bodem de 
mollen dooden) en ook wel kakboon. 


2. Mercuriális ') Frn. Bingelkruid. 


Bloemen 2-huizig, zelden 1-huizig. Mannelijke bloemen met 3- of 4-deelig 
bloemdek en 9-12 of meer meeldraden. Vrouwelijke bloemen met 3- of 
A-deelig bloemdek, 2, zelden 3 staminodiën (onvruchtbare meeldraden), die 
met de vruchtbladen afwisselen. Stijlen 2 (of 3), aan de binnenzijde de 
stempelvlakte dragend. Vrucht 2- (of 3-)knoppig. Zaden netvormig ruw. 

Bladen tegenoverstaand, gesteeld, met kleine steunbladen… Bloemen in 
armbloemige schroeven, die aan de mannelijke plant steeds tot kluwens 
opeengehoopt in de oksels van schutbladen zitten en tot okselstandige, 
afgebroken schijnaren vereenigd zijn. Bij de vrouwelijke plant staan ze 
onmiddellijk in de oksels van gewone bladen. Het bioemdek is groenachtig. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Mercurialis. 


A. Wortelstok kruipend, met uitloopers. Stengel onvertakt. Vrouwelijke bloemen langge- 


Stelde . … … M. perennis blz. 408. 
B. Stengel sterk vertakt. vrouwelijke bloemen. bijna zittend. Doosvrucht met spitse knob- 
helsmbezet an er ee en Mesannuas blz 407: 


Biologische bijzonderheden. Meende 1 men rn dat de plant windbloe- 
men had en dus de bestuiving alleen door 
den wind plaats had, zoo hebben de onder- 
zoekingen van F. E. Weiss geleerd, dat men 
des morgens aan den top der staminodiën 
in de vrouwelijke bloemen (fig. 488) suiker- 
bevattende vloeistofdroppels vindt. Het is 
ook gebleken, dat de bloemen werkelijk wel | 
door insecten bezocht worden, die gelokt Mercurialis annua. 
worden door een zwakken geur. In de man- See 

5 R 2 Ens Links. Bloem voor de bestuiving. Rechts. 
nelijke bloemen is wel geen honigafscheiding Bevruchte bloem. n staminodiën. 
waargenomen, maar toch zijn er vliegen 
gezien, die met stuifmeel bedekt, wegvliegen. Ook het grofwrattige stuifmeel 
wijst er op, dat de bloemen insectenbloemen zijn. 


M. ánnua®) L. Bingelkruid (fig. 489). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande of uitgespreide, stompkan- 
tige, vertakte, onbehaarde stengel, die sterk vertakt is. De plant is twee- 
huizig. De bladen zijn langwerpig-eirond tot langwerpig-lancetvormig, 
spitsachtig, gekarteld-gezaagd, meest gewimperd, lichtgroen, gesteeld, 


1) Naam bij Cato van een naar den God Mercurius genoemde plant. 
2) annua —= eenjarig. 


403 — EUPHORBIACEAE. — FAMILIE 62. 


glanzend. Bij de mannelijke plant zijn de bladen iets langer gesteeld en 
breeder dan bij de vrouwelijke, bij beide zijn de bovenste bladen smaller 
dan de onderste. Aan den voet der bladstelen staan kleine steunblaadjes. 

Uit de bladoksels komen bij de mannelijke 
4 plant de lange, draadvormige bloemstelen, die 
VI meer naar den top tot kluwens vereenigde, 
W groenachtige bloemen dragen. Bij de vrouwe- 
lijke plant staan de kortgesteelde bloemen in de 
ee bladoksels, tot armbloemige bijschermen ver- 
Of  e&enigd. De doosvruchten zijn 3-4 mM breed, 
NE met spitse een haar dragende kleurlooze borstels 
Í L bezet (fig. 489). De zaden zijn eirond, zwak 


Manten rimpelig, lichtbruin, kleiner dan bij M. perennis. 
FP eb U 22-60 cM. ©. Juni—Herfst, soms zelfs in den 
Mercurialis annua winter. 
Fig. 489. De plant wordt bij het drogen blauwachtig, 


meest iets metaalglanzend, hoewel niet zoo sterk als M. perennis. 


Biologische bijzonderheden. Volgens Kerner kunnen bij deze plant de 
eitjes zich ook zonder bevruchting tot zaden ontwikkelen, althans bij het 
kweeken van vrouwelijke planten in potten, waarbij op alle mogelijke wijzen 
was gezorgd, dat er geen stuifmeel van mannelijke bij kon komen, is zaadvor- 
ming waargenomen. Natuurlijk is daarbij ook rekening gehouden met het 
feit, dat aan vrouwelijke planten soms enkele mannelijke bloemen voorkomen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in bouw- en moesland voor, ook wel aan heggen en ruigten en is bij ons 
algemeen. Ascherson en Graebner houden haar voor een vroeger als artsenij- 
gewas gekweekte plant, die verwilderd is, doch nu geheel is ingeburgerd. 

Volksnaam. In Gelderland is de plant op verschillende plaatsen als 
smeerwortel bekend. 


M. perénnis!) L. Overblijvend bingelkruid (fig. 490). 
De plant is kaal of kort ruw behaard. Zij heeft een kruipenden wortel- 
stok, die uitloopers vormt, waaruit verschillende 
stengels komen. Deze zijn onvertakt, stomp 
vierkant, meest opstijgend, naar beneden niet 
bebladerd, boven met bladparen bezet. De bladen 
zijn gesteeld, langwerpig-eirond tot elliptisch- 
lancetvormig, kort toegespitst, gezaagd-gekarteld. 
Zij zijn eerst geelgroen, later donkergroen. Zij 
hebben kleine, spitse, vliezige, neergebogen, 
gaafrandige en blijvende steunbladen. De manne- 
lijke planten hebben langere, smallere bladen dan 
de vrouwelijke. 

De mannelijke bloemen staan vrij ver uiteen, 


Mercurialis perennis 


Fig. 400. in kluwentjes, aan lange stelen, die in de blad- 

oksels staan. De vrouwelijke zijn langgesteeld 

en alleenstaand in de bladoksels. De doosvruchten zijn 6-8 mM breed, ruw 

behaard. De zaden zijn 3 mM, bolrond, rimpelig, grijswit (fig. 490). 22-30 
cM. 2. April, Mei. 


EN perennis — overblijvend. 


FAMILIE 63. — CALLITRICHACEAE. — 409 


De plant bevat indigo en wordt daarom, vooral als zij in het begin van 
den bloeitijd gedroogd wordt, donkerblauw, zelfs violet. 


Biologische bijzonderheden. De groote, breede, vlakke, dunne, doffe 
bladen kenmerken de plant als schaduwplant. Zij is sterk proterogynisch, 
de stempels zijn wel een paar dagen vroeger geschikt om stuifmeel op te 
nemen, voor de helmknopjes het ontlasten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in bosschen, vooral in heuvelachtige streken voor en is bij ons alleen in 
Zuid-Limburg gevonden, doch daar vrij algemeen. 


Familie 63. Callitrichaceae Lk. Sterrekroosachtigen. 


Bladen tegenoverstaand, ongedeeld. Schutbladen der bloemen 2, door- 
schijnend vliezig. Bloemen meest eenslachtig. Kelkzoom onduidelijk. 
Kroonbladen ontbrekend. Meeldraden 1 (of 2) met 4-hokkige helmknopjes. 
Vruchtbeginsel en vrucht 4-hokkig, de laatste in 4 eenzadige, ten slotte 
steenvruchtachtige deelvruchtjes uiteenvallend. Stempels 2. 


1. Callítriche!) L. Sterrekroos. 


. Bloemen zeer klein, 1 of 2 in de oksels der bladen, iedere bloem omgeven 
door 2 vliezige, aan beide einden versmalde schutblaadjes, die gebogen 
van vorm en aan den top samengetrokken zijn. ledere bloem bestaat uit 
een meeldraad of een stamper met bovenstandig vruchtbeginsel en 2 draad- 
vormige stijlen (soms tweeslachtige bloemen en dan staat de meeldraad 
tusschen den stamper en den stengel). 

Stengel dun, aan den voet meest vertakt. Bladen omgekeerd eirond tot 
lijnvormig, gaafrandig, aan den top meest uitgerand, zonder steunblaadjes. 
Overblijvende, teere waterplanten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Callíitriche. 


A. Bladen naar den voet versmald of althans daar niet breeder, de bovenste meest tot een 
roset opeengehoopt. Zijdelingsche vruchthelften niet door groeven gescheiden. 
a. Hoeken der vrucht afgerond. . .… . … … … €. cbtusangula blz. 411. 
b. Hoeken der vruchten gekield, soms ‘gevleugeld. 
aa. Stempels rechtopstaand, vrij lang blijvend. 
aaa. Vrucht cirkelrond. Stempels blijvend. Deelvruchtjes aan de hoeken 


breed gevleugeld-gekield. . . .. „ … … €. stagnalis blz. 411. 

bbb. Vrucht ovaal. Stempels ten slotte afvallend. Deelvruchtjes aan de 
hoeken smal gevleugeld-gekield . . . . . … … €. verna blz. 411. 

bb. Stempels teruggeslagen, spoedig afvallend. Vrucht aan den rand nauwelijks 
gegroefd. Hoeken der deelvruchtjes ongevleugeld . . C. hamulata blz. 412. 


B. Bladen alle lijnvormig, uit een breederen voet versmald. Bovenste bladen nooit tot 
een roset opeengehoopt. De zijdelingsche helften der vruchten door tot aan de as 
indringende groeven gescheiden. Deelvruchtjes breed gevleugeld-gekield. 

C. autumnalis blz. 412. 


Biologische bijzonderheden. De Callitriches zijn waterplanten met alleen 
ondergedoken of ook drijvende bladen. Zij hebben teere, vaak vertakte, 
in het water zwevende stengels, die met de onderste leden in het slib van 


1) van het grieksche callos: fraai en thrix: haar, naar den dunnen, teeren stengel. 


410 — CALLITRICHACEAE. — FAMILIE 63. 


den bodem steken en met bijwortels daarin zijn bevestigd. De hoofdwortel 
der jonge plant sterft spoedig af. De stengels groeien aan de toppen steeds 
door, terwijl de oudste leden afsterven, waarna zich de jongere neerleggen 
en wortelen. De bladen onder water zijn smal lijnvormig of lang lancet- 
vormig, naar boven iets verbreed, teer en slap (alleen bij C. stagnalis zijn 
zij alle omgekeerd eirond). 

De meeste soorten, beh. C. autumnalis, hebben naar boven veelal kortere 
stengeileden, vooral dicht onder de wateroppervlakte en daar ontstaan dan 
drijvende, omgekeerd eironde bladen, die steviger van bouw zijn dan de 
ondergedoken. De onderste dezer drijvende bladen zijn langer gesteeld, 
zoodat het geheel van die bladen’schijnbaar een roset vormt. 

Is het water diep of stroomend, dan ontstaan dergelijke rosetten niet, 
zoodat dan ook vooral in stroomend water de vormen der verschillende 
soorten door de lang lijnvormige bladen veel op den normalen vorm van 
C. autumnalis gelijken. 

Ongeslachtelijk vermenigvuldigen zich de planten, doordat losgelaten 
stukken zich vasthechten op andere plaatsen en daar nieuwe planten vormen. 

Behalve bij C. autumnalis, kunnen bij alle soorten ook landvormen ontstaan 
met korte stengelleden, lijnvormige of eironde bladen, die in het najaar afsterven. 
Er vormen zich veel vruchten aan. Die landvormen vormen kleine zoden. 

De watervormen overwinteren onveranderd in groenen toestand op den 
bodem van het water. Merkwaardig is het, dat de watervormen uit het water 
genomen, in vochtige lucht in het leven gehouden kunnen worden. De 
oorzaak daarvan is zeker daarin gelegen, dat de bladen niet geheel als 
echte waterbladen gebouwd zijn, want zij bezitten een opperhuid en die 
aan het bovenste deel van den stengel hebben zelfs huidmondjes. Zij 
zijn eigenlijk overgangsvormen tot luchtbladen. 

Bij C. autumnalis zitten de bloemen steeds onder water. De stuifmeel 
korrels missen daar de buitenste laag, de exine, en zij zijn geschikt om 
onder water de stempels te bestuiven. Aangezien hier vaak stengelleden 
met mannelijke bloemen afwisselen met zoodanige met vrouwelijke bloemen 
en de stuifmeelkorrels, die loslaten, naar boven gaan, daar zij lichter dan 
water zijn, komen zij daarbij allicht op de stempels. 

Bij de andere soorten staan, als zich rosetten vormen, de meerderheid 
der bloemen in de oksels van die bladen, terwijl geheel ondergedoken 
vormen vaak geen bloemen voortbrengen. In het eerste geval zijn de 
onderste bloemen meest vrouwelijk, de hoogere mannelijk en in de over- 
gangsstreek komen aan een knoop een mannelijke en een vrouwelijke 
bloem voor. 

Bij C. hamulata zijn stuifmeelkorrels gevonden zonder exine, die dus ge- 
schikt zouden zijn voor bestuiving van stempels onder water, doch meestal 
hebben de stuifmeelkorrels den gewonen bouw en de helmknopjes bezitten 
de voor luchtbloemen zoo kenmerkende vezellaag, die bij het openspringen 
van deze een gewichtige rol speelt. Toch schijnt ook dan bestuiving onder 
water niet uitgesloten, hoewel ook wel beweerd wordt, dat helmknopjes 
die onder water blijven, verrotten en niet openspringen. Van de bloemen 
dicht aan de oppervlakte groeien de helmdraden zoolang uit tot de knopjes 
aan de wateroppervlakte komen en dan springen zij open. Of het stuifmeel 
dan door den wind, door insecten of zelfs door het water wordt overge- 
bracht, is niet zeker. Voor windbestuiving is de bouw der mannelijke bloem 


FAMILIE 63. — CALLITRICHACEAE. — 411 


niet erg geschikt, de stijve meeldraad, die maar weinig stuifmeel voort- 
brengt, pleit er niet voor, waarschijnlijk zullen kleine waterinsecten wel 
een rol spelen bij de bestuiving. 

De vruchtjes rijpen onder water en gaan, als zij rijp zijn, loslaten en 
drijven, zoodat zij gemakkelijk door watervogels verspreid worden. 


C. obtusángula !) Le Gall. Stomphoekig sterrekroos (fig. 491). 
Hierbij zijn de bovenste bladen omgekeerd eirond-spatelvormig (fig. 491), 
drienervig, dikwijls een roset vormend, de 


onderste staan verder uiteen en zijn iets smaller. ER 
De schutbladen zijn zeisvormig, staan met de WES 
toppen dicht bijeen en blijven. De stuifmeel- 0 kto 
korrels zijn bijna bolrond. De vruchten zijn WN \/ 
groot, bijna zittend, de deelvruchten zijn sterk AV | 
samenneigend en nauwelijks aan den omtrek kN Í 
door een onduidelijke groef gescheiden, zij heb- d Sn 
ben een afgeronden, niet gekielden rug (fig. 491). ZN VZ |/ 
De stempels blijven, zijn opgericht of afstaand, SA \/(/ / 
ES WI (A) 
A maal zoolang als de vrucht. JZ WW M/ 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De ne edn 


plant komt in Europa naar de zeezijde voor in 
slooten en andere stilstaande wateren. Bij ons is zij bij Noordwijk, Leiden, 
Tholen, Domburg en Amsterdam (Diemen) gevonden en misschien komt 
zij wel algemeener voor, doch is met C. stagnalis verwisseld. 


C. stagnális?) Scop. Moerassterrekroos (fig. 492). 

De stengels dragen bij deze plant tegenoverstaande, gaafrandige, omge- 
keerd eirond-spatelvormige, (fig. 492) zittende, e 
lichtgroene, 3-5-nervige bladen. De schutbladen RL AR 
zijn sikkelvormig en neigen naar den top samen. df 
De stuifmeelkorrels zijn bijna bolrond. De vruch- 
ten zijn groot, bijna bolrond, bijna zittend of zeer 
kort gesteeld, de deelvruchtjes staan van elkaar 
af en zijn aan de hoeken breed gevleugeld ge- 
kield (fig. 492). De stempels zijn opgericht, 
omstreeks 4 maal zoolang als de vrucht, blij- 
vend (fig. 492). 5-25 cM. 2. Mei—Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De SA Ne nld 
el . - E a Ì 
plant komt in geheel Europa in slooten en andere Ri de sualin 
Î 1 ii ig. 492. 
stilstaande wateren voor en is bij ons algemeen. 5 


mn SN 


C. vérna®) L.p. p. Voorjaarssterrekroos (fig. 493). 

De plant is zeer verschillend naar de plaats, waar zij leeft. Is het water 
reeds voor den bloeitijd uitgedroogd, dan blijft zij klein en teer met vele 
dicht opeenstaande takjes, wortelt in den bodem en is voorzien van dicht 
opeenstaande bladparen met alle lijnvormige bladen (fig. 493). Aan de 
toppen der takken en stengels zitten dan de bloempjes. Is de bodem nog 
zeer vochtig, doch zonder open water, dan worden de plantjes evenzoo, 
doch de bladen aan den hoofdstengel zijn nu lancetvormig (fig. 493). Is er 


_ 1) obtusangula — stomphoekig. 2) stagnalis —= moeras. 3) verna = voorjaars. 


412 


— CALLITRICHACEAE. — FAMILIE 63. 


echter open water, doch niet zeer diep, dan wordt de stengel langer, de 
hoogere bladen zijn omgekeerd eirond en er zijn veel meer bloemen in de 


SE 
== 


Callitriche verna 


Fig. 403. 


bladoksels. Is eindelijk het staande water diep, 
dan strekt zich de in het slib wortelende stengel 
zoo hoog, dat hij de wateroppervlakte bereikt 
en daar een schijnroset van omgekeerd eironde 
bladen vormt, in wier oksels de bloemen staan. 
De bladen zijn lichtgroen. 

De schutbladen zijn lancetvormig, een weinig 
gebogen. De stuifmeelkorrels zijn elliptisch. De 
vruchten zijn meer lang dan breed, iets hart- 
vormig, zittend, de deelvruchtjes zijn samen- 
neigend, aan de hoeken smal gevleugeld gekield. 
De stempels zijn opgericht, 3 à 5 maal zoolang 
als de vrucht, zij vallen ten slotte af (fig. 493). 
5-25 cM. 2%. April—Herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in slooten en 
Stilstaande wateren in geheel Europa voor en is bij ons vrij algemeen. 

C. hamulâta!) Kütz. Haaksterrekroos (fig. 494). 

Bij deze plant zijn de onderste en middelste bladen of alle verlengd lijn 


vormig, aan den voet versmald, aan den top 
uitgerand (fig. 494), de bovenste alleen zijn 
soms omgekeerd eirond, 3-5-nervig. De schut- 
bladen zijn sikkelvormig, aan den top haak- 
vormig gekromd, afvallend, soms ontbrekend. 
De stuifmeelkorrels zijn rond. De vruchten 
zijn bijna bolrond, iets meer breed dan lang, 
grooter dan bij C. verna, aan den rand nauwe- 
lijks gegroefd (fig. 494). De hoeken der deel- 
vruchtjes staan bijna rechthoekig en zijn 

< ongevleugeld. De 
stempels zijn zeer 
lang, spoedig terug- 
geslagen en afval- 
lend. 5-25cM. 2. 


April —Herfst. 
Voorkomen _ in 
Europa en in Neder- 


land. Deze soort 
komt meer dan de 
, andereinstroomend 
Callitriche hamulata water voor en wel 

es in geheel Europa. 
Zij schijnt bij ons zeldzaam te zijn. 


RS a 
We) 


Callitriche autumnalis 
Fig. 495. 


1 stengeldeel met bladen, 2 vrucht 
doorgesneden. 


C. autumnális 2) L. Herfststerrekroos (fig. 495). 
Bij deze soort is de stengel dicht bebladerd, de bladen zijn donkergroen, 
lijnvormig, uit een breederen voet versmald (fig. 495, 1), met een sterk 


uitstekende middennerf, naar voren uitgerand. 


!) hamulata = van haakjes voorzien. 2) autumnalis — herfst. 


FAMILIE 64. — BUXACEAE. — 413 


De meeldraden zijn veel korter dan de schutbladen. De vruchten zijn 
groot, cirkelrond, zittend of bijna zittend, de zijdelingsche helften zijn door 
tot de as indringende groeven gescheiden, de deelvruchtjes breed gevleugeld- 
gekield (fig. 495, 2). De stempels zijn zeer lang, teruggebogen, afvallend. 
15-25 cM. #. Juli—October. 

Deze soort is door de fraai groene, in gedroogden toestand doorschijnende 
bladen en de meest zeer talrijke vruchten gemakkelijk te herkennen. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De plant komt in stilstaande en 
langzaam stroomende wateren in Noordelijk Europa voor en is bij ons 
vrij zeldzaam. 


Familie 64. Buxaceae Kl. et Grcke. Buksachtigen. 


Houtige gewassen met meest gaafrandige, altijd groene bladen zonder 
steunbladen. 

Bloemen alleenstaand of in trossen, 2-, zelden 1-huizig, meest met 
rudimentaire geslachtsdeelen van het andere geslacht. Meeldraden 4 tot 
talrijk. Vruchtbladen 3 of 2-4, verbonden, ieder met 1-2 eitjes. Stijlen 
gescheiden. Vrucht een doos- of een steenvrucht. Zaden met kiemwit. 


1. Búxus') Trn. 


B. sempervirens?) L. Palmboompie (fig. 496). 

Deze plant is een sterk vertakte heester of een klein boompje met En zeer hard 
hout, terwijl de bebladering een onaangenamen geur van 
zich geeft, die door een alkaloïd: buxine, veroorzaakt 
wordt. De jongere takken zijn behaard, bijna vierkant. 
De bladen zijn tegenoverstaand, lederachtig, blijvend, zij 
staan dicht opeen, zijn elliptisch, stomp, kort gesteeld, 
met gewimperden steel, van boven glanzig, donkergroen, 
van onderen witachtig met van boven duidelijk uitstekende 
zijnerven (vooral bij de gedroogde bladen), gaafrandig, 
aan den rand iets behaard en daar vaak iets teruggebogen. 

Plant eenhuizig. De bloemen zijn groen-geelachtig, 
riekend, zij staan in de bladoksels der hoogere takken tot 
korte, dichte aren vereenigd en wel bestaat elke aar uit 
mannelijke bloemen of uit vele mannelijke bloemen en 
een vrouwelijke bloem. De schutbladen der mannelijke 
bloemen gelijken op de bloemdekbladen, de vrouwelijke Buxus sempervirens 
bloem heeft aan haar voet meest ook 1 of 2 zulke schut- Fig. 406. 
bladen. De mannelijke bloemen hebben een ongelijk 
4-bladig of 4-slippig bloemdek, waarvan telkens de 2 tegenoverelkaar liggende deelen gelijk 
zijn en 4 meeldraden. De vrouwelijke bloemen hebben een 5-bladig of 5-slippig bloemdek 
en een vruchtbeginsel met 3 korte, blijvende stijlen en groote, zijstandige stempels. De 
doosvrucht is door de stijlen 3-puntig (fig. 496). De buitenste laag van den vruchtwand 
scheidt zich, als de vrucht rijp is, in 2 lagen, de buitenste kleppen zijn, doordat ook de 
stijlen zich overlangs splitsen, iets 2-puntig, de binnenste zijn lederachtig en ieder dezer 
omsluit 2 zaden. Deze zijn zwart, glanzend, langwerpig-driehoekig (fig. 496). 1-4 M. 
b. Maart, April. 


Biologische bijzonderheden. Hoewel de bloemen door de kleur van het bloemdek niet 
sterk opvallen, zijn de mannelijke bloemen goed kenbaar, doordien de gele helmknoppen 


1) van het Grieksche puxos, hetgeen waarschijnlijk samenhangt met puknos: dicht, om 
den dichten bladstand. 2) sempervirens — altijd groen. 


A14 — EMPETRACEAE. — FAMILIE 65. 


al uit de knoppen naar buiten steken. Er komen dan ook nog al insecten op bezoek. 
De bloemen bevatten dan ook honig, die bij de vrouwelijke bloemen door 3 kleine, 
vleezige nectarien, die op het vruchtbeginsel zitten, wordt afgescheiden, terwijl in de man- 
nelijke het rudimentaire vruchtbeginsel het nectarium is. De aren zijn zwak proterogynisch, 
doch de stempels blijven zoolang geschikt om stuifmeel op te nemen, tot alle helmknopjes 
in de mannelijke bloemen zich geopend hebben, dus kan bij insectenbezoek kruisbestuiving 
uit naburige mannelijke bloemen plaats hebben. Aangezien echter de insecten meestal op 
de vrouwelijke bloem aan den top der aar het eerst komen vliegen, heeft er meest bestui- 
ving plaats met stuifmeel uit naburige planten. Windbestuiving schijnt ook niet uitgesloten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort in Midden- en Zuid-Europa 
thuis in bergachtige streken, vooral naar het Oosten toe. Bij ons wordt zij veel als sier- 
heester gekweekt en is eenige malen verwilderd aangetroffen. 


Volksnamen. De namen palmboompje en palmstruik worden veel gebruikt, het verwante 
pameboom wordt in Zuid-Limburg, tuinpalm op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen, 
heggepalm op Walcheren en in de graafschap Zutphen gebruikt, op het eerstgenoemde 
eiland spreekt men ook van boompalm, in de laatstgenoemde streek ook van bospalm, 
terwijl op Walcheren ook bus en buksboom gehoord wordt en wijpalm in Noord-Limburg, 
de laatste naam in verband daarmede, dat palmtakken bij sommige kerkelijke feesten als 
versiering gebruikt worden. 


Familie 65. Empetraceae Nutt. Kraaiheideachtigen. 


Houtige gewassen met verspreid staande, lijn- tot naaldvormige bladen. 
Bloemen meest eenslachtig. Kelk en bloemkroon 3-bladig of -slippig, onder- 
standig, in den knoptoestand dakpansgewijze liggend. Helmhokjes in de 
lengte naar binnen openspringend. Vruchtbladen 6-9, tot een vruchtbeginsel 
vergroeid, ieder hokje met een zaadje. Vrucht een steenvrucht. 


1. Empetrum!) Frn. 


E. nigrum?) L. Kraaiheide (fig. 497). 

Deze onbehaarde heester heeft liggende, kruipende, vooral naar boven 
dicht bebladerde, vrij sterk vertakte, aan den top rechtopstaande stengels 
De takken zijn roodbruin en draadvormig. De bladen zijn klein en zitten 
zoo dicht bijeen, dat ze schijnbaar in kransen van 3 of 4 staan. Zij zijn 
zeer kort gesteeld, glanzend, altijd groen, lijnvormig-langwerpig, stomp- 
achtig met een van onderen witte middennerf, aan den 
rand iets ruw, dik lederachtig, met omgebogen rand. 
Zij hebben geen steunblaadjes. 

De bloemen zitten alleen (zelden 2 of 3 bijeen) in 
de bovenste bladoksels, aan korte takjes, die 3 schub- 
achtige schutbladen (bij 3 bloemen 4) dragen. De bloe- 
men zijn klein. De plant is 2-huizig, zelden zijn er ook 
2-slachtige bloemen bij. De mannelijke bloemen heb- 
ben 3 kelkslippen, 3 kroonbladen, 3 meeldraden en een 
rudimentair vruchtbeginsel, de vrouwelijke hebben ook 

Empetram nigrum 3 kelkslippen en 3 kroonbladen, doch rudimentaire 
Fig. 497. meeldraden en een vruchtbeginsel met een korten 
stijl en 6-9 straalswijs uitstaande 2-spletige stempels. De kelkslippen zijn 


1) van het grieksche en: op en petra: rots. Vroeger is de naam gebruikt voor een 
andere op rotsen levende plant (welke is onbekend) en later door Linnaeus op deze over- 
gebracht, omdat deze ook in Alpenstreken op rotsen groeit. 2) nigrum = zwart. 


FAMILIE 65. — EMBPETRACEAE: «= 415 


witachtig, blijvend, de kroonbladen zijn langwerpig-eirond, in de manne- 
lijke bloemen rose en korter dan de meeldraden, in de vrouwelijke purper- 
kleurig. De vrucht is een bolronde, glanzig zwarte steenvrucht met 
purperkleurig sap en 6-9 steenen (fig. 497). Zij is eerst groen, later rood 
en wordt eindelijk zwart en is door den klein blijvenden kelk omgeven. 
15-45 cM. h. April, Mei. 

In niet bloeienden toestand komt de plant in uiterlijk wel wat met Erica 
Tetralix en met Lycopodium clavatum overeen. 


Biologische bijzonderheden. De kraaiheide is een echte xerophyt, die 
echter ook op een moerassigen bodem goed kan groeien. De bladen zijn 
altijd groen, zoodat de verdamping altijd kan doorgaan, zij zijn naar be- 
neden opgerold. De opperhuid aan de boven- 
zijde wordt gemakkelijk nat, daar zij geen 
wasovertreksel of haren heeft, doch daar zitten 
geen huidmondjes. In den hollen koker van 
het omgerolde blad steken echter staafvormige 
uitsteeksels (fig. 498), een soort van haren 
uit, die lucht tusschen zich vasthouden en 
daardoor verhinderen, dat de koker zich met Smpetrum nigzum 
water vult. In die holte bevinden zich de ‚nege Rane ERE 
huidmondjes, die natuurlijk nooit verstopt Ô 
raken, terwijl ook de weg voor den ontwijkenden waterdamp steeds vrij 
blijft. Zulke bladen zijn dus alleszins geschikt voor planten, die op een 
vochtigen bodem staan. 

Door dieren, b.v. schapen, wordt de plant niet gegeten, de bladen hebben 
een zeer dik, zelfs verkiezeld opperhuidslaagje. 

De bloemen schijnen hoofdzakelijk door den wind bestoven te worden, 
hoewel insectenbezoek ook wel is waargenomen, dus insectenbestuiving 
niet geheel uitblijft. 

De vruchten smaken zuurachtig wrang, met een onaangenamen bijsmaak. 
Men schrijft er wel nadeelige eigenschappen aan toe, die zij echter niet bezitten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op veenachtige 
heidegronden in Noord- en Midden-Europa voor en is bij ons op dergelijke 
plaatsen evenals ook op sommige plaatsen in de duinen vrij algemeen. 

Volksnamen. De plant wordt in Salland, West-Friesland en Utrecht 
kraaiheide genoemd, in het Noorden der Veluwe kraaibes, in het Oosten 
van Drente heidinne, bij Hardenberg (O.) heibes, in West-Friesland besheide. 


Familie 66. Umbelliferae Juss. Schermbloemigen. 


Meestal kruidachtige gewassen, met in den regel verspreid staande, zeer 
vaak veelvoudig, doch naar boven afnemend gevinde bladen met een steel 
en een bladscheede, die soms zeer groot is. Bloemen in samengestelde, 
zeldzamer enkelvoudige schermen of in hoofdjes. Vaak vindt men onder 
het scherm een krans van schutbladen, het omwindsel, vaak ook onder de 
schermpjes zulk een krans, het omwindseltje. Bloemen alle twee- of ten 
deele, zelden alle eenslachtig, de randstandige (vaak grootere, symmetrische, 
zoog. stralende bloemen) soms mannelijk of geslachtloos. Vruchtbeginsel 


416 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


onderstandig. Kelkzoom onduidelijk of 5-tandig. Kroonbladen 5 (wit, 
roodachtig, zeldzamer geel of blauwachtig), ongedeeld of uitgerand, vaak 
door een naar binnen gebogen spitsje schijnbaar omgekeerd hartvormig. 
Meeldraden 5. Vruchtbladen 2 met 2 stijlen, die op een schijf staan, die 
zich op het vruchtbeginsel uitbreidt. Vrucht ten slotte in 2 zoog. deel- 
vruchtjes uiteengaand, die nog een tijdlang door een ongedeelde of 2-deelige 
weefselstreng, het zuiltje verbonden blijven. Aan de deelvruchtjes onder- 
scheidt men de rug- en de buikvlakte, met de laatste liggen zij tegen elkaar. 

Men ziet verder op de oppervlakte van ieder deelvruchtje 5 zoog. hoofd- 
ribben loopen (dus op de geheele vrucht 10), nl. een rib op het midden 
der rugzijde, de middenrib en aan weerszijden, daar waar de buikvlakten 
elkaar aanraken, de zijribben (deze gaan soms op die buikvlakte over). 
Tusschen de middenrib en de zijribben vindt men aan weerszijden nog een 
hoofdrib. De buikvlakte heeft dus in den regel geen ribben. De ver- 
diepingen tusschen de ribben heeten groeven (ook niet aan de buikvlakte), 
zij zijn vaak door een bijrib, die soms boven de hoofdrib uitsteekt, gedeeld. 
In de groeven, evenals ook aan de buikzijde, liggen vaak in de vruchtschil 
met aetherische oliën gevulde blaasjes, die de zoog. striemen vormen, die 
vooral op de dwarsdoorsnede der vrucht goed zichtbaar zijn als donkere 
stippen. 

Het zaad is in iedere deelvrucht steeds met den vruchtwand vergroeid. 


Biologische bijzonderheden. De kleine bloemen vallen door haar ver- 
eeniging tot groote bloeiwijzen sterk op. Een bijzonder middel om de 
bloeiwijzen nog meer op te doen vallen is het stralen der schermen, d. w. z. 
de buitenste bloemkroonbladen der buitenste bloemen van het scherm zijn 
veel grooter dan de andere. Als lokmiddel dient verder bij sommige soorten 
de geur, b.v. bij Heracleum en bij Pimpinella magna. De honig wordt door 
het kussen op het vruchtbeginsel, waarop de stijlen staan, afgescheiden, 
de meeldraden staan er omheen, zoodat het kussen onbedekt is en de 
honig dus gemakkelijk bereikbaar is voor allerlei soorten insecten. Alleen 
vlinders en langsnuitige hommels kunnen het vernisachtige laagje honig 
niet opzuigen (evenmin als bij Hedera, Cornus, Euonymus), doch kevers, 
vliegen, muggen en andere insecten met korte slurven nemen het gemak- 
kelijk op. Het wemelt dan ook op de schermbloemen van kevers uit de 
geslachten Anthrenus, Dasytes, Meligethes, Telephorus en Trichius en van 
een groot aantal soorten vliegen en muggen. 

De bloemen zijn bijna steeds protrandrisch. De meeldraden ontwikkelen 
zich na elkaar. Bij het opengaan der bloem is een meeldraad zoo gebogen, 
dat zijn knopje over den stempel ligt. Is deze uitgebloeid, dus heeft hij 
zijn stuifmeel verloren, dan buigt hij zich naar buiten en een tweede neemt 
nu zijn plaats in, enz. De stijlen groeien meestal eerst aan, als alle meel- 
draden der bloem hun stuifmeel verloren hebben, zij gaan dan uiteen staan 
en de kleverige stempels nemen nu het midden der bloemen in, waar 
vroeger de helmknopjes stonden. Kruisbestuiving is dus door de insecten 
zoo goed als verzekerd. 

Merkwaardig is het, dat zoo vaak in de schermen echte tweeslachtige 
bloemen voorkomen tegelijk met schijnbaar tweeslachtige, doch in werke- 
lijkheid mannelijke bloemen. Het scherm der le orde, dat tevens topscherm 
is en de hoofdas afsluit, bestaat bijna steeds uit 2-slachtige bloemen, eerst 
in de schermen der 2e orde neemt het aantal mannelijke bloemen toe en 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 417 


wel zijn daar de buitenste schermpjes 2-slachtig, de binnenste mannelijk. 

Bij de verschillende soorten is er trouwens in dat opzicht nog al wat 
verschil waargenomen. Ook heeft men zuiver vrouwelijke bloemen ge- 
vonden (Pimpinella magna en Saxifraga, Daucus, Heracleum). 

Zwak protrandrische soorten als Aethusa, Caucalis, Torilis helvetica, 
Scandix en Anthriscus vulgaris hebben weinig opvallende bloeiwijzen. 
Daar komt dan ook zelfbestuiving voor door naar binnen buigen der helm- 
knopjes (zie bij Scandix). 

Behalve de kruisbestuiving der bloemen der eene plant door die eener 
andere, komt bij de Umbelliferae door het dicht bijeenstaan der bloemen 
in de bloeiwijze ook vaak kruisbestuiving van de eene bloem eener bloei- 
wijze door een andere voor, hetzij dat insecten van een jongere bloem, 
dus aan de binnenzijde van het scherm gelegene, overgaan op een oudere, 
meer naar buiten gelegen bloem, hetzij dat de meeldraden, als zij uitsteken, 
de stempels van naburige bloemen raken, hetzij eindelijk dat het stuifmeel 
uit hoogere bloemen valt op de stempels van lagere. Van dergelijke 
gevallen zal bij de beschrijving der soorten wel melding gemaakt worden. 

Vele Umbelliferae zijn in alle deelen der plant goed beschut tegen het 
opvreten door dieren. De onderaardsche deelen, die bij vele gedurende 
den winter heel wat voedsel bevatten en door insecten, larven en muizen 
zouden worden opgegeten, bevatten vaak sterk giftige alkaloïden of sterk 
riekende stoffen. De bovenaardsche deelen bevatten ook vaak vergif of 
hebben een sterken geur, terwijl sommige, zooals Torilis Anthriscus en 
Pastinaca door vijlborstels of kalkafzetting ook tegen slakkenvraat beveiligd 
zijn. Eindelijk zijn ook de vruchten vaak sterk riekend of vergiftig (om 
den. sterken geur worden sommige door den mensch gebruikt b.v. komijn, 
anijs, venkel, dille). 

De kleine deelvruchtjes worden meest door den wind verspreid, vaak 
zijn zij van vleugels of schubben voorzien, waardoor de oppervlakte ver- 
groot wordt en de wind er zoodoende meer vat op heeft. Soms bezitten 
ze stekels, die vaak haakvormig zijn omgebogen, zoodat zij aan voorbij- 
gaande dieren blijven hangen en zoo door deze verspreid worden. 

Over het afvloeien van het op de planten vallende water het volgende. 
Bij vele soorten, b.v. bij Angelica en Heracleum, komt het water uit de 
groeven van bladvlakte en bladsteel niet in de verwijde scheede terecht, 
maar hoopt zich op tegen een wal, die door de samenneigende toppen der 
scheede wordt gevormd en droppelt van daar op den bodem. Het water, 
dat men bij deze planten in de scheeden vindt, is van den bloemstengel 
naar beneden gekomen. 

Van het zaad ligt de kleine kiem aan den voet van het kiemwit en de 
kleine zaadlobben steken in een met ledige cellen gevulde ruimte, die echter 
rondom door de met vet gevulde cellen van het kiemwit is omgeven. Als 
nu de kieming begint, groeien de beide zaadlobben in de lengte, door- 
dringen het losse celweefsel en leggen zich tegen het kiemwit aan, dat 
daarna uitgezogen wordt. 


Voorkomen. Van de Umbelliferae behooren tot de halophyten Apium 
graveolens, Bupleurum tenuissimum, Oenanthe Lachenalii en Crithmum 
maritimum. In lage venen en veenweiden behooren thuis vooral Hydrocotyle 
vulgaris en verder Helosciadium repens en Carum verticillatum. Als 
hygrophyten moeten verder genoemd worden 1° de geheel of ten deele in 


HEUKELS, Flora. 27 


418 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66 


water groeiende planten als Helosciadium inundatum, Oenanthe aquatica 
en fistulosa, Cicuta virosa, Berula angustifolia en Sium latifolium, 2° die, 
welke op zeer vochtigen bodem groeien, als Peucedanum palustre, Angelica 
silvestris en Helosciadium nodiflorum. 

In vruchtbare, dus vochtige weiden, groeien Anthriscus silvestris, Carum 
Carvi, Peucedanum carvifolium, Pimpinella magna, Silaus pratensis en op 
drogere plaatsen Pimpinella Saxifraga, Pastinaca sativa, Heracleum Sphon- 
dylium, Daucus Carota en Selinum carvifolia. 

Op dijken, zandvelden en in de duinen (dus xerophyten) groeien Eryngium 
maritimum en campestre en Anthriscus vulgaris. 

In bosschen en kreupelhout groeien Heracleum Sphondylium, Angelica 
silvestris, Anthriscus silvestris, Selinum carvifolia. Een echte boschplant 
is Sanicula europaea. In kreupelhout en op beschaduwde plaatsen komen 
voor Aegopodium Podagraria, Torilis Anthriscus en Chaerophyllum temulum. 
Eindelijk moeten als ruderalplanten en akkeronkruiden genoemd worden 
Scandix Pecten veneris, Carum Bulbocastanum, Caucalis daucoides, Turgenia 
latifolia, Orlaya grandiflora, Torilis helvetica, alle eigen aan kalk- en 
leemgrond, verder Conium maculatum en Aethusa Cynapium. Als verwil- 
derde moestuinplant moet Petroselinum sativum beschouwd worden. 


Overzicht der groepen van de familie der Umbelliferae. 


Onderfamilie 1. Orthospermae Koch (fig. 499). 
Kiemwit aan de buikvlakte vlak of gewelfd. 
A. Schermen enkelvoudig of schermpjes onvolkomen. 
a. Vrucht zijdelings samengedrukt. Kroonbladen uitgespreid, met een rechten of 
nauwelijks teruggebogen top. 


Groep 1. Hydrocotyleae Spr. \ 

Gesl. Hydrocotyle. LN 

b. Vrucht op de doorsnede bijna cirkelrond, met stekels of Le | | 
schubben bedekt. Kroonbladen rechtopstaand, van het mid- p $ 1) 
den af teruggebogen . . . . Groep 2. Saniculeae Koch. hz 


Gesl. Sanicula, Eryngium. Fis. 400 

B. Schermen en schermpjes volkomen. en wac een Es 

a. Deelvruchten met 5 ribben, zonder bijribben. overlangsche door- 

aa. Vrucht zijdelings duidelijk samengedrukt en meest snede van een deel 

p : S vruchtje van Carum 

wegens de ingetrokken buikvlakte 2-knoppig. Carvi. 
Groep 3. Amnrineae Koch. 
Gesl. Cicuta, Apium, Petroselinum, Helosciadium, Falcaria, Ammi, Aegopodium, Carum, 
Pimpinella, Berula, Sium, Bupleurum. 
bb. Vrucht in doorsnede cirkelrond of vrij rond . . Groep 4. Seselineae Koch. 
Gesl. Oenanthe, Aethusa, Foeniculum, Libanotis, Silaus, Crithmum. 
cc. Vrucht van de rugzijde samengedrukt, de 3 rugribben gevleugeld of draad- 
vormig, de zijribben steeds in een breeden vleugel verwijd. Vleugels der 
beide deelvruchtjes van elkaar afstaand. Vruchtdrager 2-deelig. Kiemwit aan 
desbaikvlaktervlakep: zij ve ane benner Groep 5. Angeliceae Koch. 
Gesl. Levisticum, Selinum, Angelica. 
dd. Vrucht van de rugzijde vlak samengedrukt. Rugribben meest draadvormig. 
Deelvruchtjes aan den rand gevleugeld, zeldzamer met een verdikten rand 
omgeven. Zijribben in den vleugel overgaand of op dezen. Vleugels der 
beide deelvruchten tegen elkaar liggend. Vruchtdrager 2-deelig. Kiemwit aan 
dembuikvlaktesvlaks. ze: ss Arie beenen de Groep 6. Peucedaneae D. C. 
Gesl. Peucedanum, Anethum, Pastinaca, Heracleum. 
b. Deelvruchtjes met 5 hoofd- en 4 bijribben. 

aa. Vrucht zijdelings samengedrukt. Deelvruchtjes met 5 draadvormige hoofd- en 
4 meer uitstekende bijribben. Alle ribben ongevleugeld. Kiemwit aan de 
buikvlakte tamelijk vlak eet vee Groep 7. Cumineae Koch. 
Gesl. Cuminum. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 419 


bb. Vrucht van de rugzijde samengedrukt of bijna cirkelrond op de doorsnede. 
Hoofdribben draadvormig, met borstels bezet, de zijdelingsche op de buik- 
vlakte. Bijribben sterker uitstekend met vrije of aan den voet tot een vleugel 
verbonden stekels bezet. Kiemwit op de buikvlakte vlak. 
Groep 8. Daucineae Koch. 
Gesl. Orlaya, Daucus. 


Onderfamilie 2. Campylospermae Koch (fig. 500). 
Kiemwit aan de buikvlakte gegroefd of met naar binnen gebogen of naar binnen omge- 

rolde randen. 

A. Deelvruchtjes met 5 hoofd- en 4 bijribben. 
Vrucht zijdelings samengedrukt of op de dwarsdoorsnede bijna cirkelrond. Hoofd- 
ribben draadvormig, de zijribben op de buikvlakte. Bijribben boven de 
hoofdribben uitstekend, met stekels bezet of door de stekels, die de 
geheele groeven bezetten, onduidelijk. Kiemwit naar binnen gerold of | 
aan den rand naar binnen gebogen. . . . Groep 9. Caucalineae Koch. 

Gesl. Caucalis, Turgenia, Torilis. 

B. Deelvruchtjes met 5 ribben, zonder bijribben. \ 

a. Vrucht zijdelings samengedrukt, meest gesnaveld. Ribben draadvor- VG ) 
mig, soms gevleugeld of ook beneden onduidelijk en alleen aan den 


snavel uitstekend. Zijribben randstandig. Fig. 500. 
Groep 10. Scandineae Kach. _pwars- en 
Gesl. Scandix, Anthriscus, Chaerophyllum, Myrrhis. overlangsche 
b. Vrucht opgezwollen, meest zijdelings samengedrukt, ongesnaveld. Jonen 
Hoofribben aanwezig, zeldzamer bijna verdwijnend. vruchtje bij 
Groep 11. Smyrneae Koch. Anthriscus 


Gesl. Conium, Smyrnium. AE, 

Onderfamilie 3. Coelospermae Koch (fig. 501). 
Kiemwit aan de buikvlakte gelijkmatig cirkelvormig uitgehold. Vrucht bolrond of 
2-knoppig. Hoofdribben vlak, heen en weer gaand of zelfs verdiept. 
Bijribben, zoo zij aanwezig zijn, meer uitstekend. IN 
Groep 12. Coriandreae Koch. (EE \ 


Gesl. Coriandrum, Bifora. nn / , 
Tabel tot het determineeren der geslachten Fig. 501. 
der Umbelliferae. Dwars- en overlang- 


sche doorsnede van 
deelvruchtje van 


A. Bloemen niet in duidelijk samengestelde schermen. Coriandrum sativum. 


a. Bladen ongedeeld, schildvormig. Schermen klein, hoofdjes- 
achtig, armbloemig. Kelkzoom onduidelijk. Omwindsel 3-5-bladig. 
Hydrocotyle blz. 422, 
b. Bladen gedeeld of samengesteld. Kelkzoom 5-tandig. 
aa. Plant distelachtig. Bloemen in hoofdjes. Vrucht met schubbetjes en knob- 
beltjes bezet. Omwindsel veeldeelig, doornig . . . . . Eryngium blz. 424. 
bb. Plant niet distelachtig. Bladen handdeelig. Bloemkroon wit of rood. Scher- 
men samengesteld, maar de schermpjes hoofdjesachtig met mannelijke rand- 
bloemen. Vrucht met haakvormige stekels bezet. . . . . Sanicula blz. 423. 
Zie ook Scandix blz. 457 en Torilis blz. 455. 
B. Bloemen in duidelijk samengestelde schermen. 
a. Bloemkroon geel, groengeel of groenachtig. 
aa. Bladen enkelvoudig, ongedeeld, gaafrandig. Omwindsel 1- tot meerbladig of 
ontbrekend. Omwindseltjes meerbladig. Kroonbladen ingerold, geel. 
Bupleurum blz. 437. 
bb. Onderste bladen 3-voudig 3-tallig, de stengelbladen zittend, cirkelrond-nier- 
vormig, geheel den stengel omvattend, de hoogste doorgroeid. 
Smyrnium blz. 464. 
cc. Bladen samengesteld. 
aaa. Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend of uit 1-2 blaadjes bestaand. 
a. Stengel gegroefd. Deelvruchtjes met gevleugelden rand. 
aa. Bladslippen lijnvormig. Kelkzoom 5-tandig. Kroonbladen om- 
gekeerd eirond met naar binnen gebogen topjes, geelachtig 
wit of groenachtig. . . . Peucedanum carvifolium blz. 448. 


Di 


420 


b. 


bb. 


bbb. 


CCC. 


— UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


PP. Bladslippen eirond tot lancetvormig. Kelkzoom onduidelijk. 
Kroonbladen rond, afgeknot, ingerold, geel. 
Pastinaca blz. 449. 
B. Stengel glad. Bladslippen priemvormig. Kelk onduidelijk. 
aa. Bladscheeden aan den top met mutsvormige oortjes. Vrucht 


in doorsnede rond, niet gevleugeld. . . Foeniculum blz. 443. 
pp. Bladscheeden zonder oortjes. Vrucht lensvormig, breed ge- 
vleugeld. . . . … Anethum blz. 449. 


Omwindsel ontbrekend. Omwindseltjes veelbladig. 

a. Kelkzoom 5-tandig. Vrucht met gevleugelden rand. Blaadjes lijn- 
vormig. Kroonbladen omgekeerd eirond met naar binnen gebogen 
topjes, geel. Randen der deelvruchtjes tegen elkaar liggend. 

Peucedanum officinale blz. 448. 

P. Kelkzoom onduidelijk. Vrucht niet gevleugeld. 

aa. Kroonbladen langwerpig-omgekeerd eirond, in een naar binnen 

gebogen topje versmald, bleekgeel. Vrucht in doorsnede rond. 

Silaus blz. 444. 

Pp. Kroonbladen rond, in een naar binnen gebogen lobbetje versmald, 
groenachtig geel. Vrucht zijdelings samengedrukt, 2-kantig. 


Petroselinum blz. 428. 
Zie ook Angelica blz. 446. 


Omwindsel en omwindseltjes veelbladig. Kelkzoom onduidelijk. 
a. Vrucht gevleugeld. Bladen dubbel gevind. Kroonbladen rondachtig, 
ingerold. Alle vruchtribben gevleugeld. . . . Levistieum blz. 445. 
p. Vruchteirond, niet gevleugeld. Onderste bladen dubbel-, de bovenste 
enkel gevind, zeegroen, vleezig, stekend. Zeeplant. 
Crithmum blz. 445. 


Bloemkroon wit of roodachtig. 
aa. 


Vruchtbeginsel (vrucht) lijnvormig of gesnaveld (soms kortgesnaveld). Kelk- 
zoom onduidelijk. 


aaa. 


bbb. 


Vrucht minstens 0,02 lang, onbehaard, geribd (is er een snavel, dan is 
deze stijf behaard). 


a. Vrucht langgesnaveld (de snavel veel langer dan de vrucht). Scherm 


IES Straligd esn Vor Hen eer el ed on . … … «… Seandix blz: 457. 
Pp. Vrucht ongesnaveld, zwartbruin, sten glanzend. Scherm veel- 
Strali oen Geen, bad ee ee Myrrhissblz405: 
Vrucht nauwelijks 0,01 lepe. Schermen veelstralig. d 


a. Vrucht kort gesnaveld (soms slechts een donkergroene, geribde hals 
op het vruchtbeginsel). Snavel hoogstens half zoo lang als de 
vrucht, geribd. Vrucht zonder ribben, glad, borstelig of knobbelig. 

Anthriscus blz. 459. 

P- Vrucht ongesnaveld, stomp, geribd, kaal. Chaerophyllum blz. 461. 


Vruchtbeginsel (vrucht) borstelig of stekelig, ongesnaveld. Kelkzoom 5-tandig. 


aad. 


bbb. 


CCC. 


Bladen enkel gevind. Omwindsel en omwindseltjes 3- tot meerbladig. 
Scherm 2-4-stralig. Blaadjes van het omwindsel langwerpig, stomp, 
vliezig. Vrucht zijdelings samengedrukt, met stekelige ribben. 
Turgenia blz. 454. 
Bladen 3-deelig, de zijslippen in 2en, de eindslip in Sen gedeeld. Blad- 
slippen lijnvormig. Omwindsel en omwindseltjes 2-4-bladig. Bloemen 
stralend. rs oe ended eel zen ek an an dee OM ETT ZAR 
Bladen, tenminste de onderste, 2-3-voudig gevind. 
a. Omwindsel ontbrekend of 2-bladig. 


aa. Omwindseltjes armbladig. Scherm 2-3-stralig. Vrucht lang- 


werpig met stekelige ribben. . . . . . . Caucalis blz. 454. 
PP. Omwindseltjes veelbladig. Schermen veelstralig. Vrucht met 
hakige stekels bezet . . … Boats TOFiliS. bize4558 


p. Omwindsel en omwindseltjes veelbladie. Scherm veelstralig. 
aa. _Omwindselbladen ongedeeld. 


aaa. Bloemkronen klein, wit of roodachtig. Vrucht langwerpig- 
eirond, dicht met hakige stekels bezet. Torilis blz. 455. 


FAMILIE 66. 


CC. 


— UMBELLIFERAE. — 421 


PPP. Randbloemkronen groot, wit. Vrucht lensvormig. Hoofd- 
ribben borstelig. Nevenribben ieder met 2 of 3 rijen 
vansstekelsnren een te en on ONTVAN, 

óp. Omwindselbladen 3- tot vindeelig, met lijnvormige slippen. 

Hoofdribben der vrucht borstelig, nevenribben stekelig. 

Daucus blz. 452. 


Vruchtbeginsel (vrucht) langwerpig tot eirond of rondachtig, ongesnaveld, 
kaal, zeldzamer behaard. 
aaa. Bladen 3-tallig of dubbel tot 3-voudig 3-tallig. 


a. 


Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend of slechts uit 1 of 2 blaad- 
jes bestaand. Blaadjes eirond of eirond-langwerpig, gezaagd. 
Vrucht langwerpig, ongevleugeld . . . . . Aegopodium blz. 431. 
Omwindsel en omwindseltjes 3- tot meerbladig. Bladen 3-tallig 
met 2- of 3-spletige blaadjes en lijn-lancetvormige, gezaagde slippen. 
Kroonbladen langwerpig-elliptisch, stomp. Vrucht ongevleugeld. 


Falcaria blz. 430. 
Zie ook Apium blz. 427. 


bbb. Bladen enkel gevind, zeldzaam slechts vindeelig. 


Ae 


Omwindsel ontbrekend of slechts uit 1-2 blaadjes bestaand. Om- 
windseltjes 3- tot meerbladig. Stengel ruw behaard. Blaadjes 
gelobd tot vinspletig. Vrucht lensvormig met gevleugelden rand. 
Heracleum blz. 450. 
Zie ook Helosciadiam blz. 428. 
Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend of uit 1-2 blaadjes bestaand. 
aa. Kelkzoom onduidelijk. 


aad. Kroonbladen rond, gaafrandig, stervormig uitgespreid, 
groenachtig wit. Vrucht rond, 2-knoppig. 
Apium blz. 427. 
PPS. Kroonbladen omgekeerd hartvormig, met naar binnen 
gebogen lobbetjes, wit. Vrucht eirond of langwerpig- 
eirond: . … … … Pimpinella blz. 434. 
PP. Kelkzoom 5-tandig. Onderste enen meest dubbel gevind. 
Oenanthe fistulosa blz. 440. 
Omwindsel en omwindseltjes 3- tot meerbladig. Moeras- of 
oeverplanten. 
aa _ Stengel rechtopstaand. 
aaa. Stengel rond, gestreept. Schermen tegenover de bladen 
staand. Vrucht eirond, bijna 2-knoppig. Berula blz. 436. 
PPP. Stengel kantig, gegroefd. Schermen eindelings. Vrucht 
langwerpig-eirond …. . .. an ese Stume blz 450 
PP. Stengel drijvend of in het slijk ien Schermen (schijn- 
baar) tegenover de bladen staand. Vrucht rond, 2-knoppig. 
Kroonbladen eirond, spits . . . . . Helosciadium blz. 428. 


ecc. Bladen dubbel tot 3 voudig gevind. 


a. 


P. 


Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend. Kroonbladen omgekeerd 
hartvormig met naar binnen gebogen lobbetjes. Schermen veel- 
StfAlITN OE Ee Ca EU AND (ZARA ZA 
Omwindsel ontbrekend of veelbladig. Omwindseltjes naar eene 
zijde gekeerd, 2-4-bladig. 
aa. Schermen 10-20-stralig. Kelkzoom onduidelijk. 
aaa. Omwindsel ontbrekend. Omwindseltjes meest langer dan 
de schermpjes. Vrucht bol-eirond. Aethusa blz. 442. 
ÊPP- Omwindsel 3-5-bladig. Omwindseltjes korter dan de 
schermpjes. Vrucht eirond. . . . . Conium blz. 463. 
PP. Schermen 3-6-stralig. Omwindsel ontbrekend. Vrucht bol- of 
brilvormig. Planten met wantsachtigen geur. 
aaa. Kelkzoom 5-tandig. Vrucht bolvormig. 
Coriandrum blz. 465. 
PB. Kelkzoom onduidelijk. Vrucht brilvormig. 
Bifora blz. 465. 


422 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


Omwindsel ontbrekend. Omwindseltjes naar alle zijden gekeerd, 3- 
tot meerbladig. 
aa. Kelkzoom onduidelijk. 
aaa. Kroonbladen elliptisch of lancetvormig, spits. Blaadjes 
eirond of breed lancetvormig, groot. Vrucht met 2-vleu- 
Selisenmand nn - _… … … Angelica blz. 446. 
PPP. Kroonbladen omgekeerd an of omgekeerd hartvormig 
met een naar binnen gebogen lobbetje. Stengel kantig 
gegroefd. Scherm 15-20-stralig. Vrucht met 2-vleuge- 
ligen. rand... sr roe we ar en or eet ASN Dm ED IZA 
PP. Kelkzoom 5-tandig. 
aaa. Blaadjes groot, lancetvormig tot lijn-lancetvormig, scherp 
gezaagd. Vrucht rond, 2-knoppig, geribd. 
Cicuta blz. 426. 
PPP. Blaadjes of bladslippen klein, lijnvormig. Kelktanden 
lang, spits, dun. Stijlen lang, rechtopstaand. 
Oenanthe biz. 439. 
ò. Omwindsel en omwindseltjes 3- tot meerbladig. 
aa. Kelkzoom onduidelijk. Vrucht ongevleugeld. 
aad. Omwindselbladen ongedeeld. Vrucht langwerpig. Blaadjes 
of bladslippen gaafrandig, lijn- of draadvormig. 
Carum blz. 432. 
BPP. Omwindselbladen 3- tot vindeelig. Vrucht eirond-lang- 
werpig. Kroonbladen ongelijk. Blaadjes gezaagd, lang- 
werpig-lancetvormig on Ammisblzm4s0 
Pp. Kelkzoom 5-tandig. 
aad. Vrucht ongevleugeld. 
Á. Vrucht langwerpig, geribd, kaal. Scherm 5-12-stralig. 
Stengel 0,4-0,6 M. lang, beneden fijn gestreept, boven 
kantig, soms ook gesleufd. . . Oenanthe blz. 439. 


AA. Vrucht elliptisch of eirond, gestreept, kort behaard. 

Scherm meest 20-30-stralig. Stengel 0,6-1,2 M hoog, 

kantig gegroefd . . . . . . . Libanotis blz. 443. 

PPP. Vrucht gevleugeld aan den rand, lensvormig met draad- 
vormige hoofd- en ontbrekende zijribben. 

Peucedanum palustre blz. 447. 


1. Hydroeótyle !) L. 


H. vulgáris®) L. Waternavel (fig. 502). 

Deze plant heeft een zeer dunnen, witachtigen, kruipenden stengel, die 
in iederen knoop worteltjes vormt, verder 1-3 bladen en 1 of 2 bloemstelen. 
De bladen hebben lange, boven behaarde stelen, zijn schildvormig, cirkel- 
rond, dubbel gekarteld, kaal, met 7-9 straalsgewijs loopende nerven. Aan 
den top der algemeene bloemstelen, die korter dan de bladen zijn, zit 
bijna een hoofdje, eigenlijk een kort aartje van 5-10 bloempjes. De om- 
windselbladen zijn kort, de bloemen klein. De kelktanden ontbreken, de 
kroonbladen zijn roodachtig, ovaal, gaafrandig, spits, ongedeeld. De stijlen 
zijn draadvormig, naar buiten gebogen. De vrucht is zijdelings samenge- 
drukt, iets meer breed dan lang, aan top en voet uitgerand (fig. 502). Zij 
is geelbruin, nauwelijks 2 mM breed of nog minder. De deelvruchtjes 
hebben meest 5 draadvormige hoofdribben met in de groeven onregelmatig 
he roode stipjes (oliehoudende blaasjes). 5-25 cM. 2. Juli—Herfst. 


l) van het Grieksche hydôr: water en cotylê: indruksel, het eerste slaat op den groei 
aan het water, het tweede op de schotelvormige bladen. 2) vulgaris —= gewoon. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 423 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn weinig protrandrisch, zoodat 
spontane zelfbestuiving gemakkelijk plaats heeft, wat ook wel noodig is, 
daar de weinig opvallende bloemen geen insecten 
lokken. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
hygrophyt komt in Zuid- en Midden-Europa tot 
Skandinavië toe op veenachtigen grond, aan 
moerassige kanten van slooten en vijvers en op 
andere vochtige plaatsen voor. Bij ons is zij op 
dergelijke plaatsen algemeen, ook bv. veel in 
vochtige duinpannen en verder op diluvialen 
zandgrond, ook in laagveen. 


2. Saníecula!) L. si 
Hydrocotyle vuigaris 


S. europaéa®) L. Heelkruid (fig. 503). Fig. 502. 

Uit den zwartbruinen, korten wortelstok komt 
een niet vertakte, rechtopstaande, dunne, beneden vaak purperrood aan- 
geloopen, onbehaarde stengel, die geen of weinig bladen draagt. Aan den 
voet van den stengel zit een roset van 
langgesteelde, van boven glanzige, hand- 
deelige wortelbladen, die 3-spletige inge- 
sneden gezaagde slippen hebben. 

De stengel zelf draagt meestal 1-2 bijna 
zittende bladen. 

De bloemen zitten in bolronde hoofdjes, 
die tot een onregelmatig scherm vereenigd 
zijn met 3-5 zeer ongelijke schermstralen. 
leder hoofdje bestaat meest uit 3 middelste, 
zittende, tweeslachtige bloemen en daarom- 
heen een krans van 8-10 kortgesteelde 
mannelijke (bij de meeste Umbelliferae zitten 
de tweeslachtige bloemen aan de buiten- Gaius cnsdhacn: 
zijde, hier in het midden). Er is een 2-4- Fig. 503. 
bladig omwindsel van lancetvormige, vaak a bloem, b vrucht. 
vinspletige bladen, terwijl de omwindseltjes 
kort zijn en uit lancetvormige, gaafrandige bladen bestaan. De 5 kelktanden 
staan opgericht, zijn lancetvormig, genaald, de kroonbladen zijn roodachtig, 
samenneigend, naar binnen gebogen, omgekeerd hartvormig. De stijlen 
zijn verlengd, draadvormig. De vrucht is klein, roodachtig, bijna bolrond, 
met gebogen stekels bezet, op de dwarsdoorsnede bijna cirkelvormig (fig. 503). 
De deelvruchtjes zijn bijna vergroeid zonder duidelijke ribben, de vrucht- 
drager is vergroeid met de deelvruchtjes, niet 2-deelig. 30-45 cM. 2. 
Mei, Juni. 

Biologische bijzonderheden. In het begin van den bloeitijd worden de 
stijlen der tweeslachtige bloemen bestoven door stuifmeel van andere 
Sanicula’s, dat door insecten overgebracht wordt, doch later strekken zich 
de helmdraden van die bloemen, die eerst haakvormig naar binnen ge- 


1) van het Latijnsche sanare: genezen, hetgeen wijst op de geneeskrachtige eigenschappen, 
„die men vroeger aan de plant toeschreef. 2) europaea = Europeesch. 


424 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


kromd waren en steken evenals de stijlen, ver uit de bloemen. Daar 
echter de stijlen rechtopstaan en de helmdraden schuin naar buiten gericht 
zijn, heeft zelfbestuiving niet plaats, maar wel komen de stijlen der bin- 
nenste bloemen met de helmknopjes der buitenste in aanraking en dat nog 
meer, als de tweeslachtige bloemen verwelkt zijn en de stijlen van deze 
wijd uiteen zijn gaan staan. 

De vruchten worden door dieren, die wollig haar hebben, gemakkelijk 
meegevoerd en zoo verspreid. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in bosschen en op beschaduwde plaatsen, doch vooral in de hoogere streken 
voor. Zij is bij ons zeldzaam. Zij overwintert met groene bladen onder 
de afgevallen bladmassa der boomen, waaronder zij groeit. 


3. Eryngium!) Trn. Kruisdistel. 


Planten met een distelachtig uiterlijk met stijve bladen met stekelige 
tanden. Kelk met 5 bladachtige tanden, aan den top genaald. Kroonbladen 
omgekeerd eirond of langwerpig, uitgerand, met lange, naar binnen ge- 
bogen punt. Vruchten omgekeerd eirond, van schubben voorzien, op de 
dwarsdoorsnede bijna cirkelrond. Deelvruchtjes zonder zichtbare ribben. 
Vruchtdrager met de deelvruchten vergroeid, in tweeën gedeeld. Bloemen 
wit of blauw, zittend, een hoofdje vormend, geplaatst op een algemeenen 
bloembodem, die van strooschubben (schutblaadjes) is voorzien, terwijl om 
het hoofdje een stekelig omwindsel zit. 

Bladen lederachtig, gaaf tot vindeelig. Planten onbehaard met bebladerde 
stengels. 

Biologische bijzonderheden. De tot dit geslacht behoorende planten zijn 
xerophytisch gebouwd, vooral Eryngium maritimum, die door zeer diep- 
gaande wortels ín staat is het water 
zeer ver uit den bodem te halen en 
daardoor in het droge duinzand het uit- 
stekend kan uithouden. Bovendien zijn 
de bladen stevig, lederachtig met een 
dikke opperhuid en zijn zij ook nog met 
een waslaagje bedekt, alle middelen om 

Eea een overmatige transpiratie tegen te gaan. 
Fig. 504 In de bloemen der hoofdjes is de honig 

1 Bloem voor het opengaan; 2 Bloem meer verborgen dan bij de meesterandere 

deure de gana, SOnemegen Umbelliferae. Hij wordt door een 10- 

dende schijf, 5 Kroonblad van binnen, stralige schijf aan den voet der bloem 

6 hetzelfde van ter zijde, 5 5 

vb vruchtbeginsel, s kelk, p kroonblad, afgescheiden en is tegen regen beschut 

st stpele iplantingvan door de naar’ binnen omgeslagenoahg 

bladslippen (fig. 504). Die kroonbladen 
sluiten dicht aaneen en hebben alleen spleetjes om de meeldraden door te 
laten. Zoodoende zijn alleen krachtige insecten met een slurf van minstens 
3 à 4 mM lengte in staat om bij den honig te komen. 

In het begin van den bloeitijd ziet men alleen de met stuifmeel bedekte 
helmhokjes uit de bloemen steken. De bezoekers nemen daarvan wat mee 


1) van het Grieksche erygma: oprisping, in verband staande met geneeskrachtige eigen- 
schappen, die de plant zou hebben, of van het Grieksche êryngion, waarmede men ver- 
schillende stekelige, halve heesters aanduidde. 


FAMILIE 66. N — UMBELLIFERAE. — 425 


naar oudere bloemen en later komen op die plaats de stempels te staan, 
waaraan weer stuifmeel uit jongere bloemen door de insecten wordt afge- 
geven. Zelfbestuiving is hier dus geheel uitgesloten. Tegen dieren, die door 
kruipen in de bloem zouden willen komen en die geen dienst bij de bestui- 
ving doen, is zij goed beschut door de stekende deelen er om heen, zooals 
ook de geheele plant door de stekende bladen goed beschut is tegen 
opvreten door dieren. 


Volksnamen. In de meeste plaatsen heeten de soorten kruisdistel, doch 
in Twente noemt men ze diesels, in Friesland blauwe stiekel en houtstekel, 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Eryngium. 


A. Omwindselbladen lijnvormig, ver van elkaar staand. Schutblaadjes (strooschubben) 
meest ongedeeld. Bladen 3-tallig met dubbel vinspletige blaadjes. Bloemhoofdjes 
bijna bolrond . 5 .… … E. campestre blz. 425. 

B. Omwindselbladen eirond, ‘bijna 3 lobbig, elkaar met de randen bedekkend. Schut- 
blaadjes (strooschubben) 3-puntig. Lagere bladen hart-niervormig, de onderste onge- 
deeld, de volgende 3-deelig. . . … . … … « «… « BE. maritimum blz. 425. 


E. campéstre!) L. Kruisdistel (ie 505). 

De plant is onbehaard, grijsgroen of witachtig. Uit den dikken wortel- 
stok komt een sterk vertakte stengel met uitstaande takken, zoodat de 
geheele plant een half bolrond geheel vormt. 
De stengel is rechtopstaand, krachtig en gegroefd. 
De bladen zijn groot, stijf, 3-tallig met dubbel 
vinspletige, stekelig getande blaadjes. De onder- 
ste zijn gesteeld, de hoogere zittend en omvatten 
met doornig getande oortjes de stengel. 

De bloemen zijn wit en staan in bol- of 
eironde, gesteelde hoofdjes. Het omwindsel is 
witachtig en bestaat uit 4-6 uitgespreide, smalle, 
lijnvormig-toegespitste, gaafrandige of getande Sha 5 
blaadjes, die langer zijn dan het hoofdje. De ARSe 
kelktanden zijn langer dan de bloemkroon, blad- SE 
achtig, de kroonbladen zijn langwerpig. De Eryngium campestre 
strooschubben zijn gaafrandig. De vrucht is Fig. 505. 
omgekeerd eirond, met spitse schubben bedekt, 
zonder zichtbare ribben en draagt de opgerichte kelktanden (fg. 505). 
15-60 cM. 2. Juli, Augustus. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De Eryngium campestre komt 
op zand- en kalkgrond voor, meest aan dijken en wegen, langs de rivieren 
in Zuid- en Midden-Europa tot in Denenarken toe, en is bij ons vrij 
algemeen. 


Volksnamen. De plant heet in Noord-Overijsel paardendistel, in Weststel- 
lingwerf (Friesland) stikel, in Twente tommeldistel, op Voorne en Beier- 
land onrust. 


E. maritimum?®) L. Zeedistel (fig. 506). 

Deze plant is onbehaard, witachtig zeegroen, naar boven vaak blauw- 
achtig aangeloopen en zeer stekelig. 

Zij heeft een wortelstok met onderaardsche uitloopers. Daaruit komt 


1) campestre — veld. 2) maritimum — zee. 


426 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


de rechtopstaande, vertakte stengel, die de stijve bladen draagt. De 
lagere bladen zijn gesteeld, hart-niervormig, de onderste ongedeeld, de 
volgende (aan niet bloeiende stengels) 3-deelig, de hoogere stengelomvat- 
tend, handlobbig, alle sterk stekelig door stroogele stekels. 

De bloemen zijn blauwachtig en vormen groote, bijna bolronde, gesteelde 
hoofdjes. Het omwindsel is blauwachtig en bestaat uit 4-6 uitgespreide , 
breede, eironde of ruitvormige, lederachtige, ingesneden getande blaadjes. 
De buitenste strooschubben hebben aan den top 
3 uiteenstaande naalden. De kelk bestaat uit 
5 stekels, die in de onderste helft gevleugeld en 
met elkaar verbonden zijn, zij zijn in de jeugd 
lilakleurig. De kroonbladen zijn korter dan de 
kelkstekels. De vrucht is omgekeerd eirond, 
voorzien van spitse schubben en bovenop zitten 3 gg 
de 5 kelktanden stervormig uitgespreid (fig. 506). 99 

Voorkomen ín Europa en in Nederland. Defa 
plant komt in. de zeeduinen in geheel Europa 
voor en is bij ons op die plaatsen zeer algemeen. 

Volksnamen. In Friesland, Oost-Drente en 
op Walcheren heet de plant blauwe stiekel, op 
Walcheren ook blauwe distel en duinstekel, ín 
de Duinstreek meerdistel, aan den zoom der Veluwe duivelsnaaigaren, in 
West-Friesland en Zuid-Holland zeedistel, op Walcheren en in het Land 
van Hulst zeestekel en in den Achterhoek van Gelderland en op Tholen 
kruiswortel. 


Eryngium maritimum 
Fig. 506. 


4. Cieúta!) L. 


C. virósa®) L. Waterscheerling (fig. 507). 

Bij deze plant is de onderaardsche stengel dik en ligt schuin in den 
bodem. Hij bestaat uit holle leden met daar- 
tusschenin dwarsloopende schotten en is zoo- 
doende in hokjes verdeeld. Hij is van binnen 
vuilwit en riekt onaangenaam (fig. 507). Aan de 
buitenzijde vormen zich knoppen, die tot nieuwe 
wortelstokken uitloopen. De stengel is onbehaard, 
krachtig, hol, vertakt, gestreept, rond. De bladen 
zijn 3-voudig gevind met scherp gezaagde, lancet- 
tot lijnvormige blaadjes. De onderste bladen zijn 
gesteeld. 

De bloemen zijn wit en staan in groote schermen 
met 10-25 stralen. Het omwindsel ontbreekt of is 
l-bladig. De omwindseltjes zijn veel-(8-12-)bladig, 
de blaadjes zeer smal, lijnvormig. De bloemen 
hebben 5 breede, spitse, vliezige kelktanden, 5 omgekeerde eironde, uitge- 
rande en met een gekromde punt voorziene kroonbladen, terwijl de stijlen 
gebogen zijn en langer zijn dan het stijlkussen. De vrucht is bruin, klein, 
bijna bolrond, doch iets meer breed dan lang, zijdelings samengedrukt, 


Y | 


| 
Cicuta virosa 


Fig. 507. 


1) van ’t Grieksche kuoo: hol zijn, om den hollen stengel en wortelstok. 
2) virosa — vergiftig. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 427 


glad (fig. 507). De deelvruchtjes hebben 5 gelijke ribben met breede 
striemen in de groeven. 6-12 dM. 2. Juni—Augustus. 

De var. 2. tenuifólia!) Fröh. is gekenmerkt, doordat de geheele plant 
veel kleiner en teerder is. De blaadjes zijn lijnvormig en spaarzaam ge- 
zaagd of gaafrandig. 


Biologische bijzonderheden. De waterscheerling is een der meest vergif- 
tige planten onzer flora. Vooral de soms uit den modder loslatende en dan 
drijvende wortelstokken zijn zeer gevaarlijk, omdat zij wel met andere 
eetbare wortels verwisseld worden. 

In de schermen, die later komen, vindt men vaak vele mannelijke bloemen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is een echte hygrophyt. 
Zij komt in moerassen en venen, ook aan slootkanten in Noord- en Midden- 
Europa voor en is bij ons vrij algemeen. De var. tenuifolia is bij Dokkum, 
tusschen Roswinkel en Weerdinge en bij laatstgenoemde plaats gevonden. 


Volksnamen. De namen waterscheerling en dolle kervel worden veel 
gebruikt. In het Oosten van Overijsel en Gelderland spreekt men van wilde 
scheerling, in Salland van slobben, in Friesland heet de plant dol- en 
stinkwortel, in Groningen pompom, in Noord-Limburg wilde kervel, in het 
Land van Hulst pompen. 


5. Apium) Trn. 


A. gravéolens®) L. Selderie (fig. 508). 

De plant is onbehaard, glanzend en riekt sterk (vooral de wilde plant, 
die zelis vergiftig heet te zijn). De wortel is kort, 
met vezels, die eenigszins vleezig zijn. De stengel 
is rechtopstaand, sterk vertakt, hol, gegroefd 
hoekig (fig. 508). De bladen zijn eenigszins dik 
(vooral bij de wilde plant), de onderste zijn ge- 
vind, de bovenste 3-tallig met wigvormige, van 
boven glanzige, naar voren ingesneden gezaagde NT 
blaadjes. SANA 

De schermen zijn zeer kort gesteeld met 6-12 Ge Del 
ongelijke stralen. Omwindsel en omwindseltjes ont- Zh 
breken. De bloemen zijn zeer klein en witachtig. G) 
Zij hebben geen kelkslippen, de bloemkroonbladen __Apiúm graveolens 
zijn bijna hartvormig-rondachtig, vlak, gaafrandig, Fig. 508. 
met iets naar binnen gebogen punt. Het stijlkussen 
is vlak. De vrucht is klein, nog niet eens 2 mM lang, bijna bolrond, 
2-knoppig, zijdelings samengedrukt, onbehaard (fig. 508). De deelvruchtjes 
hebben 5 gelijke draadvormige ribben en hebben in de groeven striemen, 
welke deze geheel opvullen (soms tusschen de buitenste ribben 2 à 3 
striemen). Het zuiltje is ongedeeld. 3-6 dM. OO. Juli—Herfst. 

De plant gelijkt wel wat op Petroselinum sativum, maar de bladslippen 
zijn hier veel breeder en sterker glanzend. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is een halophyt, die 
op moerassige plaatsen groeit. Op dergelijke plaatsen komt zij in geheel 


1) tenuifolia — teerbladig. 2) van apion, hetgeen afgeleid is van pioon: glanzig, 
‚om den glans der bladen aan de bovenzijde. 5) graveolens — sterk riekend. 


428 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


Europa voor en is bij ons vrij algemeen, ook op niet zilte plaatsen wel. 
In dit geval zal men echter wel met verwilderde planten te doen hebben, 
de plant toch wordt veel gekweekt en wel in 2 verscheidenheden: de blad- 
en de knolselderie. Bij de knolselderie is door de kultuur de wortel dik 
en vleezig geworden. 


Volksnamen. In het Oosten van Gelderland en Overijsel heet de plant 
eppe of boereneppe, in Zeeuwsch-Vlaanderen juffrouwmerk. 


6. Petroselínum *) Hoffm. 


P. sativum 2) Hoffm. Peterselie (fig. 509). 
De geheele plant ís onbehaard, glanzend en sterk riekend. Zij heeft een penwortel, 
waaruit een rechtopstaande, vertakte, gestreepte, kantige stengel 
komt. De bladen zijn in omtrek driehoekig, de onderste zijn 
drievoudig gevind met wigvormig ingesneden gezaagde, van 
boven glanzige blaadjes, de bovenste zijn 3-tallig. De scher- 
men zijn langgesteeld met 8-20 uitstaande, bijna gelijke stra- 
len. Het omwindsel is armbladig, vaak bestaat het maar 
uit een blaadje, de omwindseltjes zijn veelbladig, kort, 
slechts half zoo lang als de bloemsteeltjes. De bloemen hebben 
geen kelkslippen, de kroonbladen zijn groengeel, gekromd, 
bijna rond, met een naar binnen gebogen punt. De stijlen 
zijn teruggeslagen, langer dan het bijna kegelvormige stijl- 
kussen. De vrucht ís 1 mM lang, van ter zijde gezien omge- 
eg N keerd hartvormig, zijdelings samengedrukt, onbehaard (fig. 509). 
lt De deelvruchtjes hebben 5 gelijke, draadvormige ribben met 
en ereen een striem in elke groeve. Het zuiltje is 2-deelig. 6-9 dM. 
Fig. 509. OO. ‘Juní, Juli. 
Vooral in het eerste jaar, als er alleen maar wortelbladen 
zijn, kan de plant met de hondspeterselie verward worden, doch bij de laatste zijn de 
bladen sterker glanzig en rieken niet. 


Biologische bijzonderheid. Merkwaardig is het, dat de bloemen der peterselie zooveel 
bezocht worden door vliegen, die anders op mest enz. leven. Wat hen daartoe drijft, is 
nog onbekend. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in het wild in Zuid-Europa op 
muren en rotsen voor en wordt bij ons veel gekweekt en is soms verwilderd gevonden. 
Gekweekt wordt bij ons soms de var. crispum?) D. C., waarbij de onderste bladen breedere, 
aan den rand gekroesde slippen hebben. Deze vorm verdient voor het kweeken de voor- 
keur, omdat daar verwisseling met de hondspeterselie onmogelijk ís. 


7. Helosciádium*) Koch Moerasscherm. 


Kelktanden 5, zeer kort. Kroonbladen 5, gaafrandig, eirond, vlak met 
opgerichten of een weinig gekromden top. Stijlkussen bol met korte stijlen. 
Vrucht eirond of langwerpig, zijdelings samengedrukt, onbehaard. Deel- 
vruchtjes met tegen elkaar liggende randen, met 5 draadvormige, gelijke 
ribben, iedere groef met een striem. Zuiltje vrij, ongedeeld. 

Bloemen wit, in kortgesteelde, 2-12-stralige schermen. Omwindsel ont- 
brekend of 1-5-bladig. Omwindseltjes veelbladig. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Helosciadium. 


A. Ondergedoken bladen dubbel vindeelig met haarfijne slippen, de bovenste gevind, met 
wigvormige, vaak 3-lobbige blaadjes. . . . . . . …. … … … H. inundatum blz. 430. 
B. Bladen alle gevind. 
1) van het Latijnsche petra: rots en selinon: eppe. 2) sativum — gekweekt. 
5) crispum — gekroesd. 4) van het Grieksche helos: moeras en skiadion: scherm, 
naar de standplaats der planten. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 429 


a. Blaadjes rondachtig, ongelijk ingesneden gezaagd. Schermen 3-6-stralig. 
H. repens blz. 429. 
b. Blaadjes eirond-lancetvormig, gekarteld-gezaagd. Schermen veelstralig. 
H. nodiflorum blz. 429. 
H. nodiflórum !) Koch. Knoopbloemig moerasscherm (fig. 510). 
Deze plant heeft opstijgende of kruipende stengels, die onbehaard, krach- 
tig, weinig vertakt, hol en gestreept zijn. De 
bladen zijn gevind, de onderste staan bijna in 
een roset, zijn gesteeld en hebben breede, 
eironde, aan den rand gekartelde, aan den top 
afgeronde, zittende blaadjes, de stengelbladen 
hebben breede bladscheeden en ovaal-lancet- 
vormige, ongelijk getande blaadjes en zijn langer 
dan de schermen (het geheele blad gelijkt op 
dat van Berula). De schermen zijn zittend of 
hebben stelen korter dan de stralen, zij staan 
tegenover de bladen. De schermen zijn 4-12- 
stralig. Het omwindsel ontbreekt of is 1-2-bladig, 5 
de omwindseltjes bestaan uit lancetvormige, aan Selor dion oenen 
den rand droogvliezige blaadjes. Fig. 510 
De bloemen zijn een weinig groenachtig wit. De stijlen staan uit en zijn 
langer dan het stijlkussen. De vrucht is eirond, klein (tig. 510). 3-10 dM. 
2. Juni—September. 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa voor aan slooten, vijvers, beken en in moerassige weilanden 
en is bij ons vrij algemeen. 


H. répens?) Koch. (Sium repens Jacq). Kruipend moerasscherm 
(fig. 511). 

Uit den korten wortelstok komen gewoonlijk 2 holle, dunne, kruipende, 
rolronde, onbehaarde, glanzende stengels. De 
bladen zijn langgesteeld, gevind. De blaadjes NW 5 
zijn rondachtig, ongelijk ingesneden gezaagd of WE (ij) 
gelobd, het bovenste paar blaadjes is vaak met SIEN en 
het topblaadje tot een drielobbig blad vergroeid Der En ( 

(de bladen gelijken veel op die van Pimpinella 
Saxifraga). 

De schermen zijn meest langer gesteeld dan 
de schermstralen lang zijn. Zij staan tegenover 
de bladen en zijn nauwelijks korter dan deze, zij 
zijn 4-7-stralig. Het omwindsel is armbladig en 
bestaat uit 4-5 lancetvormige, blijvende blaadjes, EAN 
de omwindseltjes zijn veelbladig, meest bijna Helosciadium repens 
zoolang als de kleine schermpjes, de blaadjes Fig. 511. 
zijn vliezig, witachtig gerand. 

De bloemen zijn wit, iets groenachtig. De vrucht is klein, bijna bolrond 
(fig. 511). 1-3 dM. 2. Juni—October. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West- en 
Midden-Europa op moerassige plaatsen, vooral in veenstreken en aan vijvers 
voor en is bij ons zeer zeldzaam, het meeste groeit zij nog op zandgrond. 


7 
ie 
Dot 


1) nodiflorum — knoopbloemig. 2) repens — kruipend. 


430 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


H. inundátum ') Koch. (Meum °) inundátum Spr.). Ondergedoken 
moie rasse Hen (ien 

Deze plant heeft een onbehaarden, zeer dunnen, hollen, in het slib 
kruipenden of in het water zwevenden stengel. De 
ondergedoken bladen zijn dubbel vindeelig met 
haarfijne slippen, de hoogere gevind met wigvor- 
mige, vaak 3-lobbige blaadjes. 

De schermen zijn 2-3-stralig. Het omwindsel 
ontbreekt, de omwindseltjes zijn arm-, meest 3- 
bladig, naar eene zijde gekeerd. De schermstelen 
zijn evenlang als of langer dan de stralen en staan 
tegenover de bladen. 

De bloemen zijn wit en hebben stijlen, die korter 
A N dan of iets langer dan het stijlkussen zijn. De vrucht 

Helosciadium inurdatum is langwerpig-eirond (fig. 512), de vruchtstelen zijn 

Fig. 512, niet verdikt. 15-60 cM. >. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Bij deze amphibische plant 
hebben de ondergedoken bladen den typischen bouw van waterbladen. Zij 
komt in slooten, moerassen en heiplassen voor in West- en Midden-Europa 
en is bij ons vrij algemeen. 


8. Falcária®) Riv. 

F. vulgâáris ®) Bernh. (F. sioides?) Aschers.) Sikkelkruid (fig. 515). 

Uit den zeer langen wortel komt een sterk uitgespreid vertakte, gevulde, fijn gestreepte, 
onbehaarde, blauwgroene stengel. De wortelbladen zijn 
meest 3-tallig, de stengelbladen 3-tallig met 2-3-spletige 
zijblaadjes en 3-spletig middenblaadje. De slippen zijn 
lijn-lancetvormig, scherp kraakbeenachtig gezaagd met 
dicht opeenstaande tanden. De bladen zijn eenigszins 
stijf, blauwgroen. 

De bloemschermen zijn 10-20-stralig met dunne, draad- 
vormige schermstralen. Het omwindsel en de omwind- 
seltjes zijn veelbladig. De bloemen zijn wit, hebben 
een 5-tandigen kelkzoom, 5 omgekeerd eironde kroon- 
bladen, die uitgerand zijn en een naar binnen gebogen 
topje hebben. De stijlen zijn teruggeslagen, langer dan 
het kegelvormige stijlkussen. De vrucht is door den 
kelkzoom gekroond, is langwerpig-lijnvormig, niet langer 
dan 4 mM, bruingeel, zijdelings samengedrukt, onbe- 
haard, met draadvormige ribben en iniedere groef een 
roestbruine striem. De vruchtdrager is 2-spletig. 3-4,5 dM. 
OD. Juni—-September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt vooral op kalkhoudenden grond, langs akerkanten 
en wegen in geheel Europa tot Zweden voor. Bij ons 
is zij bij Apeldoorn en Middelburg a!s aangevoerd 
Falcaria vulgaris. waargenomen en verder alleen bij Maastricht. 


Fig. 513. 
9. Ammi®) Trn. 


A. május®) L. Akkerscherm (fig. 514). 
De plant is onbehaard en iets blauwgroen. Uit den penwortel komt een vertakte, tot aan 


a bloem, 5 stamper, c vrucht. 


1) inundatum — overstroomd. 2) van het Grieksche mèon: varkensvenkel. 
3) van het Latijnsche falx: sikkel, omdat de blaadjes vaak sikkelvormig gekromd zijn. 
1) vulgaris — gewoon. 5) sioides — op Sium gelijkend. 6) misschien van 


het Grieksche ammos: zand, omdat de plant op zandige plaatsen groeit. 7) majus — groot. 


FAMILIE 66. — UMBEECIEERAEN — 431 


den top fijn gegroefde, rechtopgaande stengel. De onderste bladen zijn enkel of dubbel 
gevind met eironde of lancetvormige, scherp kraakbeenachtig gezaagde blaadjes, de hoogere 
zijn afnemend gevind met 2-3-spletige, naar voren gezaagde blaadjes. 

De schermen zijn veelstralig met dunne, uitgespreid rechtopstaande stralen. Het omwindsel 
is armbladig met meest 3-spletige blaadjes. De omwindseltjes zijn veelbladig, de blaadjes 
lijn-lancetvormig, wit gerand, later teruggeslagen. 

De bloemen zijn wit, hebben geen kelkslippen, omge- 
keerd eironde kroonbladen met 2 ongelijke lobben en een 
naar binnen gekromde punt en tenslotte teruggeslagen 
stijlen, die langer zijn dan het schijfvormige stijlkussen. 
De deelvruchtjes hebben tegen elkaar aanliggende randen, 
5 draadvormige, gelijke ribben en in ieder der groeven 1 
striem (fig. 514). Het zuiltje is vrij, 2 spletig. 6-9 dM. ©. 
Juni—September ì 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis in Zuid-Europa op zandgronden en in velden en is 
bij ons, met luzerne aangevoerd, waargenomen te Nieuw 
en Sint Joosland en te Oostkapelle. 


10. Aegopódium!) L. ASN 


A. Podagrária®) L. Zevenblad (fig. 515). Fig. 514. 

De plant is bijna onbehaard en heett een 
knolvormigen, kruipenden wortelstok met uitloopers. De stengel is alleen 
boven iets vertakt, rechtopstaand, krachtig, hol, zwak gegroefd. De wortel 
bladen zijn langgesteeld, de onderste bladen zijn 
dubbel 3-tallig (vaak de zijblaadjes slechts 2-tal- 
lig, hierom zevenblad), de hoogere zijn 3-tallig 
met eironde, ongelijk gekarteld-gezaagde blaadjes. 
De nerven zijn van onderen kort behaard. 

De schermen zijn 12-20-stralig, de stralen zijn 
dun en bijna gelijk. Zoowel het omwindsel als 
de omwindseltjes ontbreken. 

De bloemen zijn wit, zelden rose, klein. Zij 
hebben geen kelktanden, de kroonbladen zijn 
omgekeerd eirond, uitgerand met naar binnen 
gebogen top. De stijlen zijn teruggeslagen en jegöpodim Psn 
4 maal zoo lang als het kegelvormige stijlkussen. Rie a 
De vrucht is klein (3 mM), eirond-langwerpig, 
zijdelings samengedrukt, onbehaard, donkerbruin (fig. 515). De deelvruchtjes 
hebben tegen elkaar liggende randen, 5 gelijke, draadvormige ribben en 
groeven zonder striemen. 6-9 dM. 2. Juni, Juli. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen der hoofdschermen zijn meest 
2-slachtig, de buitenste van de later komende schermen ook 2-slachtig, 
de binnenste echter mannelijk, soms zijn ze ook geheel mannelijk. Op de 
bloemen is veel insectenbezoek waargenomen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op beschaduwde 
plaatsen, langs wegen, heggen en slooten in geheel Europa voor en is bij 
ons algemeen. 


1) van het grieksche aix: geit en podion: voetje, hetgeen slaat op de gelijkenis der 
kroonbladen op een geitenpootje. 
2) Podagraria —= podagrakruid, omdat de plant een geneesmiddel zou zijn tegen podagra, 


hierop slaat ook de volksnaam flerecijnkruid. 


432 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


Volksnamen. Behalve de namen zevenblad, wilde vlier, hanepoot 
en drieblad, die vrij algemeen zijn, gebruikt men voor haar de namen geers 
of geer in Twente, den Achterhoek, het Oostelijk deel van Noord-Brabant 
en Zuid-Limburg, heers of hirs in Groningen, kraaienpoot en kruip door 
den tuin in het Oostelijk deel van Gelderland en Overijsel, puun in Groningen, 
geiteblad in Zuid-Limburg, flerecijnkruid op Schouwen en Tholen, wilde 
esch op Walcheren. 


Il. Cárum!) Koch. Karwij. 


Kelkslippen ontbrekend of 5 kleine tandjes. Kroonbladen omgekeerd 
eirond, uitgerand, met naar binnen gekromden top. Stijlkussen plat met 
teruggeslagen stijlen. Vrucht eirond of langwerpig, zijdelings samengedrukt, 
onbehaard. Deelvruchtjes met 5 draadvormige, gelijke ribben. Groeven 
ieder met 1-3 striemen. Zuiltje 2-spletig. 

Schermen 3-20-stralig. Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend of 1- of 
meerbladig. Bloemen wit. Bladen in omtrek langwerpig of driehoekig met 
lijnvormige slippen. Planten onbehaard. 


Tabel tot het determineeren der soorten van.het geslacht Carum. 


A. Omwindsel ontbrekend of {-bladig. Omwindseltjes ontbrekend of armbladig. De beide 
onderste blaadjes der eerste orde gekruist. . . . . . .… . … … … €. Carvi blz. 432. 

B. Omwindsel en omwindseltjes veelbladig. A} 
a. Wortelstok bijna bolrond, vleezig. Schermen dêssb-stralig. Bladen bijna 3-voudig 
gevind met bijna lijnvormige blaadjes. …. . . . . . €. Bulbocastanam blz. 435. 
b. Wortelstok met verlengde, vleezige vezels. Schermen 6-8-stralig. Bladen gevind 
met draadvormige, kranswijs staande slippen. . . . . €. verticillatum blz. 433. 


C. Câárvi®) D. C. Karwij (fig. 516). 

Deze plant is onbehaard, heeft een vleezigen, langen, welriekenden 
penwortel en een rechtopstaanden, vertakten, 
gegroefd hoekigen stengel. De bladen zijn dubbel 
gevind met vindeelige blaadjes en lijnvormige 
slippen. De beide onderste blaadjes der eerste 
orde aan den voet van den scheedeachtigen 
bladsteel staan gekruist. 

De schermen zijn 6-12-stralig, de stralen zijn 
zeer ongelijk en staan na den bloeitijd rechtop. 
Het omwindsel ontbreekt of is eenbladig. De 
omwindseltjes ontbreken of zijn armbladig. 

De bloemen zijn wit. De stijlen zijn 2 maal 
zoolang als het stijlkussen. De vrucht is bruin, 
langwerpig-lancetvormig, 4 mM lang (fig. 516). 
De deelvruchtjes hebben 5 gele, kielvormig uit- 
stekende, afgeronde ribben en een striem in iedere groeve. 3-6 dM. OO. 
(April) Mei, Juní. 

Bij Wageningen zijn zuiver vrouwelijke exemplaren gevonden. 


Carum Carvi 


Fig. 516. 


1) volgens sommigen naar de provincie Karië in Klein-Azië, volgens anderen van het 
Grieksche kara: kop en zou dan slaan op de bloeiwijzen aan de stengeltoppen. 

2) van het Arabische kerâwi of kerâwià, naam voor verschillende schermbloemigen met 
aromatisch riekende vrucht. 


FAMILIE 66. _— (UMBEELIFERAE, —= 433 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor in weiden en bosschen, langs wegen en dijken. Zij komt bij ons 
vrij algemeen voor, doch daar zij ook veel gekweekt wordt op velden, zal 
zij wel menigmaal verwilderd zijn. 


Volksnaam. In Twente gebruikt men voor haar den naam hazegerf. 


C. Bulbocástanum !) Koch. (Sium Bulbocástanum Spr., Bunium Bulbocástanum L.). 
Aardkastanje (fig. 517). 

Deze plant is onbehaard en groen. Zij heeft een knolvormigen wortelstok 
van 1 à 2 cM middellijn en een rechtopstaanden , en Eds 
dunnen, fijn gegroefden, vertakten, weinig be- SCP, 
haarden stengel. De bladen zijn dubbel of Di AN 1 A 

WIZZ Y 


ad 


drievoudig gevind met lijnvormige blaadjes, de 
stengelbladen zitten op een verlengde scheede. 

De schermen zijn 8-20-stralig met bijna gelijke, 
dunne stralen. Het omwindsel bestaat uit 6-10 
lancet-lijnvormige blaadjes, de omwindseltjes zijn 
veelbladig. De bloemen hebben zeer korte 
kelktanden en stijlen, die een weinig langer zijn 
dan het stijlkussen. De vrucht is eirond-lang- 3 Ds 
werpig, 4 mM groot (fig. 517). De deelvruchtjes Sa PUC 
hebben tegen elkaar liggende randen en draad- Fig. 517. 
vormige ribben. 3-7 dM. 2. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in West- en 
Midden-Europa in kalk- en kleiachtige bouwlanden voor en is bij ons vrij 
zeldzaam. 


Volksnaam. Op Goeree heet deze plant aardnoot. 


C. verticillátum 2?) Koch. (Sium verticillatum Lmk.). Kranskarwij (fig. 518). 

Deze plant is onbehaard en groen. Zij heeft 
een rolronden, vertikalen wortelstok, waaruit 
vrij dikke, knotsvormige wortelvezels komen en 
een dunnen, gestreepten, weinig vertakten sten- 
gel, die van boven bijna naakt is. 

De bladen zijn lang en smal, dubbel gevind 
met draadvormige, korte, zeer talrijke blaadjes, 
die uitgespreid in kransen om den steel zitten. 

De schermen zijn 8-15-stralig, met bijna gelijke, 
draadvormige, uitstaand opgerichte schermstralen. 
Het omwindsel en de omwindseltjes zijn veel- 
bladig met lijnvormige blaadjes. In de bloemen 
zijn de stijlen driemaal zoo lang als het stijl- 
kussen. De vrucht is klein, nog kleiner dan bij Fig. al 
de karwij, eirond-langwerpig (fig. 518) en riekt niet aromatisch. 3-6 dM. 
2. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Zij komt in geheel Europa in 
moerassige weilanden en bosschen voor, doch is bij ons alleen in het 
Oostelijkste deel van Noord-Brabant en het daaraan grenzende deel van 
Limburg gevonden. 


1) Bulbocastanum — bolkastanje. 2) verticillatum — kransdragend. 
HeukeLs, Flora. 28 


434 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


12. Pimpinélla') L. Pimpernel. 


Kelkslippen ontbrekend. Kroonbladen omgekeerd eirond, uitgerand met 
naar binnen gekromden top. Stijlen draadvormig. Stijlkussen schijfvormig. 
Vrucht eirond of langwerpig-eirond, kort, zijdelings samengedrukt. Deel- 
vruchtjes met tegen elkaar liggende randen en 5 gelijke, draadvormige 
ribben. De groeven hebben ieder meest 3 striemen. Het zuiltje is vrij, 
2-spletig. 

Bloemen wit of rose, in 6-30-stralige schermen, die voor den bloeitijd 
overhangen. Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend. Onderste bladen 
gevind met ovale of lancetvormige blaadjes, de bovenste klein. Planten 
onbehaard of weinig behaard. 

Volksnaam. In Twente, Salland en de Graafschap Zutphen heet de 
plant bevervel. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Pimpinella. 


A. Overblijvende soorten. Vrucht onbehaard. 
a. Stengel kantig gegroefd. Stijlen in de bloemen langer dan het vruchtbeginsel, 
P. magna blz. 434. 


b. Stengel rolrond, gestreept. Stijlen in de bloemen korter dan het vruchtbeginsel. 
P. Saxifraga blz. 435. 


B. Plant eenjarig. Vrucht zacht behaard. Onderste bladen rondachtig niervormig. Kroon- 
bladen van buiten kort behaard. . . .. os … « … PB Anisumeblze43on 


P. mágna®) L. Groote pimpernel (fg. 519). 

De plant is onbehaard en lichtgroen. Uit den spilvormigen wortel komt 
een rechtopstaande, vertakte, kantig gegroefde, 
holle, bebladerde stengel. De bladen zijn ge- 
vind. De blaadjes zijn 2-4 cM breed, gesteeld, 
eirond of langwerpig, ingesneden gezaagd, de 
hoogere lijnvormig. De plaats der bovenste 
bladen wordt door bladlooze scheeden inge- 
nomen. 2 

De schermen zijn 8-16-stralig, met bijna 
gelijke, dunne stralen. Zoowel het omwindsel 
als de omwindseltjes ontbreken. De bloemen 
zijn wit, zelden rose. De stijlen zijn terug- 
dik geslagen, langer dan het vruchtbeginsel (fig. 

EE 519). De vruchten zijn vrij groot, een 
an weinig rimpelig (fig. 519). De ribben zijn 
lobbig getand. 3-9 dM. 2. Juni—September. 

Op dezelfde plant komen bij ons tweeslachtige en mannelijke bloemen 
voor. 

De var. 6. laciniáta®) Wallr. heeft handvormig vinspletige blaadjes, althans 
aan de bovenste bladen en deze hebben lancetvormige, ingesneden gezaagde 
slippen, de var. 7. dissécta*) Wallr. heeft bij alle of de meeste bladen 
handvormig dubbel vinspletige blaadjes met lancet- of lijnvormige slippen. 


1) Pimpinella was oudtijds Poterium Sanguisorba. Om de verwijderde gelijkenis der 
wortelbladen van Pimpinella Saxifraga met de bladen van de zooeven genoemde plant zijn 
beide later onder een hoofd Pimpinella gebracht en nog later is die naam alleen voor het 
laatstgenoemde geslacht in gebruik genomen. 

2) magna — groot. 5) laciniata — ingesneden. 1) dissecta — onregelmatig. 
ingesneden. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 435 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in bijna geheel 
Europa op beschaduwde, grazige plaatsen en in weiden voor en is bij ons 
vrij algemeen. De beide variëteiten zijn bij ons zeer zeldzaam gevonden. 


P. Saxifraga!) L. Kleine pimpernel (fig. 520). 

De plant is onbehaard of min of meer behaard. De wortel is spilvormig, 
meest met verscheiden hoofden. De stengel is 
rolrond, gestreept, dun, gevuld, vertakt. De 
blaadjes der wortelbladen zijn zittend, rond- 
achtig, 1-2 cM breed, ingesneden gekarteld- 
gezaagd, die der stengelbladen zijn vindeelig 
met lancet- of lijnvormige slippen. 

De schermen zijn 6-15-stralig met dunne, bijna 
gelijke stralen. De bloemen zijn wit, de terug- 
geslagen stijlen zijn korter dan het vruchtbeginsel 
(fig. 520). De vrucht is klein, kort eirond, 
onbehaard, fijn geribd (fig. 520).3-6 AM 4 

Vormen van deze soort zijn: …Seplomber, el 

«. rotundifólia®) Scop. Blaadjes der wortel- Pimpinella Sazifraga 

bladen rond, enkelvoudig, die der stengel- Fig. 520. 

bladen vaak ingesneden. 

2. dissécta®) Retz. (P. dissectifólia Wallr.). Blaadjes der wortelbladen 
1-2-voudig vindeelig met lancetvormige slippen. 

7. poteriifólia*) Wallr. Blaadjes rondachtig-eirond, gekarteld. Op dorre 
plaatsen gevonden. 

d. níigra®) Willd. (P. nígra Willd.). 
Plant krachtiger, boven vaak 
grijs behaard, soms ook kaal. 
Bladen stijf, lederachtig. Wortel 
op de doorsnede spoedig blauw 
wordend. 


Voorkomen in Europa en in Neder- 
land. De plant komt in geheel Europa 
op drogen zandgrond voor en ís bij 
ons vrij algemeen. ZN 


P. Anisum®) Adans. Anijs (fig. 521). 

De plant is zacht behaard, zelden geheel 
kaal. Uit den penwortel komt een rechtop- 
staande, naar boven vertakte, gevulde, ge- 
streepte, iets scherpe stengel. De onderste 
bladen zijn rondachtig-niervormig, ingesneden 
gezaagd, de middelste gevind met wigvormige, 
meest 3-spletige blaadjes, de bovenste zijn 
3-deelig. 

De schermen hebben 4-9 ongelijke stralen, 
Het omwindsel ontbreekt, de omwindseltjes 
ontbreken of zijn 1-3-bladig. De kroonbladen 


/ 
Weede 
ee ) 


Pimpinella Anisum. 


Ee 7 : Fig. 521. 
zijn wit, van buiten kort behaard, omgekeerd 1 men Ere 


hartvormig met een naar binnen gebogen 
topje. De stijlen zijn eerst rechtop-, later afstaand. De vrucht is eirond, aangedrukt 
behaard (fig. 521). 15-45 cM. ©. Juli, Augustus. 


1) Saxifraga — steenbreek. 2) rotundifolia — rondbladig. 3) dissecta — onregel- 
“matig ingesneden. 4) poteriifolia= Poteriumbladig. 9) nigra=zwart. 6) Anisum —= anijs. 
, 28* 


436 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


Voorkomen. Deze plant is afkomstig uit Klein-Azië en wordt bij ons soms verbouwd. 
Zij is een enkele maal aangevoerd gevonden b.v. bij Haarlem en Leiden. 


15. Bérula*) Koch. 


B. angustifólia?) Koch. (Sium angustifolium L.). Kleine watereppe 
(fig. 522). 

Deze donkergroene, onbehaarde plant, heeft een kruipenden wortelstok 
met uitloopers en een rechtopstaanden, rolronden, 
hollen, gegroefden stengel. De bladen zijn ge- 
vind, de slippen der onderste zijn eirond, die 
der bovenste langwerpig (1-2 cM breed), zij zijn 
ingesneden gezaagd. 

De schermen zijn kort gesteeld, staan voor 
het meerendeel tegenover de bladen, zijn vrij 
klein met 8-20 ongelijke stralen. Het omwindsel 
is veelbladig met lancetvormige, meest vinspletige 
bladen, de omwindseltjes zijn veelbladig met 
| lancetvormige bladen. De bloemen zijn wit. De 

De ER stijlen zijn aan den voet verbreed, driemaal zoo 

Fig. 522. lang als het kort kegelvormige stijlkussen (fig. 

522). De vrucht is klein, 2 mM lang, breed 

eirond, fijn gegroefd, bijna 2-knoppig (fig. 522). De deelvruchten hebben 5 
draadvormige ribben, waarvan de zijribben naast den rand liggen. In de 
groeven liggen tal van striemen diep weggedoken. 3-6dM. 2. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor in slooten, vijvers en moerassen en is bij ons algemeen. 


Volksnamen. In Noord-Limburg en Zuid-Holland heet de plant water- 
peterselie, in Utrecht en in de Duinstreek watereppe. 


14. Sfum®) Trn. 


S. latifólium®) L. Groote watereppe (tig. 523). 
Deze lichtgroene, onbehaarde plant heeft een wortelstok met uitloopers 
en een rechtopstaanden, krachtigen, vertakten, 
hollen, kantig gegroefden stengel. De bladen 
zijn groot en gevind. De blaadjes der onder- 
gedoken bladen zijn dubbel vindeelig met lijn- 
vormige slippen, vertoonen dus het type der 
waterbladen, die der luchtbladen zijn scheef 
lancetvormig, 1-3 cM breed, scherp gezaagd. 
De schermen zijn groot, langgesteeld met 20-35 
bijna gelijke stralen. De omwindsels zijn 5-6-bladig, 
de blaadjes getand of ingesneden, de omwind- 
seltjes zijn 5-8-bladig met smalle blaadjes. De 
kroonbladen zijn wit, de stijlen draadvormig, 
langer dan het vrij platte stijlkussen. De vrucht 
is langwerpig-eirond, 2!/, mM lang (fig. 523). 


Sium latifolium 


Fig. 523. 


1) afleiding onbekend. 2) angustifolia = smalbladig. 3) van het Keltische siw: 
water, dus waterplant. 1) latifolium — breedbladig. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 437 


ribben, waarvan de zijribben zich aan den rand bevinden. De ribben zijn 
even breed als de groeven, ieder der laatste draagt 3 striemen dicht aan 
de oppervlakte. 6-12 dM. 2. Juli, Augustus. 


Biologische bijzonderheden. Evenals bij de geslachten Anthriscus, Foeni- 
culum en Coriandrum zijn hier 2-erlei bloeiwijzen. De eerst opengaande 
schermen bestaan meest geheel uit 2-slachtige bloemen, soms met eenige 
mannelijke er bij, terwijl de later opengaande schermen alleen mannelijke 
bloemen bevatten. Als het hoofdscherm is uitgebloeid en de stempels voor 
het meerendeel door insecten van vreemd stuifmeel zijn voorzien, zijn er 
misschien nog eenige stempels onbestoven. 

Nu komen de schermen met meeldraadbloemen aan de zijstengels, die 
intusschen in de hoogte zijn gegroeid en daarbij zulk een richting hebben 
behouden, dat hunne schermen boven de stempels der tweeslachtige bloemen 
komen te staan. Openen zich in deze de helmknopjes, dan valt het stuif- 
meel daaruit op de zooeven genoemde stempels en bestuift deze. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa aan slooten, vijvers en in moerassen voor en is bij ons algemeen. 


Volksnaam. In het Land van Vollenhoven noemt men haar donderbloemen. 


15. Bupleúrum*) Trn. Doorwas. 


Kelkzoom onduidelijk. Kroonbladen rondachtig, gaafrandig, dik, met 
breed naar binnen gebogen lobbetje. Stijlen zeer kort. Vrucht eirond of 
langwerpig, zijdelings samengedrukt, onbehaard. Deelvruchten met 5 gelijke, 
scherpe, gevleugelde ribben. Vruchtdrager 2-spletig. 

Bloemen geel, in vaak kleine schermen met 2-20 stralen. Omwindsel 
ontbrekend of 1-8 bladig. Omwindseltjes veelbladig. 

Bladen ongedeeld, gaafrandig, min of meer stijf, de stengelbladen zittend 
of stengelomvattend. Planten onbehaard, blauwgroen berijpt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Bupleurum. 


A. Bladen grasachtig, lijn-lancet- of lijnvormig. 
a. Bladen der omwindseltjes vleezig, veel langer dan de schermpjes. Vruchten bijna 
glad. Bladen lijnvormig, half stengelomvattend . . . . . B. Odontites blz. 438. 
b. Bladen der omwindseltjes niet vleezig, langer dan de schermpjes. Vruchten korrelig 
ruw. Onderste bladen lijn-lancetvormig, de andere lijnvormig. 
B. tenuissimum blz. 437. 
B. Bladen lancetvormig tot cirkelrond. Vruchten glad. Bovenste bladen doorgroeid. 
Bladen der omwindseltjes eirond tot rondachtig. Omwindsel ontbrekend. 
a. Bladen eirond, de bovenste rondachtig. Omwindseltjes uit 3-5 rondachtig eironde, 
spitse blaadjes bestaand. Groeven zonder striemen. . B. rotundifolium biz. 438. 
b. Bladen omgekeerd eirond of bijna spatelvormig tot rondachtig. Omwindseltjes uit 
5 breed eironde blaadjes bestaand. Vruchten korrelig. B. protractum biz. 439. 


B. tenuissimum?) L. Fijn doorwas (fig. 524). 

Deze plant is blauw- of dofgroen. De stengel is dun, van beneden af 
sterk vertakt, rechtopstaand of liggend en draagt bijna over de geheele 
lengte bloemschermen. De onderste takken zijn draadvormig, buigzaam en 


1) van het Grieksche boe: rund en pleuron: rib en slaat waarschijnlijk op de gevleugelde 
- vruchtribben. 2) tenuissimum — zeer dun. 


438 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


staan sterk uitgespreid. De bladen zijn kort, lijnvormig, SDI) 3-nervig, 
de onderste lijn-lancetvormig. 

De \eindelingsche schermen zijn 3-stralig, de zijdelingsche Aelen 
Het omwindsel bestaat uit 1-4 ongelijke blaadjes. 
De omwindseltjes zijn 3-5-bladig, zij steken ver 
uit buiten de schermpjes, de blaadjes zijn lijn- 
lancetvormig. Vrucht groot, bijna bolrond, bijna 
2-knoppig, korrelig ruw door goudgele korreltjes 
op de zwartpurperkleurige vrucht, met korrelige, 
uitstekende ribben en groeven zonder striemen 
(fig. 524). 1-3 dM. ©. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in geheel Europa op dorre, zan- 
\/d L/% dige plaatsen voor, het meest naar de zeezijde. 
Bupleurum tenuissimum Op dergelijke plaatsen is zij ook bij ons, doch 
NE OZ vrij zeldzaam, gevonden, ook op zeeklei. 


B. Odontites!) L. Draaddoorwas (fig. 525). 

Deze plant is onbehaard en heeft een rechtopstaanden, vertakten stengel, waaraan lijn- 
vormige, toegespitste, halfstengelomvattende, 3-5-nervige bladen zitten. 

De schermen bestaan uit 2-5 ongelijke stralen. De omwind- 
sels zijn 3-5-bladig, de blaadjes zijn elliptisch of eirond- 
lancetvormig, toegespitst. De omwindseltjes bestaan uit 
elliptische of eirond-lancetvormige, groene, genaalde, smal 
witgerande, 3-5-nervige blaadjes (fig. 525), die veel langer zijn 
dan de schermpies. De vruchten zijn klein, eirond, zwart 
met fijne ribben, zij zijn bijna glad (fig. 525). 5-30 cM. ©. 
Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
bouwland in Zuid-Europa voor. Zij is bij ons enkele malen 
nl. bij Amsterdam (1860), bij Apeldoorn (1877) als aangevoerd 
waargenomen. 


B. rotundifólium?) L. Rond doorwas (fig. 526). 

Deze, blauwgroene plant heeft een penwortel en 
een rechtopstaanden, naar boven vertakten stengel. 
De bladen zijn eirond, de bovenste rondachtig, 
de onderste zijn zittend, de overige doorgroeid. 

De schermen zijn 5-8-stralig. Het omwindsel 
ontbreekt, de omwindseltjes bestaan uit 3-5 
rondachtig-eironde, toegespitste bladen, die ver 
buiten het schermpje uitsteken en na den bloeitijd 
opgericht zijn. De vrucht is eirond, zwartbruin, 
3 mM lang, glad, met uitstekende, draadvormige 
ribben (fig. 526). De groeven hebben geen 
striemen. De vruchtdrager is niet gedeeld. 15-45 
cM. ©. Juni—Augustus. 

De plant herinnert aan een Euphorbia, maar is 
er, behalve door de familiekenmerken, dadelijk van 
te onderscheiden door het ontbreken van melksap. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 


ú Bupleurum Odontites 


Fig. 525. 


Bupleurum rotundifolium 
Fig. 526. 


1) Odontites —= tandkruid. 2) rotundifolium — rondbladig. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 439 


Zuid-Europa in bouwland en korenvelden voor, doch is bij ons, echter 
zeldzaam, aangevoerd. 


B. protráctum !) Lk. et Hoffmgg. Verlengd doorwas (fig. 527). 

Deze plant heeft buigzame, van den voet af wijd vertakte stengels. De bladen zijn langer 
dan bij B. rotundifolium, de onderste zijn langwerpig, 
naar den voet versmald, de volgende zijn breed lang- 
werpig en zitten met iets versmalden voet, de bovenste 
zijn eirond, doorgroeid, alle zijn toegespitst. 

De schermen zijn 2-3-stralig, hebben geen omwindsel, 
doch wel omwindseltjes. De blaadjes der laatste zijn 
eirond, na den bloeitijd uitgespreid, kort toegespitst. De 
vrucht is ovaal, knobbelig ruw, 2 maal zoo groot als bij 
B. rotundifolium (fig. 527). De ribben zijn draadvormig, 
de groeven gekorreld, zonder striemen. 2-5 dM. ©. Juni— 
Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in bouwlanden in Zuid-Europa voor en is bij ons alleen 
aangevoerd gevonden bij Apeldoorn. 


ú Bupleurum protractum 


16. Oenánthe*) Trn. Torkruid. Fig. 527. 


Kelk 5-tandig, na den bloeitijd grooter wordend en blijvend. Kroonbladen 
omgekeerd eirond, uitgerand, met gekromden top, de buitenste vaak stralend. 
Stijlen rechtop- of uiteenstaand. Vrucht langwerpig, eirond of bolrond, 
niet samengedrukt, glad. Deelvruchtjes met de randen tegen elkaar lig- 
gend, met 5 platte ribben, de zijribben nauwelijks breeder. Groeven ieder 
met 1 striem. Zuiltje met de vruchtjes verbonden blijvend. 

Bloemen wit of iets rose. Schermen 2-20-stralig. Omwindsel ontbrekend 
of veelbladig. Omwindseltjes veelbladig. 

Onderste bladen twee- tot drievoudig gevind met ovale of lijnvormige 
blaadjes. Planten onbehaard met vaak vleezige wortels. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Oenanthe. 


A. Niet overblijvend. Wortels draadvormig, niet verdikt. Blaadjes der boven water staande 
bladen met lancetvormige slippen. Vrucht langwerpig, rolrond. O. aquatica blz. 439. 
B. Overblijvend. Wortels ten deele draadvormig, iets vleezig, ten deele knolvormig ver- 
dikt. 
a. Plant uitloopers vormend. Stengel en bladstelen wijd buisvormig. Bladen met 
lijnvormige blaadjes. Vrucht tolvormig. . . . . … … … « O. fistulosa blz. 440. 
b. Plant zonder uittoopers. Bladstelen niet buisvormig. Schermen 5-12-stralig. 
aa. Omwindsel ontbrekend of l-bladig. Uiterste slippen van de wortel- en sten- 
gelbladen van denzelfden vorm, nl. lijnvormig … O. peucedanifolia biz. 441. 
bb. Omwindsel meer dan 3-bladig. Uiterste slippen der wortelbladen ei-wigvormig, 
die der stengelbladen lijnvormig. 
a. Stengel gegroefd. Stijlen even lang als de vrucht. Wortels tot rolronde 
knolletjes opgezwollen …. . ..... 0. pimpinelloides blz. 441. 
B. Stengel gestreept. Stijlen korter dan de vrucht. Wortels tot verlengde 
knotsvormige knolletjes opgezwollen . . . . . O. Lachenalii blz. 441. 


0. aquâtica®) Lmk. (O. Phellándrium®) Lmk.). Watervenkel (fig. 528). 
Het deel van den stengel onder den grond is knoopig, van binnen met 
een zachte massa gevuld en in de knoopen met witte, lange wortelvezels 


J) protractum — uitgerekt, verlengd. 2) van het Grieksche oinè: wijnstok, anthè: 
bloem, omdat de geur der bloem met dien van de bloem van den wijnstok overeenkomt. 
3) aquatica — water. 4) Phellandrium — kurkmannetje, omdat na het afsterven van 

het onderaardsche deel de binnenste mergdeelen als kurk op het water drijven. 


440 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


bezet. De stengel kruipt vaak aan den voet, is hol, gegroefd en heen en 
weer gebogen. Hij is wijd uitstaand vertakt. De bladen zijn dubbel tot 
drievoudig gevind. De blaadjes der ondergedoken 
bladen hebben veelspletige slippen met lijnvormige 
slipjes, die der overige bladen zijn vinspletig met 
teruggeslagen, uiteenstaande slippen en lancet- 
vormige, ingesneden slipjes. 

De schermen zijn 6-14-stralig, kort gesteeld en 
staan tegenover de bladen. Het omwindsel ont- 
breekt meest, de omwindseltjes bestaan uit ver- 
scheiden priemvormige blaadjes. De bloemen zijn 
klein, wit en alle gelijk. De kelktanden zijn zeer 
klein. De stijlen zijn vrij wat korter dan de 

Oenanthe aquatica vrucht. De vrucht is eirond-langwerpig, tolvor- 
Fig. 528. mig, klein, met afgeronde ribben, waarvan de 
zijribben aanzienlijk breeder zijn en smalle groeven 

hebben (fig. 528). 3-12 dM. O©O. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De vruchtjes drijven op het water en worden 
door zwemvogels verspreid. 

Ook hier bestaan de hoofdschermen voor het meerendeel uit 2-slachtige 
bloemen, doch de zijschermen dragen vooral aan de buitenzijde mannelijke 
bloemen, zij zijn soms ook geheel mannelijk. 


Voorkomen in Europa en ín Nederland. De plant komt in slooten, 
moerassen en vijvers, vooral in Midden-Europa voor en is bij ons algemeen. 


Volksnamen. De watervenkel wordt in Zeeuwsch-Vlaanderen zoo genoemd, 
doch heet in de Graafschap Zutphen waterkervel, bij Apeldoorn water 
scheerling, in den Achterhoek van Gelderland bothol, op Walcheren pompen 
en watertorkruid, in Groningen kikkerbloemen. 


0. fistulósa') L. Pijptorkruid (fig. 529). 
Deze plant heeft een wortelstok met uitloopers en met wortelvezels; 
- waarvan de dikkere aan den top knolvormig 
verdikt zijn. De stengel is rechtopstaand, weinig 
vertakt, wijd buisvormig, gestreept. De leden 
zijn in het midden buikig opgezwollen, in de 
knoopen ingesnoerd. De bladen hebben wijd 
buisvormige stelen, die bij de bovenste bladen 
langer zijn dan de schijven. De onderste bladen 
zijn dubbel gevind, de bovenste enkel gevind 
met lijnvormige, vaak 3-spletige blaadjes. 
De schermen zijn stralend, de eindelingsche 
zijn 3-stralig en hebben bijna alle 2-slachtige 
bloemen, hunne stralen zijn korter en dikker dan 


GER fistulosa 8 nn L : Í [ 8 
Fig. 520. die der zijstandige schermen, die veelal 5-8- 


stralig. zijn, doch meest geen vruchten dragen, 
daar de bloemen meestal mannelijk zijn. Het omwindsel ontbreekt, doch 
is soms l-bladig, de omwindseltjes zijn veelbladig. De kroonbladen zijn 
roodachtig wit. De stijlen zijn even lang als de vrucht. De vrucht is 


1) fistulosa — pijpvormig. 


FAMILIE 66. == UMBELDIFERAE, == 441 


tolvormig, met vergroeide, de groeven bedekkende ribben (fig. 529). 3-6 
dM. 2. Juni—Augustus. 

De var. 6. Tabernaemontáni!) Gmel. met bijna 3-voudig gevinde wortel 
bladen en vinspletige blaadjes met smal-lancet-wigvormige slippen is bij 
Maastricht gevonden. 


Biologische bijzonderheid. In tegenstelling met wat gewoonlijk het geval 
is, zijn hier de randbloemen der schermen vaak mannelijk, de binnenste 
echter tweeslachtig. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in en langs slooten en moerassen voor en is bij ons algemeen. 


O0. peucedanifólia ?) Poll. Varkenskervel-torkruid (fig. 530). 

Deze plant heeft een korten wortelstok met bundels van raap- of knotsvormig opgezwollen 
wortelvezels, die dan nog in een langen draad uitloopen. 
De stengel is vrij dun, hol, gegroefd-kantig. De bladen 
zijn bijna allen van denzelfden vorm, dubbel gevind met 
lijnvormige blaadjes. 

De schermen zijn klein met 5-10 dunne stralen. Het 
omwindsel ontbreekt of is 1-3-bladig. De bloemen zijn 
wit, de buitenste van het scherm stralend en tot op 1/3 
der lengte gespleten. De stijlen zijn aan den voet ver- 
groeid, iets korter dan de vrucht. De vrucht ís lang- 
werpig, naar beide einden versmald (fig. 530). 4-8dM. X. 
Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in vochtige weilanden in West- en Midden-Europa voor, 
doch is bij ons op enkele plaatsen nl. bij Dordrecht, 
Zwijndrecht, tusschen Lith en Lithoyen (veel), bij Rotter- 
dam en Maastricht gevonden. Zij komt dus bij ons alleen 
langs de Maas voor. Fig. 530. 


0. pimpinelloides ®) L. Pimpernel-torkruid (fig. 531). 

Deze plant heeft een korten wortelstok, die een bundel wortelvezels draagt, welke dun en 
zeer lang zijn, doch eindigen in een eironden of bijna bolronden knol. De stengel is hol 
en sterk gegroefd. De onderste bladen zijn dubbel gevind 
met wigvormig-eironde blaadjes, de bovenste zijn enkel 
gevind met lijnvormige slippen. 

De schermen hebben 7-12 vrij korte stralen, die na den 
bloeitijd verdikt zijn. Het omwindsel is meer dan 3-bladig, 
met afvallende blaadjes. De bloemen zijn iets geelachtig- 
wit, de buitenste zijn stralend. De kelk is van lange 
tanden voorzien. De stijlen zijn even lang als de vrucht 
en deze heeft een eeltachtigen ring aan den voet. De 
vrucht is cylindrisch (fig. 531). 3-6 dM. %. Juni, Juli. 


CEnanthe peucedanifolia 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
aan slooten, in weiden, vooral naar den zeekant in West- 
en Zuid-Europa voor. Zij heet bij ons bij Nijmegen te 
zijn gevonden, doch dit is zeer twijfelachtig. 


DVA: U 
GEneute pimmvinelloides 

0. Lachenálii t) Gmel. (O. pimpinelloídes ®) Poll). Fig. 531. 
Weidetorkruid (fig. 532). 

De wortelstok dezer plant draagt bundels van verlengd knotsvormige 
vezels, waartusschen ook rolronde voorkomen. De stengel is meest gevuld, 


1) Tabernaemontani = Tabernaemontanus’, 2) peucedanifolia = varkenskervel- 
bladig. 3) pimpinelloides — pimpernelachtig. 4) naar Werner de la Chenal, 
„professor in plantkunde te Bazel. + 1800. 


A42 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


zelden hol, vrij dun, zwak gegroefd (fig. 532), onbehaard, blauwgroen. 
De onderste bladen zijn dubbel gevind, korter dan de niet holle steel, met 
eironde tot wigvormige, stomp gekartelde blaad- 
jes, de bovenste zijn enkel gevind met lijnvormige 
blaadjes. 

Het topscherm heeft 5-11 slanke stralen, de 
zijdelingsche schermen zijn kleiner, onvrucht- 
baar. Het omwindsel is 4-6-bladig, doch ont- 
breekt soms. De kroonbladen zijn stralend, zij 
zijn vaak tot het midden 2-spletig. De stijlen 
zijn omstreeks zoo lang als de helft der vrucht. 
De vrucht is langwerpig, onder de kelkslippen 
ingesnoerd en naar den voet versmald (fig. 532). 


D/ 
i if De groeven zijn smaller dan de hoofdribben. 


rdc 5-6 dM. 2. Juli—September. 
Fig. 532. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt op moerassige plaatsen in weiden naar de zeezijde voor in 
Midden- en Zuid-Europa en is bij ons vrij algemeen. 


17. Aethúsa!) L. 


A. Cynápium?) L. Hondspeterselie (fig. 533). 

Deze plant is dofgroen en onbehaard. De stengel is sterk vertakt, ge- 
streept, hol en van roodachtige lijnen voorzien. De bladen zijn in omtrek 
driehoekig, dubbel- of drievoudig gevind. De 
blaadjes hebben vinspletige, van boven glanzende 
slippen en spitse, ingesneden slipjes. De bovenzijde 
is donkergroen en glanst niet sterk, de lichtgroene 
onderzijde wel. 

De schermen zijn 5-12-stralig met ongelijke 
stralen. Het omwindsel ontbreekt meest, de om- 
windselblaadjes zijn 3 in getal, staan alle naar 
buiten, zijn teruggeslagen en veel langer dan de 
schermpjes. De bloempjes zijn wit, de buitenste 
stralend. De kroonbladen zijn omgekeerd eirond, 
uitgerand, met gekromden top. De buitenste 

fElhusa Gyaapum stralen der schermpjes zijn meest veel langer dan 
Bies, de vrucht. De vruchten zijn eirond, niet samen- 
gedrukt, glad (fig. 533). De deelvruchtjes hebben 5 uitstekende, vrij 
hooge, scherp toeloopende hoofdribben, de zijribben zijn iets breeder, de 
groeven hebben ieder een striem, de striemen der buikvlakte raken elkaar 
beneden niet aan. 3-9 dM. ©. Juni—Herfst. 

De var. £. eláta®) Friedl. heeft zeer hooge (1-2 M), blauw berijpte stengels 
en 10-20-stralige schermen. 

2 {De plant heet zeer vergiftig en zou door de overeenkomst met de peter- 
selie en daar zij vaak in moestuinen tusschen deze groeit, gevaarlijk zijn. 
Zij is van de peterselie het gemakkelijkst te onderscheiden door de 


1) van het Grieksche aithussô: ik vat vlam, omdat de plant scherp smaakt en vergiftig 
is: 2) Cynapium — hondseppe. 9) elata = hoog. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 443 


omwindseltjes en door het ontbreken van den peterseliegeur. In den 
laatsten tijd twijfelt men echter aan de vergiftige eigenschappen der plant. 


Biologische bijzonderheden. Volgens sommigen is de plant proterogynisch. 
In den knop liggen de meeldraden naar binnen gebogen, doch zij strekken 
zich zoo spoedig de bloem zich opent en groeien daarna ook zoo aan, dat 
de helmknoppen boven de stempels komen te staan, zoodat het stuifmeel 
er uit op deze valt en dus zelfbestuiving bewerkt, terwijl in het begin van 
den bloeitijd alleen kruisbestuiving mogelijk was. 

Gewoonlijk zijn alle bloemen eener plant tweeslachtig, doch soms zijn 
van later ontstaande schermen de buitenste schermpjes 2-slachtig en de 
binnenste mannelijk. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De hondspeterselie komt in 
geheel Europa op bouwland, in moestuinen, in bosschen en op ruige plaatsen 
voor en is bij ons algemeen. 

De var. 4. is bij Deventer, Winterswijk en Hengelo (O.) gevonden. 


Volksnamen. Behalve hondspeterselie, gebruikt men op verschillende 
plaatsen de namen wilde peterselie en kleine dolle kervel. In Friesland 
heet de plant pijpkruid en wilde kervel. De laatste naam wordt ook ge- 
hoord aan den Zoom der Veluwe. 


18. Foenículum*) Trn. 


F. capilláceum®) Gil. (F. officinále®) All). Venkel (fig. 534). 

De plant is onbehaard, iets bleekgroen en riekt sterk. Uit den vleezigen, spilvormigen 
wortel komt een rolronde, vertakte, krachtige, gestreepte 
stengel. De bladen zijn veelvoudig gevind met priemvor- 
mige, verlengde slippen, bij de bovenste is de scheede 
langer dan de bladschijf. 

De schermen zijn groot, langgesteeld, met 6-12 zeer 
lange, bijna gelijke stralen. Zoowel het omwindsel als de 
omwindseltjes ontbreken. De bloemen zijn geel, de 
kroonbladen bijna vierhoekig, met naar binnen gebogen 
lobbetje. De stijlen zijn kort en wijken een weinig uiteen, 
de stijlkussens zijn kegelvormig. De vrucht is langwerpig, 
ongeveer 4 à 6 mM lang, niet samengedrukt, glad, geel- 
grijs van kleur (fig. 534). De deelvruchtjes hebben 5 uit- 
stekende, stompe, een weinig gekielde ribben, de zijribben 
zijn nauwelijks breeder. De groeven hebben ieder een 
striem. De vruchtdrager is 2-armig. 9-15 dM. ©© ook 
%. Juli Herfst. Foeniculum capillaceum 

Biologische bijzonderheid. Zie wat daarover bij Sium Fig. 534. 
is opgemerkt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en vooral in Zuid- 
Europa voor op steenachtige plaatsen, doch wordt bij ons veel gekweekt en is ook, doch 
zeldzaam, verwilderd gevonden. 


19. Libanótis*) Crntz. 


L. montána®) Crntz. Hertswortel (fig. 535). 
De plant is onbehaard en blauwgroen. Zij heeft een langen, houtigen wortelstok, die 


1) verkleinwoord van het Latijnsche foenum: hooi. Deze naam slaat op de fijne blad- 
slippen, die wel wat van grasbladen hebben, volgens anderen op den geur, die eenigszins 
met dien van hooi overeenkomt. 2) capillaceum — haarfijn. 3) officinale = 
geneeskrachtig. 4) van het Grieksche libanootis: wierook, een naam in de Oudheid 
„aan verschillende riekende Umbelliferae gegeven. 5) montana — berg. 


A44 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


vertikaal of schuin in den bodem ligt en daaruit komt de krachtige, gevulde, kantige, naar 
boven iets vertakte stengel. De bladen zijn in omtrek langwerpig, de onderste zijn meest 
LEER Ee dubbel gevind, de onderste paren blaadjes der 2e orde kruisen 
Ende elkaar meest aan den bladsteel. Alle blaadjes zijn beneden 

blauwgroen, vinspletig met breed lancetvormige slippen. 

De schermen zijn groot, 20-40-stralig, de schermstralen zijn 
viltig, evenals de omwindsels, omwindseltjes en de stralen 
\ Za der schermpjes. Omwindsel en omwindseltjes zijn veelbladig 
OI met lijnvormige, teruggeslagen, blijvende blaadjes. De kelk- 

Js tanden zijn verlengd priemvormig, doch vallen ten slotte af, 
£ LGE de kroonbladen zijn wit of roodachtig, klein, omgekeerd 
EN eirond. De stijlen zijn teruggesiagen en vrij wat langer dan 
het stijlkussen. De vrucht is kort behaard, eirond, met 
stompe, zachte ribben en 1 striem in elke groeve (fig. 535). 
6-12 dM. ©O. Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
droge heuvels en op rotsen in Europa voor en is bij ons 
alleen bij Nijmegen gevonden. 


Libanotis montana 


Fig. 535. 


20. Sílaus') Bernh. 


S. flavéscens?) Bernh. (S. praténsis®) Bess). Weidekervel (fig. 536). 

De plant is onbehaard, grasgroen en heeft een vertakten wortelstok met 
uitloopers. Daaruit komt de vertakte, beneden bijna rolronde, boven ge 
groefde, aan den voet bebladerde stengel, die aan 
den top bijna geen bladen draagt. De wortelbladen 
zijn langgesteeld, 3-4-voudig gevind met lancet- 
vormige, zeer fijnstekelig gezaagde slippen, de sten- 
gelbladen nemen naar boven zoowel in grootte als 
in diepte van insnijdingen af. 

De schermen zijn 6-15-stralig. Het omwindsel 
ontbreekt of is 1-2-bladig. De omwindseltjes zijn 
veelbladig, met lijnvormige blaadjes. De bloem- 
kroonbladen zijn bleekgeel, zelden witachtig, eirond- 
langwerpig, aan den voet afgeknot, nauwelijks 
uitgerand, met naar binnen gekromd topje. De 
stijlen zijn teruggeslagen, langer dan het stijlkussen. 
De vrucht is rondachtig-eirond, niet samengedrukt, 
glad (fig. 536). De deelvruchtjes liggen met de randen tegen elkaar, 
hebben 5 even groote, gekielde, sterk uitstekende ribben. De groeven 
hebben geen of 3 of meer striemen, aan de buikvlakte heeft ieder vruchtje 
ook 6-8 striemen. De vruchtdrager is 2-spletig. 3-9 dM. 2. Juni— 
September. 

Door het fijngezaagde van den bladrand en de kleur der bloemen (als bij 
Levisticum) is deze Umbellifeer van alle er op gelijkende dezer familie ge 
makkelijk te onderscheiden. 


Fig. 536. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige , 
grazige plaatsen en langs dijken in Midden en Zuid-Europa voor en is bij 
ons vooral langs de Maas op verscheiden plaatsen gevonden. 


1) Naam door Plinius aan verschillende schermbloemigen gegeven. Beteekenis onbe- 
kend. 2) flavescens — geelachtig. 5) pratensis — weide. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 445 


21. Críthmum') Trn. 


C. maritimum ?) L. (Cachrys) maritima Spr). Zeevenkel (fig. 537). 

De plant is een weinig vleezig, onbehaard en blauwgroen. Uit den kruipenden wortel- 
stok komt een rechtopstaande of opstijgende, gestreepte, 
eenigszins heen en weer gebogen stengel. De wortel- 
standige bladen zijn dubbel of drievoudig gevind met lijn- 
lancetvormige, spitse, uitgespreide blaadjes, de stengel- 
bladen zijn enkel gevind, alle zijn wat vleezig. 

De bloemen staan in kortgesteelde, 10-20-stralige scher- 
men met dikke stralen. Zoowel het omwindsel als de 
omwindseltjes bestaan uit vele lancetvormige, teruggeslagen 
blaadjes. De kroonbladen zijn groenachtig wit, bijna 
rond, gaafrandig, naar binnen omgerold. De stijlen zijn 
rechtopstaand, korter dan het stijlkussen. De vrucht is 
eirond, sponsachtig (fig. 537). De deelvruchtjes hebben 
tegen elkaar liggende randen en 5 gekielde, gelijke ribben, 
waarvan de zijdelingsche een weinig breeder zijn. De 
groeven hebben vele striemen. 2-5 dM. 2%. Juli—October. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze echte eine 
halophyt komt aan rots- en steenachtige kusten in West- Fig. 537. 
en Zuid-Europa voor. Reeds door Boerhaave werd zij & vrucht, b dwarsdoorsnede der 
opgegeven, als ook aan onze kusten groeiende, doch dit vrucht. 
werd betwijfeld, tot zij voor eenige jaren te Huisduinen 
ontdekt werd, waar de groeiplaats door herstelling aan de zeewering is verdwenen. Voor 
een paar jaren is zij echter op Schouwen gevonden. 


22. Levístieum *) Koch. 


L. officinále °) Koch. Lavas (fig. 538). 

Deze plant is onbehaard, glanzend en riekt sterk aromatisch. De wortelstok is kort met 
dikke vezels en heeft vele hoofden, waaruit de rechtopstaande, krachtige, rolronde, ge- 
streepte, holle, aan den top vertakte stengels komen. De 
onderste bladen zijn breed, in omtrek driehoekig, dubbel 
gevind, de hoogere enkel gevind, de bovenste driedeelig. De 
blaadjes zijn breed omgekeerd eirond met wigvormigen voet 
en ingesneden. 

De schermen zijn 8-15-bladig, het omwindsel en de om- 
windseltjes veelbladig en teruggeslagen. De bladen van het 
omwindsel zijn lancetvormig, vliezig gerand. De kroonbladen 
zijn bleekgeel, rond. Het stijlkussen is schijfvormig. De 
vrucht is eirond , iets ruggelings samengedrukt, gevleugeld 
(fig. 538). De deelvruchtjes hebben niet tegen elkaar 
sluitende randen en 5 dikke, gevleugelde ribben, waarvan de 
zijdelingsche 3 maal zoo breed zijn als de middelste. In 
elke groeve is 1 striem. 1,2-21 M. 4. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Midden- en Oost-Europa voor en wordt bij ons veel op 
boerenerven gekweekt, daar zij tot genezing van het vee 
gebruikt wordt. Ook is zij een enkele maal verwilderd. 

Volksnamen. De naam lavas wordt in de Graafschap Zutphen. in het Oostelijk deel van 
Noord-Brabant, in Friesland en op Walcheren gebruikt, de naam lubbestok in het Oostelijk 
deel van Drente, Gelderland en in Friesland, de naam leverstok in de Graafschap Zutphen 
en verder manskracht in Zuid-Limburg. 


Levisticum officinale 
Fig. 538. 


1) van het Grieksche crithé: gerst, naar de overeenkomst der vruchten met gerstekorrels. 
2) maritimum == zee. 3) van kachrus: gerst, waarom, zie onder !). 
4) van het Latijnsche levare: verlichten. Uit den wortel werd nl. een likeur bereid, die als 
windverdrijvend middel dienst deed, volgens anderen een verbastering van Libysticum — 
Libysch. 5) officinale = geneeskrachtig. 


446 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


23. Selínum') L. 


S. Carvifólia?) L. (Angelica Carvifolia Spr). Karwijselie (fig. 539). 

Deze onbehaarde plant heeft een korten wortelstok, die met vele vezels bezet is en een 
gevleugeld-kantigen, rechtopstaanden, niet of naar boven vertakten, regelmatig bebladerden 

stengel. De onderste bladen zijn in omtrek langwerpig 

3-voudig, de bovenste dubbel gevind met vinspletige 
blaadjes en lancetvormige slippen met witte stekelpunt. 

De schermen zijn dicht, met 10-15 dunne, een weinig 
ongelijke stralen, de zijschermen zijn vaak geheel mannelijk. 
Het omwindsel ontbreekt meest, doch is soms 1-2-bladig. 
De omwindseltjes zijn veelbladig. De bloemen zijn voor 
het opengaan lichtrood, later meest wit. De kroonbladen zijn 
omgekeerd hartvormig met naar binnen gekromden top. 
De stijlen zijn teruggeslagen, niet langer dan het stijl- 
kussen. De vrucht is klein, 2 à 3 mM lang, eirond, rug- 
gelings samengedrukt, 10-vleugelig (fig. 539). De deel- 
vruchtjes hebben 5 gevleugelde ribben, de vleugels der 
zijribben zijn wel 3 maal zoo breed als van de andere. 
De groeven zijn l-striemig, bovendien zitten aan de buik- 
vlakte nog 4 striemen. De vruchtdrager is vrij en 2-spletig. 
3-9 dM. %. Juli, Augustus. 

Door het ontbreken van het omwindsel en door de 
nauwelijks aan den voet iets ruwe schermstralen is deze 
soort van Peucedanum palustre te onderscheiden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in vochtige weiden en bosschen 
in bijna geheel Europa voor, doch is bij ons alleen bij Berg en Dal bij Nijmegen, tusschen 
Varik en Hees, bij Vreeswijk aan de Lek en in het Ulvenhoutsche bosch gevonden. 


Selinum Carvifolia 
Fig. 539. 


24. Angélica”) Trn. 


A. silvéstris®) L. Engelwortel (fig. 540). 

Deze plant heeft een korten, scheeven, veelhoofdigen wortel met vele 
vezels. De stengel is rechtopstaand, rolrond, gestreept, naar boven iets 
kantig, naar boven vertakt, evenals de bladen 
beneden kaal, hol, blauwgroen of roodachtig 
aangeloopen, krachtig. De onderste bladen zijn 
in omtrek driehoekig, 3-voudig gevind. De 
blaadjes zijn meest eirond, gezaagd en loopen 
niet in den ronden, iets gegroefden steel af. 
De bladscheeden zijn buikig opgeblazen. 

De schermen zijn groot, 20-30-stralig, de 
schermstelen en -stralen zijn melig zacht behaard. 
Het omwindsel ontbreekt meest, de omwind- 
seltjes zijn veelbladig met lijnvormige blaadjes. 
LA De kroonbladen zijn wit, zelden rose, gaaf, 

Angelica silvestris lancetvormig, met rechte punt. De stijlen zijn 

Fig. 540. teruggeslagen. De vrucht is 5 mM lang, 4mM 

breed, eirond, bruingeel, ruggelings samenge- 

drukt (fig. 540). De randen der deelvruchten zijn van elkaar verwijderd, 
de deelvruchten hebben 5 ribben, waarvan de 3 aan de rugzijde draad 


1) van het Grieksche selinon: een naam, die in de Oudheid voor verschillende scherm- 


bloemigen werd gebruikt. 2) carvifolia — karwijbladig. 3) van angelus: engel. 
De plant zou door een engel als geneeskrachtig zijn aangewezen. Vroeger werd daarmede 
echter bedoeld Angelica Archangelica, die nu Archangelica officinalis heet. 4) silvestris — 


bosch. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 44T 


vormig zijn en dicht bijeen liggen, terwijl de 2 zijribben verbreed zijn tot 
vliezige vleugels (de geheele vrucht is dus 4-vleugelig), die breeder zijn 
dan de deelvruchtjes. De groeven hebben ieder een striem. De vrucht- 
drager is vrij, 2-spletig. 9-18 dM. OO. Juli—September. 


Biologische bijzonderheid. Bij de behandeling van de familie is gesproken 
over het afloopen van het water bij deze soort. Of het water, dat in de 
scheeden komt, daar opgezogen wordt door de plant, is wel beweerd, maar 
niet zeker. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in vochtige 
weilanden, aan slooten en in bosschen in Europa, vooral in Midden- en 
Noord-Europa voor. Bij ons is zij algemeen. 


25. Peucédanum!) Trn. Varkenskervel. 


Kelk 5-tandig, soms ontbrekend. Kroonbladen omgekeerd eirond, gelijk, 
uitgerand of bijna gaaf met naar binnen gekromden top. Stijlen terug- 
geslagen. Vrucht elliptisch of bijna bolrond, ruggelings samengedrukt, 
omgeven door een vlakken vleugel. Deelvruchtjes met 5 ribben, waarvan 
de 3 op de rugvlakte draadvormig zijn, doch de 2 zijdelingsche tot een 
vleugel verwijd zijn. Groeven 1-3-striemig. Vruchtdrager vrij, 2-spletig. 

Bloemen wit, rose, groen- of geelachtig, in 5-40-stralige schermen. 
Omwindsel en omwindseltjes ontbrekend of veelbladig. Bladen 1-4-voudig 
gevind of 3-tallig, de onderste langgesteeld. 

Overblijvende, onbehaarde planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Peucedanum. 


A. Omwindsel en omwindseltjes veelbladig, blijvend. Stengel kantig gegroefd. Striemen 
der buikvlakte onder den vruchtwand verborgen. Bladslippen lijn-lancetvormig, met 
witachtige stekelpunt. . .. aa a  Bepalustresblzm4478 

B. Omwindsel ontbrekend of armbladig, atvallend. 

a. Wortelbladen meermalen 3-tallig. Blaadjes smal lijnvormig. Stralen der schermpjes 


2 à 3 maal zoo lang als de vrucht . . . p . … P. officinale blz. 448. 
b. Bladen gevind met veelspletige blaadjes met “lijnvormige, aan den voet gekruiste 
slippen”. a Wee Jan Kn ee CAE LOU AE 


P. palústre?) Mach. (Thysselinum?) palústre Hoffm.). Melkeppe (fig. 541). 

Deze onbehaarde plant heeft een dikken wortelstok met een of meer 
hoofden. Daaruit komt de rechtopgaande, kantig gegroefde, vertakte, 
holle stengel, die naar boven vertakt is. De bladen zijn zacht, van boven 
groen, van onderen bleek, met een cylindrischen, iets uitgeholden steel. 
De wortelbladen zijn 3-voudig gevind met meest vinspletige blaadjes. De 
bladslippen zijn lijn-lancetvormig, met witachtige stekelpunt. 

De schermen zijn groot, 15-30-stralig met van binnen behaarde stralen. 
Zoowel het omwindsel als de omwindseltjes zijn veelbladig, blijvend, 


1) van peukê: den, hetgeen slaat op de bladslipjes, die wel wat op dennennaalden 
gelijken. 2) palustre = moeras. 3) misschien van thuoo: met reukwerk offeren, 
de plant zou dus een bestanddeel van een reukoffer geweest zijn. 


448 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


teruggeslagen met iets vliezig gerande blaadjes. De bloemkroon is in den 
knoptoestand rood, later wit. De stijlen zijn langer dan het schijfvormige 
stijlkussen. De vrucht is langgesteeld, 
elliptisch, aan den top ingesneden, 
5 46 mM lang, met smal gevleugelden 
rand (fig. 541). Het zuiltje is tot den 
voet gespleten. 6-10 dM. 2. (Juni) 
Juli, Augustus. 

Deze soort onderscheidt zich van 
Selinum Carvifolia door het omwindsel 
en door de ruwe schermstralen. 


Voorkomen in Europa en in Neder- 
land. De plant komt in Noord- en 
Midden-Europa voor in moerassige 
weilanden en in moerassen, aan vijvers 
en slooten en ís bij ons algemeen. 


P. officinâle!) L. Gewone varkens- 
kervel (fig. 542). 

Deze soort is onbehaard. Zij heeft een bijna 
vertikalen wortelstok met vele zijtakken en 
vele hoofden, waaruit de rechtopstaande, rol- 
ronde, fijn gestreepte, gevulde, naar boven 
vertakte stengels komen. De wortelbladen zijn 
groot met cylindrischen steel, zij zijn her- 
haald 3-tallig en hebben smal lijnvormige, 
aan weerszijden versmalde blaadjes. De stengelbladen zijn klein, staan vrij ver uiteen, 
de bovenste bestaan alleen uit een scheede. 

De schermen zijn groot, rechtopstaand, eindelings en 
hebben 12-20 of meer dunne, lange, onbehaarde stralen. 
Het omwindsel is 2-3-bladig, afvallend. De omwindseltjes 
zijn meest 6-bladig, met lijnvormige blaadjes. De kelk- 
tanden zijn klein, de kroonbladen geel, de stijlen evenlang 
als het stijlkussen. De stralen der schermpjes zijn 2-3 
maal zoolang als de vrucht. De vrucht ís groot, omge- 
keerd eirond, met een smallen, dikken vleugelrand (fig. 
542). 9-15 dM. %. Juli, Augustus. 

De plant is van Foeniculum officinale en van Anethum 
graveolens te onderscheiden door de wijze, waarop de 
bladen zijn ingesneden, door de veelbladige omwind- 
seltjes en door het bezit van een wortelstok. 


Peucedanum palustre. 
Fig. 541. 
a blad, 5 vrucht. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in bosschen, weiden en vochtige velden in West- en Zuid- 
Peucedanum officinale Europa voor. Of zij bij ons is gevonden, is niet zeker, 

Fig. 542. want de opgaven: bij Ubbergen en op plaatsen in Fries- 
land zijn niet betrouwbaar. 


P. carvifólium ?) Vill. (P. Chabráei?) Rchb.). Karwij-varkenskervel 
(fig. 543). 

De plant is onbehaard en heeft een wortelstok, waaruit een rechtop- 
staande, gegroefde of gestreepte, gevulde of iets holle stengel komt. De 
onderste bladen hebben een driehoekigen, van boven gegroefden steel, 
zijn dubbel gevind, met zittende blaadjes, die gedeeld zijn in lijn-lancet- 


1) officinale = geneeskrachtig. 2) carvifolium — karwijbladig. 3) Chabraei, 
naar Chabraeus. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 449 


vormige slippen, welke aan den voet van den steel kruiswijs staan. De 
bovenste bladen zijn tot enkel gevind met niet ingesneden blaadjes. De bladen 
zijn aan weerszijden glanzend. 

De schermen zijn 6-12-stralig, met ongelijke, 
van binnen behaarde stralen. Het omwindsel 
ontbreekt of is 1-bladig. De omwindseltjes be- 
staan uit 1-4 zeer ongelijke blaadjes. De kelk 
is zeer onduidelijk, de bloemkroon is groenachtig 
wit of geelachtig, de stijlen zijn langer dan het 
stijlkussen. De vruchten zijn elliptisch, smal 
gevleugeld (fig. 543). De groeven hebben ieder 
3 striemen, de striemen der buikvlakte liggen 
aan de oppervlakte. 3-8 dM. x. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in vochtige weiden in Midden- en Peucedanum carvifolium 
Zuid-Europa voor en is bij ons vrij zeldzaam. Fig. 543. 


26. Anéthum!) Trn. 


A. gravéolens®) L. Dilie (fig. 544). 

De plant is onbehaard en sterk riekend. Uit den pen- 
wortel komt een rechtopgaande, rolronde, dunne, ge- 
streepte, holle, vertakte stengel. De bladen zijn 2-3-voudig 
gevind met veeldeelige blaadjes en zeer smal lijn-, bijna 
draadvormige slippen, de bovenste zitten op een scheede, 
die korter is dan de bladschijf. 

De schermen hebben 15-30 ongelijke stralen. Het om- 
windsel en de omwindseltjes ontbreken of zijn armbladig. 
De kroonbladen zijn geel, gaafrandig, bijna rond met naar 
binnen gekromden top. De vrucht is eirond, ruggelings 
samengedrukt, door een breeden vlakken rand omgeven 
(fig. 544). De deelvruchtjes hebben 5 ribben, waarvan de 3 
dorsale draadvormig gekield zijn en uitsteken, terwijl de 
2 zijribben in een platten vleugel verbreed zijn. In iedere 
groeve ligt een breede striem. 45-12 dM. ©. Juli—September. 

De plant gelijkt op Foeniculum officinale, maar onderscheidt zich er van (behalve door 
de geslachtskenmerken) door de kortere bladslippen en den geur. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis in Zuid-Europa, doch wordt in moestuinen bij ons 
gekweekt en is ook, hoewel zelden, verwilderd gevonden. 


Anethum craveolers 
Fig. 544. 


27. Pastináca ®) Trn. 


P. sativa®) L. Pinksternakel (fig. 545). 

Deze plant is behaard en heeft een zoeten, aro- 
matischen geur. De penwortel is bij de wilde 
exemplaren dun en houtig, bij de gekweekte echter 
vleezig. De stengel is rechtopstaand, kort behaard, 
kantig gegroefd, krachtig, naar boven vertakt. De 
bladen zijn gevind, de hoogere zijn kleiner. De DE 
blaadjes der wortelbladen zijn eirond tot langwerpig, Figo 
vaak gelobd, stomp, ongelijk gekarteld-gezaagd, van boven glanzend, van 


1) van het Grieksche anèton, dat afkomstig is van aèmi: uitademen, waarschijnlijk omdat 


de plant zoo sterk riekt. 2) graveolens — sterk riekend. 3) van het Latijnsche 
pastus: voedsel, de wortel der gekweekte plant is eetbaar. 4) sativa = gekweekt. 
HeukeLs, Flora. 29 


450 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


onderen kort behaard, die der stengelbladen zijn langwerpig, soms vin 
spletig, spits en gezaagd. 

Het topscherm is veel grooter dan de zijdelings staande schermen, het 
is 8-10-stralig met ongelijke stralen. Het omwindsel en de omwindseltjes 
ontbreken of zijn 1-2-bladig. De kroonbladen zijn geel, bijna rond, gaaf- 
randig met een naar binnen gebogen topje, zoodat het lijkt alsof er aan 
weerszijden daarvan een kleine insnijding is. Bij de vrucht is de kelkrand 
als een kleinen, golfsgewijs gebogen rand te zien. De vrucht is eirond, 
ruggelings samengedrukt, omgeven door een breeden platten vleugel (fig. 545). 
De deelvruchtjes hebben 5 ribben, waarvan de 3 dorsale draadvormig en 
zeer fijn zijn, doch de zijribben vleugelvormig verbreed zijn. De groeven 
hebben ieder een smalle striem, die korter is dan de ribben, dus evenmin 
als de 2 striemen aan de buikvlakte den top en den voet der deelvrucht 
bereikt. Het zuiltje is vrij, 2-spletig. 6-9 dM. OO. Juli—September. 


Biologische bijzonderheden. Over het bezoek van vliegen in de bloemen, 
zie bij Petroselinum. 

De plant is beschut tegen slakkenvraat door kalkophoopingen in de 
opperhuidscellen. 

De gevleugelde vruchten worden evenals die bij de vorige Umbelliferae 
gemakkelijk door den wind verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op bebouwde en onbebouwde plaatsen, vooral op kleigrond voor 
en is ook bij ons algemeen. Zij wordt bij ons gekweekt (de wortel wordt 
n.l. gebruikt). 

Volksnamen. In vele streken heet de plant pastinaak, pastinakel, pink- 
sternakel, witte peen of witte wortel, in Zeeland heet zij veelal paster- 
nakel, in Groningen pinksternaak of paardewortel, in Friesland pierewortel, 
op Zuid-Beveland pinsternaken. 


28. Heracléum!) L. Bereklauw. 


Kelkzoom 5-tandig. Kroonbladen omgekeerd eirond, met een naar binnen 
gebogen spitsje, de buitenste meest stralend, 2-spletig. Vrucht omgekeerd 
eirond of cirkelrond, ruggelings samengedrukt, omgeven door een breeden, 
vlakken vleugel. Deelvruchten 5-ribbig, de 3 dorsale draadvormig, weinig 
uitstekend, ver verwijderd van de sterk gevleugelde zijribben. Groeven 
l-striemig, de striemen het ondereind der groeven niet bereikend. Zuiltje 
vrij, 2-spletig. 

Bloemen wit of geelachtig, in 3-40-stralige schermen. Omwindsel ontbre- 
kend of afvallend. Omwindseltjes meest veelbladig. 

Meestal krachtige, sterk behaarde planten. 


Biologische bijzonderheden. Omtrent het water, dat zich in de scheeden 
ophoopt, geldt het bij Angelica gezegde. 

Volksnamen. Behalve den naam bereklauw, hoort men in Overijsel en 
het Oosten van Gelderland ook heelkruid. 


1) naar den god Herakles of Hercules genoemd, om de enorme grootte der plant en de 
groote geneeskracht, die men haar toeschreef. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 451 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Heracleum. 


A. Geheele plant stijf behaard. Bladen gevind, zelden vinspletig. 
H. Sphondylium blz. 451. 
B. Stengel ruw behaard. Wortelbladen van boven kaal. Blaadjes vinspletig met lang- 
werpig-lancetvormige slippen. Vrucht langwerpig-omgekeerd eirond, op de rugzijde 
stijf behaard met fijnstekeligen rand . . . . . . . . . … … H. persicum blz. 451. 


H. Sphondylium*) L. Bereklauw (fig. 546). 

De geheele plant is stijf behaard en heeft een dikken, vleezigen, spil- 
vormigen wortel, waaruit een rechtopstaande, kantige, krachtige, holle 
stengel komt, die naar boven vertakt is. De 
bladen zijn groot, gevind, zeldzamer vinspletig, 
van onderen witachtig behaard, met 3-5 ovale, 
langwerpige of lancetvormige, vaak gesteelde 
blaadjes of slippen met een grooter topblad 
(of slip). 

De schermen zijn 15-30-stralig. Het omwind- 
sel ontbreekt of is aanwezig. De bloemen zijn 
wit, de buitenste bloemkroonbladen vaak stralend, 
het vruchtbeginsel is behaard. De vrucht is glad, 
omgekeerd eirond, sterk ruggelings samengedrukt, 
aan den top uitgerand (fig. 546). De striemen í 
reiken slechts tot de helft naar beneden en zijn Hepacle nnn: SPNOnSTj 
zoowel aan de buitenvlakte, als aan de buik- Ein 
vlakte, waar er slechts 2 zijn, duidelijk herkenbaar. 9-15 dM. 2. Juni— 
Herfst. 

Volgens Ascherson en Graebner komt in het Westen van Europa, dus 
ook in ons land, alleen de ondersoort branca ursina®) All. voor. Deze 
is gekenmerkt door de stralende schermen, de witte kroonbladen, het al 
of niet behaarde vruchtbeginsel en de gladde, onbehaarde, elliptische, 
uitgerande vrucht. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen hebben een vrij sterken honig- 
geur en worden dan ook veel door insecten bezocht. 
In Zuid-Limburg komt bij ons een uitsluitend mannelijke vorm voor. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa in vochtige weiden en bosschen voor en is bij ons algemeen op 
allerlei gronden, doch vooral op zandgrond. 


H. pérsicum®) Desf. Perzische bereklauw. 

Deze plant heeft een kantig gegroefden, ruwen stengel. De wortelbladen zijn 5-9-tallig, 
gevind, van boven kaal, van onderen fijn behaard. De blaadjes zijn vinspletig met lang- 
werpig-lancetvormige, lang toegespitste, ongelijk getande slippen, de beide onderste en 
het eindelingsche zijn meest gesteeld. 

De schermen zijn stralend en zoowel het omwindsel als de omwindseltjes veelbladig. 
De bloemen zijn wit. Het vruchtbeginsel is dicht behaard. De vrucht is langwerpig- 
omgekeerd eirond, op den rug stijf behaard, aan den rand met kleine stekels. De striemen 
zijn dik, die der rugvlakte reiken tot 2/3, die der buikvlakte tot het midden der vrucht, de 
laatste zijn tamelijk wel evenwijdig. 18-24 dM. X. Juli, Augustus. 

De plant riekt naar anijs. De vruchten zijn veel grooter dan die der vorige soort. 

Voorkomen. De plant behoort thuis in Noord-Perzië en wordt bij ons als sierplant ge- 
kweekt. Zij is bij ‘s-Gravenhage en Dordrecht verwilderd gevonden. 


1) van sp(h)ondulos: wervel, hier opgeblazen stengelknoop. 2) branca ursina —= 
bereklauw. 3) persicum = Perzisch. 


20* 


452 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


29. Cúminum ') Bauh. 


C. Cyminum!) L. Komijn. 

De plant ís onbehaard en heeft een spilvormigen wortel, waaruit een gestreepte stengel 
komt. De bladen zijn dubbel gevind met lijn-borstelvormige, spitse slippen. 

De schermen zijn 3-5-stralig. Het omwindsel is 2-4-bladig, de omwindseltjes zijn 2-4- 
bladig, naar eene zijde gekeerd, langer dan de vruchten. De bloemen zijn klein, wit, rose 
of purperrood. De kelkzoom bestaat uit 5 lancet-borstelvormige, ongelijke, blijvende slip- 
pen. De kroonbladen zijn langwerpig, uitgerand, met naar binnen gebogen lobbetjes, de 
buitenste zijn stralend. De vrucht is zijdelings samengedrukt, ongevleugeld. De deel- 
vruchtjes hebben 5 draadvormige, fijnborstelige hoofdribben en 4 bijribben, die meer uit- 
steken en fijnstekelig zijn. De groeven zijn 1-striemig, ook zijn er 2 striemen aan de 
buikvlakte. Het zuiltje is 2-spletig. 15-25 cM. ©. Juni. 

Voorkomen. De plant behoort thuis in Egypte, doch wordt in Italië gekweekt en is een 
enkele maal aangevoerd waargenomen bij Leiden en bij Haarlem. 


30. Daúcus*) Trn. Peen. 


Kelktanden 5, kort, rechtopstaand. Kroonbladen uitgerand, met naar 
binnen gebogen puntje, de buitenste van het scherm stralend, 2-spletig. 
Stijlen kort. Vrucht eirond of elliptisch, ruggelings samengedrukt, van 
stekels voorzien. Deelvruchtjes met 9 ribben, nl. 5 hoofdribben, die draad- 
vormig en borstelig zijn en waarvan er 3 op de rugvlakte en 2 op de 
buikvlakte liggen en 4 bijribben, die grooter en gevleugeld zijn en met 1 rij 
stekeltjes zijn bezet. Groeven l-striemig. Zuiltje vrij, 2-spletig. 

Bloemen wit of rose, in regelmatige 8-40-stralige schermen. Omwindsel 
veelbladig, met vindeelige blaadjes. Omwindseltjes met enkelvoudige of 
3-deelige blaadjes. 

Planten min of meer ruig behaard, met penwortel. 


D. Caróta3) L. Peen (fig. 547). 

Deze plant heeft een penwortel, die bij de wilde plant houtig wordt, 
doch bij de gekweekte in het eerste jaar dik en vleezig is. De stengel is 
rechtopgaand, gegroefd, stijf behaard met uit- 
gespreide takken. De bladen zijn dubbel of 
drievoudig gevind met vinspletige, doffe blaadjes 
en langwerpig-lancetvormige slippen. De blad- 
stelen zijn stijf behaard. 

De schermen zijn groot, met 20-40 dunne, bij 
rijpheid der vrucht naar elkaar gebogen stralen. 
Het omwindsel en de omwindseltjes zijn veel- 
bladig, de blaadjes van het omwindsel zijn 3- tot 
vinspletig. Het middelste schermpje bestaat bij 
de wilde plant vaak slechts uit een vergroote, 
\ , zwartroode bloem (men houdt het er wel voor, 

Daucus Carota dat die afwijking een gevolg is van een gal- 

Fig. 547. vorming, die in vorige geslachten zou zijn ge- 

schied, doch nu door overerving blijvend is 

geworden). De blaadjes der omwindseltjes zijn lijnvormig toegespitst, 
vliezig gerand, gaaf of 3-deelig. De kroonbladen zijn wit of rose. De 
en is 4 mM lang, bruin, ellipsoïdisch, met weerhaken, die omstreeks 


I) Cuminum en Cyminum komt beide van het Grieksche kuminon, dat waarschiiniëk 
afstamt van kubè: kop, hetgeen evenals Carum slaat op de bloeiwijze aan den stengeltop. 
2) van het Grieksche daucos, een naam door de Grieken aan verschillende schermbloemigen 
gegeven, doch waarvan de afleiding onzeker is. 3) Carota = wortel. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 453 


even breed zijn als de vrucht (fig. 547). 3-9 dM. ©O9, ook ©. Juni—Herfst. 

Biologische bijzonderheden. Evenals bij Aegopodium heeft men ook hier 
waargenomen, dat in de jongere schermen de buitenste schermpjes 2-slach- 
tige bloemen hebben, terwijl die der binnenste mannelijk zijn. Ook zijn de 
buitenste bloemen wel vrouwelijk. Zelfs is er een vorm met roodachtige 
bloemen gevonden, die bepaald vrouwelijk is. 

Bij regenachtig weer en bij nacht buigt zich de geheele bloeiwijze, als 
die nog jong is, naar beneden. Tevens krommen zich de schermstralen en 
de bloemstelen zoo sterk naar binnen, dat de geheele bloeiwijze meer 
bolrond wordt. In lateren tijd blijft wel de bloeiwijze rechtopstaan, doch 
de zooeven genoemde kromming heeft bij droog weer ook plaats. Bij 
vochtig weer staan dus de vruchtjes uit. Misschien heeft dit beteekenis 
voor de plant, omdat zij dan door den regen en den wind gemakkelijker 
verspreid worden. 

De vruchten worden trouwens door hare weerhaken ook gemakkelijk 
door dieren verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op grazige plaatsen, aan dijken en wegen voor en is bij ons algemeen op 
allerlei gronden, vooral ook in de duinen, echter weinig op laag veen. 
Ook wordt zij veel gekweekt om den wortel. 


Volksnamen. Behalve de namen gele peen, gele wortel, pee, peeën, peen, 
roode wortel en wortel, die veel gebruikt worden, hoort men ook de namen 
witte bloemen in Drente, paardewortel in Salland, pompwortel in den 
Achterhoek, moeren en mooren in Limburg, in Zuid-Limburg ook caroten, 
in het Land van Hulst boterpee. 


In Zuid-Europa komt aan de zeekust voor D. littoralis!) Sibth. (D. muricatus L.), de 
strandpeen, die zich van D. Carota onderscheidt, doordat de omwindselbladen slechts 1/3 
van de breedte der schermen hebben en doordat de vruchtstekels haakvormig omgebogen 
en aan den voet vergroeid zijn. Deze heet in 1828 in de duinen bij Katwijk te zijn ge- 
vonden, doch waarschijnlijk is dit niet. 


sl. Orláya“) Hoffm. 


0. grandiflóra ®) Hoffm. Straalscherm (fig. 548). 

De plant is weinig behaard of kaal, heeft een penwortel en een rechtopstaanden, hoekigen, 
van den voet af vertakten stengel. De onderste bladen 
zijn gesteeld, 3-voudig gevind met lijn-lancetvormige 
blaadjes, de bovenste zijn zittend met een vliezige scheede. 
De schermen staan tegenover de bladen en hebben 5-8 
bijna gelijke stralen. Het omwindsel bestaat uit 5-8 lan- 
cetvormige, toegespitste, witvliezig gerande blaadjes, de 
omwindseltjes zijn veelbladig. De: bloemen zijn wit, die 
aan den omtrek hebben kroonbladen, die wel 7 à 8 maal 
zoo groot zijn als de andere, dus sterk stralend zijn. De 
kelk is 5-tandig, de kroonbladen zijn uitgerand met naar 
binnen gekromd topje, de buitenste zijn 2-spletig, zeer 
groot, de stijlen zijn langer dan het schijfvormige stijl- 
kussen. De vrucht is eirond, ruggelings samengedrukt, 
vrij groot (8 mM lang), naar den top versmald (fig. 548). 
De deelvruchtjes zijn 9-ribbig, de 5 hoofdribben zijn draad- 
vormig, borstelig, de 4 bijribben zijn gekield en gewapend Orlaya grandiflora 
met 2-3 rijen stekels. Het zuiltje is vrij, 2-spletig. De Fig. 548. 
groeven hebben ieder 1 striem. 


Biologische bijzonderheden. Vaak zijn de middelste bloemen der schermpjes mannelijk, 


1) littoralis —=strand. 2) naar J. Orlay, geneesheer te Moskou. 5) grandiflora — grootbloemig. 


454 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


de buitenste tweeslachtig, soms ook vrouwelijk. Meer dan bij eenige andere schermbloem, 
doen hier de buitenste bloemen van het scherm den dienst van lokbloemen, doch niet uit- 
sluitend dienen zij daarvoor, want zij zijn niet geslachtloos. 

De stekels op de vruchten maken dat deze door dieren worden verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid- en Midden-Europa op 
kalk- en leemgrond, in korenland voor en is bij ons alleen aangevoerd op eenige plaatsen 
(Deventer, Leiden (Groenhoven), den Haag, Tilburg, Middelburg, Vaals, Valkenburg, 
Maastricht). 


52. Caúcalis !) Trn. 


C. daucoides®) L. Caucalis (fig. 549). 

De plant is verspreid afstaand behaard. Uit den penwortel komt een 
vorksgewijs vertakte stengel. De bladen zijn vrij groot, meest dubbel 
gevind met vinspletige blaadjes en lancet- of lijn- 
vormige slippen. 

De schermen zijn meest slechts 2-stralig, met 
krachtige stralen. Het omwindsel ontbreekt. De 
schermpjes zijn ook armstralig. De omwindseltjes 
zijn veelbladig en bestaan uit lancetvormige, vliezig 
gerande blaadjes. De kelk bestaat uit lancetvor- 
mige, bijna stompe tanden, de kroonbladen zijn 
wit of rose, uitgerand, met naar binnen gekromden 
top, de buitenste zijn stralend, 2-spletig. De stijlen 
zijn even lang als het kegelvormige stijlkussen. De 
vrucht is groot (8-10 mM lang), ellipsoïdisch, zijde- 

__Gaucalis daucoides lings samengedrukt, aan beide einden versmald 

Fig. 549. (fig. 549). De deelvruchtjes hebben 9 ribben, de 

5 hoofdribben zijn draadvormig met aan den voet 

plotseling verdikte borstels of kleine stekels bezet, de 4 bijribben zijn 

gewapend met een enkele rij sterke stekels, die aan den top gekromd en 

even lang als of langer zijn dan de dwarsdoorsnede der vrucht. De groeven 

zijn l-striemig. Het zuiltje is vrij, al of niet 2-spletig. 15-30 cM. GQ. 
Mei, Juni, soms weer in September. 

Biologische bijzonderheden. De middelste schermpjes zijn slechts in 
schijn 2-slachtig, werkelijk mannelijk, terwijl de andere schermpjes bestaan 
uit 2 echte tweeslachtige bloemen en 4-7 schijnbaar tweeslachtige, in 
werkelijkheid mannelijke bloemen. 

De wijze van bestuiving is omstreeks als bij Scandix. Door sommigen 
worden de bloemen als zwak protrandrisch, door anderen als proterogynisch 
beschreven. 

De vruchten worden weder door dieren verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa, 
vooral op leem- en kalkgrond voor tusschen het koren. Bij ons is zij 
waarschijnlijk alleen aangevoerd, doch zeer zeldzaam. 


93. Turgénia®) Hoffm. 


T. latifólia *) Hoffm. Borstelscherm (fig. 550). 
Uit den penwortel komt een rechtopstaande, meest onvertakte, tamelijk 


1) was bij de Grieken den naam van een schermbloem die gegeten werd. De afleiding 
van het woord is onbekend. 2) daucoides — peenachtig. 3) naar Turgenoff: 
een Russisch staatsman. 4) latifolia —= breedbladig. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 455 


verwijderd bebladerde, sterk gegroefde stengel, die ruw is door kleine 
borstelstekels. De bladen zijn enkel gevind met afloopende, langwerpig- 
lancetvormige, vinspletige of ingesneden getande 
blaadjes, die van boven donker, van onderen 
doffer groen zijn. 

De schermen bestaan uit 2-4 krachtige, onge- 
lijke stralen. Zij zijn langgesteeld en staan 
tegenover de bladen. Het omwindsel en de om- 
windseltjes bestaan uit 2-4 gelijke, langwerpige, 
gave, bijna geheel vliezige blaadjes. De 5 kelk- 
tanden zijn klierachtig gewimperd, de kroon- 
bladen rood of rose, uitgerand, met een naar 
binnen gebogen lobbetje, de buitenste zijn stra- 
lend. De vrucht is groot (l cM lang), eirond 
toegespitst, zijdelings samengedrukt met rood- hagen 
achtige stekels (fig. 550. De deelvruchtjes heb- EE, 
ben 9 bijna gelijke ribben, de zijribben hebben 1 rij van korte stekels, de 
andere dragen ieder 2 of 3 rijen van korte, krachtige stekels. 2-5 dM. O. 
Mei—Augustus. 

Biologische bijzonderheden. In alle schermpjes zijn 6-9 schijnbaar twee- 
slachtige, doch in werkelijkheid mannelijke, niet stralende bloemen in het 
midden en verder 5-8 tweeslachtige, stralende, aan den omtrek. De be- 
stuiving heeft op dezelfde wijze als bij Scandix plaats. De stekelige vruchten 
worden door dieren verspreid. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa op kalk- en leemgrond voor, in korenland en is bij ons alleen, 
zeldzaam, aangevoerd. 


84. Tórilis!) Adans. Doornzaad. 


Kelk 5-tandig met lancetvormige tanden. Kroonbladen uitgerand met naar 
binnen gebogen top, alle gelijk of de buitenste stralend en 2-spletig. Vrucht 
klein (2-3 mM), ovaal, iets zijwaarts samengedrukt, op de dwarsdoorsnede 
elliptisch, bedekt met fijn getande stekels, die niet op een bepaalde wijze 
zijn gerangschikt. De hoofdribben zijn kleinstekelig, de bijribben springen 
sterker uit en zijn bedekt met vele rijen stekels of knobbels, die ook de 
groeven vullen. De laatste zijn 1-striemig. 

De bloemen zijn wit of rose, klein, staan in 2-12 stralige schermen. Het 
omwindsel ontbreekt of is 1-5-bladig, de omwindseltjes zijn veelbladig. 

De stengels zijn vrij teer, ruw door naar beneden gerichte haren. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Torilis. 


A. Schermen bijna zittend, zeer klein, armbloemig, tegenover de bladen zittend. Omwindsel 
ontbrekend. Buitenste vruchten met weerhaken, de binnenste korrelig ruw. Bladen 
drievoudig: gevind; JA opeet Ne dn a vann Ee nodosa biz 436: 

B. Schermen langgesteeld. 

a. Omwindsel veelbladig. Stekels der vruchten aan den top niet haakvormig omge- 

bogen 5 See en en tea een es Ee, Anthrlscusp bie ia 
Zie ook T. microcarpa var. aculeata in den tekst. 

b. Omwindsel 1-bladig of ontbrekend. Stekels der vruchten aan den top haakvormig 

gekromd sE tE ee Bert GETS hielveticanb NE 


1) misschien van torulus, het verkleinwoord van torus: gezwel, naar de gezwollen 
_ stengelknoopen. 


456 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


T. nodósa!) Gaertn. Knoopig doornzaad (fig. 551). 

Deze plant heeft een penwortel en een uitgespreid vertakten stengel. 

De bladen zijn dubbel gevind met vinspletig ingesneden blaadjes en lijn- 
vormige, gaafrandige of ingesneden slippen. 

De schermen zijn zittend of bijna zittend en vormen kluwens tegenover 
de bladen, zij zijn bijna bolrond met 2-3 korte en 
ongelijke stralen. De bloemen zijn wit of rose, 
klein, gelijk, regelmatig. Het omwindsel ontbreekt, 
de omwindseltjes bestaan uit lijnvormige blaadjes, 
die langer zijn dan de bloemstelen. De stijlen zijn 
zeer kort, rechtopstaand, het stijlkussen is kegel 
vormig. De vruchten zijn kort, eirond (fig. 551). 
De buitenste vruchten zijn meest stekelig, met 
weerhaken, de binnenste zijn meest alleen korrelig 
ruw. 5-40 cM. OQ. April—Augustus. 


Mede / Voorkomen in Europa en in Nederland. De 

ek an plant komt in Midden- en Zuid-Europa voor op 

kn droge plaatsen, langs wegen en dijken en in droge 
weiden, ook op zeeklei. Bij ons is zij vrij algemeen. 


T. Anthriscus °?) Gmel. Heggedoornzaad (fg. 552). 

Uit den penwortel komt een rechtopstaande, dofgroene, sterk vertakte 
stengel, die uitgespreide, opgerichte takken heeft en ruw is door rugwaarts 
aangedrukte stijve haren. De stengel is vaak 
purperkleurig aangeloopen en gestreept. De 
bladen zijn dubbel gevind met vinspletige of 
ingesneden gezaagde blaadjes. De hoogere zijn 
enkel gevind, de bovenste vaak 3-tallig. De 
blaadjes zijn kort stijf behaard en dofgroen, het 
topblaadje is meer verlengd. 

De bloemen staan in langgesteelde, 5-12- 
stralige schermen met ruwe stralen. Zij staan 
aan den top der takken en in de oksels der 
bladen. Het omwindsel is veelbladig, de blaadjes. 
zijn nauwelijks half zoo lang als de scherm- 
stralen, er tegen aangedrukt en lijnvormig. De 

Big, ,905 omwindseltjes zijn veelbladig, de blaadjes lijn- 
vormig, evenlang als de bloemstelen. De bloemen zijn wit of roodachtig, 
klein, de randbloemen stralend. De kroonbladen zijn omgekeerd hartvormig, 
de stijlen zijn sterk uitgespreid op het kegelvormige stijlkussen. De vrucht 
is eirond en draagt in de groeven lange naar boven gekromde, stijve, 
puntige borstels of knobbeltjes en daartusschen korte, stekelige puntjes 
(fig. 552). De stekels zijn naar binnen gekromd, doch niet aan den top 
als een weerhaak omgebogen, zij zijn even lang als de doorsnede der 
vrucht. 6-9 dM. OO. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. Op de planten vindt men steeds 2-slachtige 
en mannelijke bloemen. 

De stekelige vruchten worden door dieren verspreid. Voor slakkenvraat is de 
plant beveiligd door kalkophoopingen in de opperhuidscellen der borstelharen. 


Torilis Anthriscus 


1) nodosa — knoopig. 2) Zie bij geslacht: Anthriscus. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 457 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in heggen, kreupelhout en op ruige plaatsen voor en is bij ons algemeen. 


T. microcárpa!) Bess. var. aculeáta *) Boiss. Kleinvrucht-doornzaad. 

Deze plant heeft een ruwen, rechtopstaanden, afstaand vertakten stengel. De bladen 
zijn dubbel gevind met lijnvormige slippen, het topblaadje is niet verlengd. 

De schermen zijn langgesteeld, 7-10-stralig. De schermstralen en de bloemsteeltjes zijn 
aangedrukt stijfbehaard. Het omwindsel is 5-7-bladig, de blaadjes zijn borstelig. De om- 
windseltjes bestaan uit lijn-borstelvormige blaadjes, die bijna zoolang zijn als het schermpje 
en dicht ruw behaard. De kroonbladen zijn stralend. De vrucht is eirond, de stekels zijn 
veel korter dan de doornsnede der vrucht, naar boven gekromd, doch aan den top niet 
haakvormig omgebogen. 6-7 dM. 

Voorkomend in Europa en in Nederland. De plant komt in Europa in Zuid-Rusland en 
Hongarije voor en is bij Deventer aangevoerd waargenomen. 


T. helvêtica®) Gmel. (T. infésta*) Koch.). Zwitsersch doornzaad 
(fig. 553). 

De stengel is opstijgend en beneden vaak rood aangeloopen. Hij is 
meestal van den voet af vertakt met wijd uitstaande takken. Zoowel stengel 
als takken zijn door aangedrukte haren ruw. 
De onderste bladen zijn dubbel gevind, de bo- 
venste enkel gevind of 3-tallig met verlengd top- 
blaadje. De blaadjes hebben een lang uitgerekten, 
ingesneden gezaagden top en zijn door de aan- 
gedrukte beharing dofgroen en voelen er scherp 
door aan. 

De schermen zijn langgesteeld, 3-8-stralig 
met ruwe stralen. Het omwindsel is 1-bladig of 
ontbreekt. De schermpjes zijn klein met veel- 
bladige omwindseltjes van lijnvormige blaadjes. 
De kroonbladen zijn wit of rose, door den naar / \p 
binnen gebogen top uitgerand, de buitenste zijn Torilis helvetica 
aan den omtrek stralend. De stijlen zijn nauwe- EE 
lijks zoo lang als of iets langer dan het stijlkussen, zij staan uitgespreid 
opgericht. De vrucht is eirond, met bijna rechte stekels bekleed, die aan 
den top haakvormig zijn omgebogen en bijna even lang zijn als de vrucht- 
doorsnede (fig. 553). 3-9 dM. OO en ©. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa op kalk- en leemgrond, op bouwland, langs wegen en dijken 
voor, doch is bij ons zeer zeldzaam. 


95. Scándix ®) Trn. 


S. Pécten Véneris®) L. Naaldekervel (fig. 554). 

De plant is verspreid afstaand behaard. Uit den penwortel komt een van 
den voet af vertakte stengel met uitgespreide takken. Hij is gestreept, 
vooral naar boven fijn behaard en beneden vaak rood aangeloopen. De 
bladen zijn in omtrek ovaal, drievoudig gevind met vinspletige slippen en 
lijn-lancetvormige slipjes. De scheeden zijn opgeblazen met witvliezigen en 
gewimperden rand. 


1) _ microcarpa — kleinvruchtig. 2) aculeata — stekelig. 3) helvetica = Zwitsersch. 
4) infesta —= besmet. 9) van het Grieksche skandix: kam. Het was vroeger de naam 
voor Anthriscus Cerefolium, doch slaat voor de rangschikking der vruchten veel beter op 
deze plant. 6) Pecten Veneris = Venuskam. 


458 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


De schermen zijn meest 2-3-stralig zonder omwindsel. De omwindseltjes 
bestaan meest uit 5 lancetvormige, soms 2 spletige blaadjes (fig. 554). De 
kroonbladen zijn omgekeerd eirond, nauwelijks uit- 
gerand, met naar binnen gebogen topje, wit. De 
stijlen zijn rechtopstaand, 3 maal zoo lang als het 
stijlkussen. De vrucht is langwerpig-lijnvormig, 
zijdelings samengedrukt (fig. 554). De deelvruchtjes 
hebben 5 gelijke, stompe, weinig uitstekende ribben, 
die met korte borsteljes bezet zijn. De groeven 
zijn gekleurd en hebben geen of een onduidelijken 
striem. Het zuiltje is vrij, ongedeeld of iets ge- 
deeld. De vrucht is langgesnaveld, de snavel is 
van de rugzijde af samengedrukt en-ruw door 2 
rijen naar voren aangedrukte borstels, hij is 4 à 6 
cM lang, omstreeks 5 maal zoolang als de 
vrucht. 15-25 cM. OO en ©. Mei, Juni, vaak 
weer September, October. 


ij 


\ | 
Scandix Pecten-Veneris 


Fig. 554. 


Biologische bijzonderheden. In de schermen komen schijnbaar tweeslach- 
tige, doch werkelijk mannelijke bloemen voor met werkelijk tweeslachtige. 
De laatste openen zich het eerst, de mannelijke eerst als de zooeven ge- 
noemde reeds hare helmknopjes en kroonbladen verloren hebben. Nauwe- 
lijks zijn de naar binnen gebogen kroonbladen iets uit elkaar gegaan of in 
het midden der bloem wordt de honigafscheidende schijf met de 2 korte 
stijlen zichtbaar. De stempels zijn al geschikt om stuifmeel op te nemen, 
als de meeldraden nog haakvormig naar bin- 
nen gekromd zijn en gesloten helmknopjes 
hebben. Zij worden dus door stuifmeel uit 
andere bloemen bestoven. Op den volgenden 
dag zijn de kroonbladen wat verder uiteen- 
geweken, ook hebben zich de helmdraden 
gestrekt, doch de knopjes zijn nog steeds 
gesloten. Nu buigen zich de meeldraden na 
elkaar na korte tusschenpoozen zoo naar het 
midden der bloem (fig. 555), dat de openge- 

_ Fig. 555. sprongen helmknopjes op den stempel komen 

A ter Ee te liggen en geven dus stuifmeel af aan insecten, 

“die de bloem bezoeken. Daarna buigen zij 

zich naar buiten, verliezen de knopjes, de kroonbladen vallen af, het 

afscheiden van honig houdt op, de bestoven stempels worden bruin. Nu 

komen de mannelijke bloemen tot ontwikkeling, die nu stuifmeel leveren 
voor andere later bloeiende tweeslachtige bloemen. 

Volgens de hierboven gegeven beschrijving zijn dus de bloemen protero- 
gynisch, volgens anderen zijn ze echter protrandrisch. 

De deelvruchtjes springen, als zij rijp zijn, elastisch van het zuiltje weg. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland, 
vooral op kalk-, leem- en gemengden zandgrond in geheel Europa voor en 
is bij ons vrij algemeen. 


Volksnamen. In Groningen, Overijsel en de Graafschap Zutphen heet zij 
eierbek, in Friesland, Overijsel en de Graafschap Zutphen kranebek, in 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 459 


Noord-Overijsel en de Graafschap Zutphen ooievaarsbek, in Zeeuwsch- 
Vlaanderen naalden en spelden. 


36. Anthríscus ') Hoffm. Kervel. 


Kelkzoom onduidelijk. Kroonbladen omgekeerd eirond, uitgerand, met 
vaak zeer kort naar binnen gebogen spitsje. Stijlen rechtopstaand of iets 
uitgespreid. Vrucht met een snavel, die korter is dan de vrucht. Ribben 
der vrucht onduidelijk, aan den snavel echter duidelijk. Vrucht ovaal- 
lancetvormig of langwerpig-lijnvormig, zijdelings samengedrukt, glad of 
stekelig. Groeven zonder duidelijke striemen. Zuiltje kort, 2-spletig. 

Bloemen wit, in 3-16-stralige schermen met bijna gelijke stralen. Omwind- 
sel ontbrekend of 1-3-bladig. Omwindseltjes uit 2-5 lancetvormige, gewim- 
perde, uitgespreide of teruggeslagen blaadjes bestaand. 

Bladen 2- of 3-voudig gevind, met ovale of lancetvormige, ingesneden 
getande blaadjes. Planten min of meer behaard. 


Biologische bijzonderheden. De schermpjes van het middelste scherm 
bestaan voor een groot deel uit 2-slachtige bloemen met enkele schijnbaar 
2-slachtige, in werkelijkheid echter mannelijke er omheen, die der zijde- 
lingsche schermen voor het meerendeel of alleen uit meeldraadbloemen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Anthriscus. 


A. Vrucht eirond, met gekromde borstels bezet. Snavel !; maal zoo lang als de vrucht. 
Stijlen bijna ontbrekend . .… 2 . … A. vulgaris blz. 461. 
B. Vrucht langwerpig of lijnvormig. Stijl langer dan het stijlkussen. 
a. Snavel slechts circa 1; maal zoo lang als de vrucht. Vrucht langwerpig, glad. 


A. silvestris blz. 459. 
b. Snavel half zoolang als de vrucht. Vrucht lijnvormig, glad en kaal. 


A. Cerefolium blz. 460. 


A. silvéstris *) Hoffm. (Chaerophy'llum silvéstre L.). Toeters (fig. 556). 

Uit den dikken, verlengden wortelstok komt een naar boven vertakte, 
rechtopgaande, holle, kantige, beneden evenals 
de ribben der bladscheeden kort en ruw behaarde 
stengel, die in de knoopen wat opgezwollen is. 
De bladen zijn kaal of aan de rugzijde borstelig 
behaard, glanzend, dubbel tot drievoudig gevind 
met vinspletige blaadjes en eironde of langwer- 
werpige, spitse, aangedrukt gewimperde slippen. 

De schermen zijn vrij langgesteeld, eindelings, 
10-15-stralig. Het omwindsel ontbreekt of is 
armbladig. De omwindseltjes bestaan meestal 
uit 5 teruggeslagen, gewimperde blaadjes (fig. 


d/ AN 
556). De bloemen zijn vrij groot, de buitenste Barten stenen 
stralend. De kroonbladen zijn wit, nauwelijks Fig. 556. 


uitgerand. De stijlen zijn langer dan het stijl- 
kussen, rechtopstaand uitgespreid. De vrucht is langwerpig, 6-8 mM lang, 
glad of met verspreide knoopjes, zij ziet er in rijpen staat als gelakt uit 


1) Bij de Grieken was anthriskon de naam voor een ons onbekende schermbloem. De 
naam is op dit geslacht overgegaan en zou samenhangen met antherix: halm, dus heeft 
geen beteekenis voor ons geslacht. 2) silvestris —= bosch. 


460 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


(fig. 556). Zij heeft een zeer korten snavel met duidelijke ribben. 6-15 dM. 
2. Mei, Juní. 


Biologische bijzonderheden. Bij het opengaan der bloemen (fig. 557) 
buigen de kroonbladen naar buiten en ook de meeldraden en deze gaan 
zelfs zoover, dat zij door de spleten tus- 
schen de kroonbladen er buiten uitsteken. 
Nu openen zich de helmknopjes meest 
en tegelijk beginnen de meeldraden zich 
achter elkaar aan naar binnen te bewe- 
gen tot boven het midden der bloem. 

Antheiec us ilvestiie. In dien stand blijven ze niet lang, doch 
Fig. 557. bij het nu volgend naar buiten gaan, 

1. Jonge bloem, hk nog nietgeheelopen- vallen de helmknopjes meest af. Gedu- 
gesprongen helmhokjes, hk, opengesprongen E 5 oe Ë 
helmhokjes. rende al dien tijd zijn de stijlen nog on- 
one ndere lom Seree 'nhonik: ontwikkeld. Zij krommen zichsauseen: 
kliertje. naar buiten en later weer naar binnen, 
tot zij weer evenwijdig aan elkaar staan. 

Het zijn vooral vliegen, die komen om stuifmeel en honig te halen. Zij 
kruipen over bloemen van verschillenden ouderdom achter elkaar en be- 
werken dus kruisbestuiving, vooral daar zich in de oudere bloemen de 
stempels op dezelfde plaats bevinden als in jongere de helmknopjes, die 
zich naar binnen hebben bewogen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in geheel Europa 
aan heggen, in weiden en in kreupelhout te vinden en is bij ons algemeen. 


Volksnamen. Behalve de namen toeters en wilde kervel, die vrij algemeen 
gebruikt worden, komen ook voor fluitekruid en fluiters (Groningen, Noord- 
Holland, Walcheren), hondekruid en nuners (Groningen), spookbloem en 
stankhorens (Friesland), pijpkruid (West-Friesland, Friesland, Zuid-Holland, 
Walcheren), wilde scheerling (Overijsel, Graafschap Zutphen), zeeroogen- 
bloem (West-Friesland, Waterland), koekensgroente (Goeree), pieperloof 
en piepers (Zuid-Beveland, Zeeuwsch-Vlaanderen), trompen (Zeeuwsch- 
Vlaanderen), pompen (Land van Hulst). 


A. Gerefólium ') Hoffm. Kervel (fig. 558). 

De plant riekt sterk aromatisch. Uit den penwortel komt een vertakte 
beneden kantig gegroefde, naar boven gestreepte 
stengel, die rechtopstaand en boven de knoopen 
kort behaard is. De bladen zijn glanzend, fijn be- 
haard, dubbel tot drievoudig gevind, met vinspletige 
blaadjes en langwerpig-eironde, kale slippen. 

De schermen staan zijdelings, tegenover de bia- 
den, zijn bijna zittend met 3-5 dunne, behaarde 
stralen. Het omwindsel ontbreekt of is 1-3-bladig. 
De omwindseltjes bestaan uit 1-5 teruggeslagen, 
gewimperde, lancetvormige blaadjes. De kroon- 
bladen zijn wit, wigvormig, alle even lang. De 
stijlen zijn kort, rechtopstaand. De vrucht is lijn- 
vormig, glad en kaal (bij de wilde plant vaak stijf 
behaard), 8-12 mM lang, glanzend, in rijpen staat zwart (fig. 558). De 


1) Cerefolium = kervel. 


Anthriscus Cerefolium 


Fig. 558. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 461 


snavel is dun, 3 mM lang. De groeven in den snavel hebben ongeveer !/„ 
van de lengte der vrucht. 3-6 dM. OO. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa voor. Zij wordt bij ons in moestuinen gekweekt en is in de 
nabijheid daarvan, hoewel vrij zeldzaam, verwilderd gevonden. 

A. vulgáris!) Pers. Fijne kervel (fig. 559). 

Uit den penwortel komt een vrij zwakke, meest sterk vertakte, rolronde, 
gestreepte, onbehaarde stengel. De bladen zijn 
zacht behaard, lichtgroen, 3-voudig gevind met 
vinspletige blaadjes en stompe, stekelpuntige, aan 
den rand ruwharig gewimperde slippen. Ook de 
stelen der bladen en blaadjes zijn ruw behaard. 

De schermen zijn zittend of kort gesteeld, staan 
tegenover de bladen en bestaan uit 3-7 dunne, gladde 
stralen. Het omwindsel ontbreekt of is 1-bladig. 
De omwindseltjes bestaan uit 2-3 lancetvormige, 
uitgespreide, gewimperde blaadjes (fig. 559). De 
kroonbladen zijn wit, omgekeerd eirond, niet uit- S4 „Ns 
gerand. De stijlen zijn kort. De vrucht is kort, ’ anthriscus vulgaris 
eirond, met gekromde borstels bezet, aan den Fig. 550. 
voet met een krans van haren (fig. 559). De snavel 
is glad, kantig, !; à 1; maal zoolang als de vrucht, kaal. 15-90 cM. 
OO. Mei, Juni. 

Biologische bijzonderheden. Bij de bloemen is hier de naar buiten bewe- 
ging der meeldraden niet zoo sterk als bij A. silvestris, doch de naar 
binnen beweging, die dan volgt, is hier sterker, zoodat de helmknopjes den 
top of de zijden van de zeer korte, loodrecht uitstaande stijlen aanraken 
en daar de stempels dan al geschikt zijn om stuifmeel op te nemen, ís 
spontane zelfbestuiving zeer goed mogelijk. Dit is trouwens hier vaak de 
eenige wijze van bestuiving, daar de schermen weinig opvallen en dus het 
insectenbezoek gering is. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op ruige en 


andere onbeschaduwde plaatsen op zandgrond voor. Bij ons is zij vooral 
aan den duinrand algemeen, op andere plaatsen minder. 


37. Chaerophyllum®) Trn. Ribzaad. 


Kroonbladen omgekeerd eirond, met een naar binnen gebogen puntje. 
Stijlen evenlang als het stijlkussen. Vrucht langwerpig-lijnvormig, zijdelings 
samengedrukt, naar den top een weinig versmald, zonder snavel, glad. 
Deelvruchtjes met 5 gelijke, stompe, uitstekende ribben. Groeven 1-striemig. 
Zuiltje vrij 2-spletig. 

Bloemen wit of rose, in eindelingsche 6-20-stralige schermen. Omwind- 
sel ontbrekend of 1-3-bladig. Omwindseltjes uit 5-8 lancetvormige, terug- 
geslagen blaadjes bestaand. 

Bladen 2- of 3-voudig gevind, met ovale of lancetvormige, gelobde 
blaadjes. Planten min of meer behaard. 


1) vulgaris = gewoon. 2) van het Grieksche chairoo: verplegen en phyllon: blad, 
dus dat de plant om haar blad gekweekt werd. De naam had oorspronkelijk betrekking 
op Anthriscus Cerefolium. i 


462 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Chaerophyllum. 


A. Plant kortharig ruw behaard. Stengel kantig. Bladen met eironde tot langwerpige, 
stompe slippen. Omwindseltjes met gewimperde bladen . . . C. temulum blz. 462. 
B. Stengel beneden stijf behaard, boven kaal, rolrond. Bladen met spitse, aan de onderste 
bladen lancetvormige, aan de bovenste lijnvormige slippen. Omwindseltjes uit 3-6, 
aan den rand onbehaarde bladen bestaand . . . . . . . . C. bulbosum blz. 462. 


C. témulum®) L. (My rrhis tÉmula All). Dolle kervel (fig. 560). 

Deze plant heet zeer vergiftig te zijn. Uit den penwortel komt een kortharige, 
ruwe, rechtopstaande stengel, die gevuld, vertakt, onder de knoopen iets 

verdikt, kantig en vooral beneden rood gevlekt 
is. De bladen zijn dofgroen, dubbel gevind met 
vinspletige blaadjes en eironde tot langwerpige, 
stompe slippen. 

De schermen zijn voor den bloeitijd knikkend 
en hebben 6-12 ongelijke, behaarde stralen. Het 
omwindsel ontbreekt meestal, de omwindseltjes 
zijn meerbladig en bestaan uit lancetvormige, 
gewimperde, omgeslagen blaadjes (fig. 560). De 
IS kroonbladen zijn wit, onbehaard. De stijlen zijn 
SDE ten slotte naar buiten gekromd, evenlang als het 

_ Cheerophyllum temulum kegelvormige stijlkussen. De vrucht is in rijpen 

Fig. 560. staat geelachtig, glad, 5-7 mM lang en meer dan 
3 maal zoo lang als breed (fig. 560). 3-12 dM. OO. Mei-—Juli. 

De plant wordt wel met Conium maculatum verward, omdat deze ook 
een roodgevlekten stengel met een scherm van witte bloemen heeft. Zij is 
er van te onderscheiden door de aanzwellingen van de knoopen, door het 
stijf behaard zijn van den stengel, door de behaarde bladen en bladstelen, 
welke laatste bijna driekantig zijn, door het ontbreken van het omwindsel, 
door het 5-8-bladig omwindseltje, dat rondom het schermpje staat en door 
de langwerpige vruchten. 


Biologische bijzonderheid. Planten met alle tweeslachtige bloemen komen 
niet voor, steeds zijn er ook mannelijke. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa aan 
heggen, onder kreupelhout, op ruige plaatsen voor en is bij ons algemeen. 


C. bulbósum?) L. Knolribzaad (fig. 561). 

Bij deze plant is het onderste deel van den stengel knolvormig. De stengel is beneden 
stijf behaard, boven kaal, rolrond, naar boven vertakt, 
onder de knoopen verdikt, beneden rood gevlekt, boven 
vaak roodachtig aangeloopen en verder blauw berijpt, hol. 
De bladen zijn 3- tot 4-voudig gevind met vinspletige 
blaadjes en spitse, aan de onderste bladen lancetvormige, 
aan de bovenste lijnvormige slippen. 

De schermen zijn 15-20 stralig, de stralen ongelijk, dun, 
glad. Het omwindsel ontbreekt of is armbladig. De om- 
windseltjes bestaan uit 3-6 aan den rand kale, lancetvor- 
mige blaadies. 

De kelk is onduidelijk 5-tandig, de kroonbladen zijn wit, 
kaal, omgekeerd hartvormig. De stijlen zijn teruggeslagen , 
evenlang als het van een gekartelden rand voorziene stijl- 
kussen. De vrucht is 6-7 mM lang, geelbruin met don- 
Cberophyllum bulbosum kerbruine strepen (fig. 561). 6-18 dM. OO. Juni, Juli. 

4 Het knolvormig deel der plant in het le jaar is vleezig 
Fig. 561. en wordt in de streken, waar zij veel voorkomt, gegeten. 


1) temulum — bedwelmend. 2) bulbosum — boldragend. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 463 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en Oost-Europa onder 
heggen en kreupelhout voor en schijnt bij ons langs de rivieren aangevoerd. Zij is ge- 
vonden bij Nijmegen (Ooische waard), Rijswijk (aan den Lek) en misschien op Oost-Voorne 
en bij Alblasserdam. 


88. My rrhis !) Trn. 


M. odoráta ®) Seop. Roomsche kervel (fig. 562). 

Deze aangenaam sterk (bijna naar anijs) riekende plant, is vooral beneden kort behaard. 
Uit een dikken, veelhoofdigen wortelstok komt een recht- 
opstaande, gestreepte, holle, naar boven vertakte, krach- 
tige stengel, die in de knoopen iets gezwollen is. De 
bladen zijn groot, zacht, 3-voudig gevind. De blaadjes 
zijn teer, vinspletig met langwerpig-eironde, vaak getande 
slippen. 

De schermen hebben 6-15 behaarde, tijdens de rijpheid 
der vruchten opgerichte stralen. Zij zijn vaak naar boven 
scherm-pluimvormig opeengehoopt. Het omwindsel ont- 
breekt, de omwindseltjes bestaan uit 5-7 tijdens den bloei- 
tijd rechtopstaande, vliezige, lijn-lancetvormige, gewim- 
derde blaadjes (fig. 562). De kroonbladen zijn wit, om- 
gekeerd hartvormig met naar binnen gebogen topje. De 
stijlen zijn langer dan het stijlkussen, kort teruggeslagen. 
De vrucht is bruin, als gelakt, 20-25 mM lang, langwerpig, Mvyrrhis odorata 
zijdelings samengedrukt, toegespitst (fig. 562). De deel- Fig. 562. 
vruchtjes hebben 5 sterk gekielde, scherpe, gelijke ribben , 
die gescheiden zijn door diepe groeven zonder striemen. 6-12 dM. %. Mei, Juní. 

Biologische bijzonderheid. Ook bij deze plant zijn de laatst ontstaande bloemschermen 
mannelijk, zij leveren het stuifmeel voor de laatst ontluikende tweeslachtige bloemen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en Zuid-Europa in 
bergweiden en bergbosschen voor. Bij ons is zij wel gekweekt en nog al eens verwilderd 
gevonden. Of zij ook langs de rivieren een enkele maal is aangevoerd, is twijfelachtig. 


39. Cónium®) L. 


C. maculátum®) L. Gevlekte scheerling (fig. 563). 

Deze plant is zeer vergiftig en riekt, vooral als zij verwelkt, naar muizen. 
Zij is geheel onbehaard. Uit den spilvormigen, soms bijna knolvormigen 
wortel, die bij krachtige planten wel in kamertjes 
verdeeld is, komt een sterk vertakte, ondiep 
gegroefde, beneden rood gevlekte, blauw be- 
rijpte, krachtige, holle stengel. De onderste 
bladen zijn 3-voudig gevind, met ronde, niet 
gegroefde, holle bladstelen en vinspletige blaad- 
jes met witgepunte tandjes. 

De schermen zijn 10-20-stralig, de stralen 
ongelijk. Het omwindsel is 3-5-bladig met korte, 
teruggeslagen stralen, de omwindseltjes zijn meest 
3-bladig, de blaadjes staan naar eene zijde, zijn 
teruggeslagen en korter dan de schermpjes. De 
kroonbladen zijn wit, omgekeerd eirond, iets Fig. 563. 
uitgerand met naar binnen gebogen punt. De 
stijlen zijn kort en dik en staan iets uiteen. De vrucht is klein, eirond en 


1) van het Grieksche murrhis, het verkleinwoord van murrha, een Oostersche heester , 
waaruit een balsem, de myrrhe, vloeide, die een sterken geur had. 2) odorata = 
welriekend. 3) van konè: moord, om het vergiftig zijn der plant uit te drukken. 
4) maculatum == gevlekt. 


464 — UMBELLIFERAE. — FAMILIE 66. 


2-knoppig, iets zijdelings samengedrukt, glad (fig. 563). De deelvruchtjes 
hebben 5 gelijke, uitstekende, stompe, golfvormig gekartelde ribben en 
diepe groeven zonder striemen. Het zuiltje is 2-deelig. 6-18 dM. OO. 
Juni—Herfst. 


Biologische bijzonderheid. Reeds de onaangename geur houdt de dieren 
wel vande plant. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
onder heggen, langs wegen, op puinhoopen, mestvaalten en kerkhoven 
voor en is bij ons vrij algemeen. 


Volksnamen. De namen dolle kervel en scheerling zijn vrij algemeen in 
gebruik. In Friesland noemt men haar pijpkruid, in Waterland wilde peter- 
selie en in Zuid-Holland en op Walcheren gevlekte scheerling. 


40. Smy rnium!) Trn. Myrrhekervel. 


Kelkzoom ontbrekend. Kroonbladen lancetvormig of elliptisch, toegespitst, 
gaafrandig met gekromden top. Stijlen teruggeslagen, even lang als of 
langer dan het stijlkussen. Vrucht bijna bolrond, gezwollen 2-knoppig, 
zijdelings samengedrukt, glad. Deelvruchtjes bolrond, met 5 hoofdribben, 
de 2 zijribben weinig opvallend, de dorsale sterk uitstekend. Groeven ieder 
met 1 striem. Zuiltje 2-spletig. Zaad cirkelvormig opgerold. 

Bloemen geelachtig groen in 6-15-stralige schermen, zonder omwindsel. 
Omwindseltjes ontbrekend of uit zeer kleine blaadjes bestaand. Onderste 
bladen 3-tallig tot 3-voudig 3-tallig, de bovenste 3-tallig of enkelvoudig. 

Planten onbehaard met dikken wortel. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Smyrnium. 


A. Bovenste bladen 3-tallig, op een breede scheede zittend. Bladen der omwindseltjes 
zeer klein. Stijlen even lang als het stijlkussen. Vruchten groot. Plant ongeveer 1 M 
lang met hollen stengel, frisch groen . . . .… . … … … … … S. Olusastrum blz. 464. 

B. Bovenste bladen enkelvoudig, ovaal of rondachtig, hartvormig stengelomvattend. Om- 
windseltjes ontbrekend of 1-bladig. Stijlen langer dan het stijlkussen. Vruchten klein. 
Plant 30-60 cM lang. Stengel gevuld. Wortel verdikt. Plant geelgroen. 

S. rotundifolium blz. 465. 


S. Olusástrum?) L. Groote myrrhekervel (fig. 564). 

Deze plant is onbehaard en heeft een frischgroene kleur. De wortel is spilvormig. De 
stengel is krachtig, hol, gegroefd, vertakt. De onderste 
bladen zijn groot, drietallig tot drievoudig drietallig met 
breede, ovale, gekartelde of getande slippen, de bovenste 
zijn 3-tallig en zitten op een breede, gewimperde 
scheede. 

De schermen hebben 6-15 gladde stralen. De omwind- 
seltjes bestaan uit zeer korte, driehoekig spitse blaadjes. 
De stijlen zijn even lang als het stijlkussen. De vruchten 
zijn vrij groot (5 mM), bijna bolrond, bij rijpheid zwart, 
met 3 scherpe rugribben, terwijl de 2 zijdelingsche weinig 
opvallen (fig. 564). Circa 1 M. OO. April—Juni._ 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Zuid-Europa in kreupelhout en op puinhoopen voor. Zij 
is door de Gorter opgegeven als op Texel voor te komen, 


EN Olusatrum maar is daar later nooit weer gevonden. Misschien echter 
f is zij aan de waarneming ontsnapt, daar zij zelden 
he bloeit 


1) van smurna: myrrhe, omdat de vruchtjes naar die gomhars rieken. 
2) afleiding onbekend. 


FAMILIE 66. — UMBELLIFERAE. — 465 


S. rotundifólium !) D. C. Kleine myrrhekervel (fig. 565). 

Deze plant is ook onbehaard, doch geelgroen. De wortel is verdikt, spilvormig verlengd. 
De stengel is gevuld, gestreept, aan den top niet gevleugeld. 
De onderste bladen hebben een steel, die in een wijde scheede 
uitloopt, zij zijn langwerpig, aan den top afgerond. De bovenste 
bladen zijn rond, hartvormig stengelomvattend. 

De schermen zijn 6-12-stralig. De omwindseltjes ontbreken 
of [zijn l-bladig. De stijlen zijn langer dan het stijlkussen. 
De vrucht is klein en bij rijpheid zwart (fig. 565). 3-6 dM. 
CO. April—Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Zuid-Europa voor op droge, ongecultiveerde plaatsen en is 
bij ons, bij Haastrecht, aangevoerd. 


41. Coriándrum®) Trn. 


Smyrnaium rotundifolium 
C. sativum?) L. Koriander (fig. 566). Fig. 565. 
De plant is onbehaard, glanzend. Uit den dunnen, spil- 
vormigen penwortel komt een rechtopstaande, rondachtige, dunne, gestreepte stengel, die 


naar boven vertakt is. De onderste bladen zijn gevind met 
in omtrek rondachtig-wigvormige, vinspletige blaadjes en 
eironde, gekarteld-getande slippen, de hoogere zijn dubbel 
gevind met ongedeelde of vinspletige blaadjes en lijnvor- 
mige slippen. 

De schermen zijn 3-8-stralig, het omwindsel ontbreekt 
of is armbladig. De omwindseltjes zijn veelbladig, met 
lijnvormige, teruggebogen, naar eene zijde gekeerde, blaadjes. 
De bloemen zijn wit of rose, de buitenste stralend. Kelk- 


wy ni WA tanden zijn er 5, lancetvormig, ongelijk, uitgespreid, blijvend. 
zi IN iz De JES De kroonbladen zijn uitgerand, de stralende 2-spletig. De 
X Late stijlen zijn langer dan het kegelvormige stijlkussen. De 

d BS ge \ vrucht is bolrond, 5 mM in middellijn, glad, roodbruin 


(fig. 566). De deelvruchtjes zijn half bolrond met9 ribben. 
De 5 hoofdribben zijn laag en slangvormig, de bijribben 
zijn draadvormig. gekield, recht en uitstekend. De groeven 
Fig. 566. hebben geen striemen. De groene vruchten rieken als de 
geheele plant naar weegluizen, doch de rijpe vruchten zijn aromatisch van smaak en geur en 
worden door de suikerfabrikanten gebruikt als kernen voor de suikererwten. 30-45 cM. ©. 
Juni, Juli. 
Voorkomen. De plant behoort thuis aan den Levant, doch wordt bij ons veel gekweekt 
en is een enkele maal verwilderd gevonden (Haarlem, 
Dordrecht). 


Volksnamen. In Overijsel en het Oosten van Gelderland 
heet de plant anijs. 


Coriandrum sativum 


42. Bífora*) Hotfm. 


B. rádians5) M. B. Holzaad (fig. 567). 

Deze onbehaarde plant heeft een vrij teeren, rechtop- 
staanden, sterk gegroefden stengel. De wortelbladen zijn 
weinig in getal, langgesteeld, dubbel gevind met lang- 
werpige, ingesneden gezaagde blaadjes, de stengelbladen 
zijn kortgesteeld of zittend, drievoudig gevind met smal 
lijnvormige blaadjes. 

De schermen zijn 5-6-stralig, met dunne stralen. De 


schermpjes zijn veelbloemig, de binnenste bloemen manne- Bifora radians 
lijk, de buitenste tweeslachtig. De bloemen zijn wit, de Fig. 567. 
buitenste stralend. De stijlen zijn wel 4 maal zoolang als & vrucht, b doosvrucht. 

1) rotundifolium = rondbladig. 2) van het Grieksche korios: weegluis, omdat de 
geheele plant naar het insect riekt. 3) sativum — gekweekt. 4) van het Latijnsche 
biforis: met twee deuren, hetgeen slaat op de 2-knobbelige vrucht. 5) radians — stralend. 


HEUKELS, Flora. s 30 


A66 — ARALIACEAE. — FAMILIE 67. 


het stijlkussen. De vrucht is 2-knoppig, zwak rimpelig, aan top en voet uitgerand, niet 
knobbelig (fig. 567). De deelvruchtjes zijn bolrond opgezwollen, netvormig gerimpeld met 
5 ingedrukte hoofdribben. De groeven hebben geen striemen. Het zuiltje is vastgehecht 
aan de vruchtjes, 2-spletig. 2-3 dM. ©. Juni, Julí. 

De plant riekt naar wantsen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa op bouwland 
voor en is bij ons op eenige plaatsen aangevoerd (Deventer, Alkmaar, Leiden (Groenhoven), 
Dordrecht, Arnhem, Usselo, IJselmonde). 


Familie 67. Araliaceae Juss. Klimopachtigen. 


Meestal houtige gewassen. Bladen verspreid, enkelvoudig, gaafrandig of 
gelobd, zonder steunbladen. Bloemen groenachtig-geel, regelmatig, twee- 
slachtig, meest in schermen. Kelkzoom ongedeeld of 5-tandig. Kroonbladen 
5, 10 of meer, afwisselend met de kelktanden, afvallend, in den knop klep- 
vormig liggend, zelden ontbrekend. Meeldraden 5, met de kroonbladen 
ingeplant aan den top van de kelkbuis, die een bovenstandige schijf wordt. 
Vruchtbeginsel onderstandig, 2-10-hokkig. Stijlen vrij vaak verbonden. 
Vrucht meest besachtig, meest met eenige onvruchtbare hokjes. 


1. Hédera') Trn. 


H. Hélix®) L. Klimop (fig. 568). 
Deze klimmende heester heeft een vertakten stengel, die zich met tal 
van hechtwortels vasthecht aan de voorwerpen, 
waartegen de plant opgroeit. De bladen zijn 
steeds groen, kaal, gesteeld, lederachtig, van 
boven donkergroen, glanzend, vaak wit geaderd. 
Die der niet-bloeiende takken zijn 5-hoekig ge- 
lobd met een hartvormigen voet (fig. 568), die 
der bloeiende takken eirond, lang toegespitst. 
De bloemen staan in schermen of in ineen- 
gedrongen trossen. De bloemstelen zijn 2 cM 
lang of langer, rond, witviltig behaard. De kelk 
draagt 5 kleine tanden en is witviltig. De bloem- 
kroon is groengeel en 5-bladig, uitgespreid. 
Meeldraden zijn er 5 en op het onderstandige 


RES JR vruchtbeginsel, dat 5-hokkig is, zitten 5 saamge- 


a blad eener niet-bloeiende tak, kleefde, korte, blijvende stijlen. De bessen zijn 


B ie eerst het volgend voorjaar rijp, zij zijn bolrond 


(fig. 568), zwart, 5-hokkig en bevatten 5 eironde, spitse zaden. Tot 12M 
en hooger. b. September, October. 


Biologische bijzonderheden. Het klimop is eigenlijk de eenige liaan in 
ons land, die stammen bekleedt. De stengels van Clematis en van Lonicera 
zijn aangewezen op het lagere hout, zij klimmen niet op tegen oude boom- 
stammen, wat het klimop wel doet. 

Merkwaardig is de tweevormigheid der bladen. De stengels en takken, 
die klimmen, of, zoo zij dat niet kunnen, over den bodem kruipen, dragen 


1) van het Latijnsche haerere: zich vasthechten of van het Grieksche hedzoo: zitten. 
Beide slaat op het zich vasthechten der plant aan boomen enz. 2) Helix —= winding. 


FAMILIE 68. —CORNACEAE. — 467 


stomp gelobde, doffe bladen, doch de takken, die boven het steunsel uit- 
steken of daarvan afstaan, dus geen hechtwortels dragen, hebben eironde, 
toegespitste, glanzende bladen. Aan die stengels ontwikkelen zich ook 
alleen bloemen. 

Vooral is bij het klimop ook op te merken, hoe alle bladen zich door 
kromming hunner stelen zoo plaatsen, dat zij alle gunstig ten opzichte van 
het licht staan en dat nieuwe bladen zich zoo juist weten te voegen in de 
tusschenruimten tusschen de oudere. 

Wat de bloemen betreft, deze zijn wel vrij klein en door hare groene 
kleur weinig opvallend, doch zij rieken eenigszins naar rottende visch en 
lokken daardoor vooral vliegen, die anders op mest leven. De bloemen 
zijn protrandrisch. Door de bovenstandige schijf, waarop aan den rand de 
meeldraden en kroonbladen zitten, wordt honig afgescheiden, die in den 
zonneschijn schittert en geheel open ligt. Al spoedig na het opengaan der 
bloem vallen de helmknopjes af en nu is de stempel geschikt om stuifmeel 
op te nemen, dus is de bloem op kruisbestuiving aangewezen, die dan ook 
door kortsnuitige tweevleugeligen en kevers bewerkt wordt. 

De bessen worden door vogels, o.a. kwikstaartjes, verspreid (zie over de 
verspreiding der vleezige vruchten door vogels bij de Rosaceae). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in bosschen voor, waar zij op den bodem ligt of tegen boomen opgroeit, 
verder aan muren en rotsen. Bij ons wordt zij ook veel aangekweekt, 
vooral uit stekken van bloemdragende takken. Men beschouwt het klimop 
veelal als een relictplant, als een overblijfsel uit een vroegere, warmere 
periode van de vorming der aardkorst, omdat zij de eigenaardigheden van 
een zuidelijker warmer klimaat overbrengt in een noordelijker. De plant 
bloeit dan ook in den herfst en doet hare vruchten eerst in het volgend 
voorjaar rijpen, in het wild bloeit zij zelfs zeldzaam. 


Volksnamen. Behalve klimop heet de plant op vele plaatsen eiloof, verder 
in het Oosten van Gelderland en Overijsel ebich, in Groningen klemmer, 
in Friesland klimmerboom, op Walcheren boomklim, in Zeeuwsch-Vlaan- 
deren ifte. 


Familie 68. Cornaceae D. C. Kornoeljeachtigen. 


Heesters of kruidachtige planten. Bladen ongedeeld, meest tegenover- 
staand. Bloemen regelmatig, tweeslachtig, veeltelig of 2-huizig, in scher- 
men of bijschermen, tot tuilen, vereenigd. Kelkzoom 4-tandig. Kroonbla- 
den en meeldraden 4. Vruchtbeginsel onderstandig, uit 2 (zelden 3 of 1) 
vruchtbladen bestaand, met 1 stijl en stempel. Vrucht een 2- of 1-hokkige 
steenvrucht, zelden een bes. 


1. Cornus') Trn. Kornoelje. 


Kelktanden onduidelijk, afvallend. Kroonbladen onderling gelijk van vorm, 
lancetvormig. Stempel knopvormig. Vrucht vleezig met een beenigen steen. 
Bloemen geel of wit, in eindelingsche en okselstandige schermen en tuilen. 


… 1) van het Grieksche kranaos: hard, hetzij naar het hout of den vruchtsteen. 
30% 


468 — CORNACEAE. — FAMILIE 68. 


Zomergroene, houtige gewassen met ronden stengel en tegenoverstaande 
gesteelde bladen, waarvan bij onze soorten de zijnerven boogvormig, vrij- 
wel evenwijdig loopen, terwijl de bladranden bij 2 tegenover elkaar staande 
bladen in elkaar overgaan. 


Volksnamen. De plant heet vrij algemeen kornoelje, doch op de Veluwe 
kenel en knel, op Walcheren kornel, in Zeeuwsch-Vlaanderen kernoelje, in 
Zuid-Limburg konkernel. 


Biologische bijzonderheden. Evenals bij Hedera ligt de honig geheel open 
en wordt door een den stijl omgevenden ring afgescheiden. De meeldraden 
en stempel zijn tegelijk ontwikkeld. De helmknopjes springen naar binnen 
open en staan een eindje van den stempel af, zoodat grootere insecten, 
die hun kop naar de honigafscheidende schijf bewegen aan de eene zijde 
een of 2 helmknopjes, aan de andere zijde den stempel aanraken en dus 
bij opeenvolgend bezoek in verschillende bloemen kruisbestuiving bewerken. 
Kleinere vliegen en kevers kruipen in de bloemen rond, bewerken dus nu 
eens kruis-, dan weer zelfbestuiving. Soms heeft ook kruisbestuiving op 
naburige bloemen plaats, doordat de meeldraden zich later verlengen en 
dan de stempels van bloemen in de nabijheid kunnen aanraken. 

De bloemen rieken evenals die van den meidoorn naar trimethylamin en 
worden vooral door zuigende en stuifmeeletende zweefvliegen en gewone 
vliegen bezocht. 

De vruchten worden door vogels, o.a. lijsters, verspreid (zie over de ver- 
spreiding van vleezige vruchten door vogels bij de Rosaceae). 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Cornus. 


A. Bloemen in vlakke, tuilachtige bloeiwijzen. . . . . « . . „ €. sanguinea blz. 468. 
B. Bloemen in enkelvoudige schermen, door een vierbladig omwindsel omgeven, vóór 
de bladen verschijnend, evenlang als het omwindsel. . . . . . . €. mas blz. 469. 


C. sanguinea) L. Roode kornoelje (fig. 569). 

De plant is een heester, soms een kleine boom. De schors van oudere 
takken is aschgrauw, groen- of roodachtig, glad 
of een weinig gescheurd, die der jongere is glad, 
soms glanzend groen, doch meest bloedrood. Deze 


rechtop. De bladen zijn tegenoverstaand, kort ge- 
steeld, eirond, toegespitst, gaafrandig, kort behaard. 

Uit de toppen der takken komen de gesteelde, 
vlakke bloeiwijzen, wier stelen en kelken aange- 
drukt behaard zijn. Aan den voet der vertakkingen 
staan spoedig afvallende schutblaadjes. De bloemen 


(l We ‚| kleur komt in herfst en winter meer te voorschijn. De 
Ì ZA jongste takjes zijn aangedrukt behaard. De takken 
IL staan onder een scherpen hoek min of meer 
/ @ 


Cornus sanguinea 


Fig. 500. verschijnen na de bladen en zijn wit. De kelk- 
slippen zijn klein, bijna driehoekig en spits. De 

kroonbladen zijn langwerpig-lancetvormig, van onderen behaard, sterk uit- 
gespreid of iets teruggeslagen. De meeste bloemen zijn tweeslachtig, doch 
men treft er onder ook mannelijke en vrouwelijke aan. De stijl is korter 
dan de meeldraden. De vrucht is klein (5 mM in middellijn), bolrond, 


1) sanguinea —= bloedrood. 


FAMILIE 69. — CRASSULACEAE. — 469 


zwart met witte puntjes, zij is gekroond door den kelkzoom (fig. 569). Zij 
smaakt bitter en bevat een 2-hokkigen steen, waarin in ieder hokje een 
zaadje. 9-18 dM. pb. Mei, Juni, zelden weer in den herfst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in heggen en bosschen voor. Bij ons is zij vrij algemeen, vooral op löss 
en op diluvialen zandgrond. Ook wordt zij vaak aangeplant. 


C. mas !) L. Gele kornoelje (fig. 570). 

Deze plant is een heester, zelden een kleine boom met een geelgrijze schors. De takken 
staan rechtop, zijn in de jeugd aangedrukt behaard, grijs- of groenachtig. De bladen zijn 
tegenoverstaand, kort gesteeld, eirond, toegespitst, eerst aan weerszijden kort behaard, stevig. 
De bloemen staan in kleine, enkelvoudige, bijna zittende scher- 


men, die zijdelings, tegenover elkaar staan en verschijnen Rt, 

vóór de bladen. Ieder scherm is 6-10-stralig, de stralen zijn odt 7 kn 

behaard. Ieder scherm heeft aan zijn voet een 4-bladig om- as 4 Be ij 

windsel, uit 4 holle, ovale, stompe blaadjes bestaand, die AW N 4 

bijna evenlang als het scherm zijn. De bloemen zijn citroen- ú Lie L 

geel. De kelk is omgekeerd kegelvormig met een 4-tandigen E ze 

zoom. De kroonbladen zijn lancetvormig, eerst rechtopstaand, 7 NS 

later teruggeslagen. De stijl draagt een stompen stempel. De pn Ál, eel KR 

vrucht is vrij groot (1 cM lang), langwerpig (fig. 570), hangend, (a TIN en ns Ond 

kersrood, glanzend en smaakt iets zuurachtig (ingemaakt is > ESSEN ! 

zij eetbaar). De steenkern is ook hier 2-hokkig, vaak komt ER Ar EA | 

echter maar een hokje tot ontwikkeling. 3-6 dM. b. April. 8, NS 7 
Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt Ú NW 

in Midden- en Zuid-Europa in bosschen en heggen op kalk- Cornus mas 

grond voor. Bij ons wordt hij aangeplant en ís soms ver- Fig. 510. 

wilderd. 


Volksnamen. In Salland noemt men de plant knoedel, ín Zuid-Limburg konkernulle. 


Familie 69. Crassulaceae D.C. Vetplanten. 


Planten met meest verspreide, ongedeelde, in den regel vleezige bladen 
zonder steunbladen. Bloemen regelmatig, in bijschermen. Kelk onder- 
standig, 3-20 (meest 5-)spletig tot -bladig met in den knop dakpansgewijze 
liggende slippen, blijvend. Kroonbladen 3-20, soms aan den voet vergroeid, 
in den knop meest gedraaid. Meeldraden meest dubbel zoo veel, zeldzamer 
slechts evenveel als kroonbladen, met deze aan den voet van den kelk 
gezeten, zelden op de bloemkroon ingeplant. Vruchtbeginsels vrij, voor 
de kroonbladen staand, ieder met een korten, blijvenden stijl, aan de 
buitenzijde meest met een vleezig klierschubbetje. Vruchtjes aan den binnen- 
wand openspringend, dus kokervruchten, soms echter tot een doosvrucht 
verbonden, die tusschen de tusschenschotten openspringt. Zaden klein, 
met soms verdwijnend kiemwit. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Crassulaceae. 


A. Bloemen 3- of 4-tallig. Meeldraden evenveel als kroonbladen. Vruchtjes 3 of 4, 1- of 
2-zadig, tusschen de zaden ingesnoerd. Plantje aan oevers of op vochtige plaatsen 


IEVENAR EEN Trees 1 kenne nt Re Eila a (BIZA 
B. Kelk 5- (6-) deelig. Kroonbladen 5 (6). Meeldraden 10 (12), tusschen de binnenste en 
de 5 (6, meerzadige vruchtjes met gaafrandige klierschubben . . . . Sedum blz. 470. 


C. Kelk 6-20-deelig. Kroonbladen 6-20, aan den voet met elkaar en met de 12-40 meel- 
draden vergroeid. Vruchtjes en getande en in slippen verdeelde klierschubben evenveel 
als-kroonbladent. se AE ek ten ee Sempervivuntkalz 0 


1) mas — mannelijk. 


470 — CRASSULACEAE. — FAMILIE 69. 


1. Tillaéa ') Mehx. 


T. muscósa?) L. Mosbloempje (fig. 571). 

Een zeer klein, onbehaard, vaak roodachtig plantje (de kleur is sterker 
rood, hoe meer de standplaats is uitgedroogd). De stengel is rechtopstaand 
in het water, aan den oever liggend, doch met 
opstijgende takjes, draadvormig en draagt bijna van 


7 ve) hs den voet af bloemen. De bladen zijn tegenover- 
S W ie staand, aan den voet wat met elkaar verbonden, 
Ne, Ap ovaal, spits, doch beneden aan den stengel stomp, 
EN) S& IN weinig vleezig. 
Sl N y y De bloemen zijn zeer klein, wit of rose, kort 
É GEN, , y, _gesteeld of zittend, meest alleenstaand in de blad- 
ES, nd oksels. De bloemen hebben meestal 3 blijvende 


ene kelkslippen, 3 kroonbladen, 3 meeldraden, lijn- 
Fig. 511. vormige klierschubben, die zoo lang zijn als de 
meeldraden en 3 vruchtbeginsels. De kelkslippen 
zijn ovaal, spits en roodachtig, de kroonbladen zijn eirond-langwerpig, 
toegespitst, half zoo lang als de kelk. De vguchtjes springen met een 
lengtespleet aan de binnenzijde open en bevatten meest 2 ovale, zeer kleine 
zaadjes. De vruchtjes zijn tusschen de zaden ingesnoerd. ©, OQO misschien 
ook U. 2,5-5 cM. Juli—September. 
De plant herinnert in uiterlijk aan de kleine Elatinesoorten of nog meer 
aan de landvormen van Callitriche verna. Van de eerste is zij door de 
zittende bladen, van de tweede door de bloemen gemakkelijk te onderscheiden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige, 
zandige plaatsen in West- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij vooral op 
voetpaden gevonden, doch zeer zeldzaam. 


2. Sédum®) L Vetkruid. 


Bladen dik, meest verspreid, zelden tegenoverstaand of kranswijs, vlak 
of cylindrisch. Bloemen geel, wit, purperkleurig of blauwachtig, in einde- 
lingsche, pluim- of tuilvormig gerangschikte bijschermen. Zijtakken vaak 
een eind met den stengel vergroeid (S. purpureum). 

Biologische bijzonderheden. Het meerendeel der soorten van het geslacht 
Sedum zijn echte xerophyten en zijn op een bijzondere wijze ingericht, om 
ze te beschutten tegen sterke verdamping, zoodat het eens opgenomen 
water er lang in blijft. Zij bezitten nl. alle dikke, vleezige bladen, die dus 
een betrekkelijk kleine oppervlakte bezitten. Bij alle inlandsche soorten, 
beh. bij S. purpureum, zijn ze zelfs cylindrisch en die soorten groeien dan 
ook juist op de droogste plaatsen. Men noemt zulke planten vetplanten of 
succulenten. In de bladen is in het midden een zoog. waterweefsel, bestaande 
uit bijzondere celgroepen, zonder bladgroen en met water gevuld, dat in 
droge tijden aan het aangrenzende groene weefsel wordt afgegeven. Dat 
waterweefsel zit òf in het midden van het blad en wordt meest door cellen 


1) geslacht gewijd aan M. Tilli, prof. der plantkunde te Pisa + 1740. 2) muscosa == 
op mos gelijkend. 5) van het Latijnsche sedère: zitten. De naam werd vroeger vooral 
aan het huislook gegeven en sloeg daarop, dat de plant op rotsen enz. zat. Anderen leiden 
den naam af van het Latijnsche sedare: verzachten, en zou dan daarop doelen, dat eenige 
soorten Sedum als verzachtend middel gebruikt werden. 


FAMILIE 69. - — CRASSULACEAE. — 471 


gevormd, die de daar loopende vaatbundels omgeven (bij de meeste Sedum- 
soorten) òf de vertakkingen der vaatbundels zijn door een mantel van 
bladgroenhoudend weefsel omhuld en deze loopen uit in het kleurlooze 
waterweefsel er omheen. 

Het water wordt in vele gevallen nog beter vastgehouden door slijm en 
misschien hier ook door zuren. Ook is de opperhuid in het algemeen vrij 
dik en is het aantal huidmondjes er in gering (bij Sedum acre zijn er op 
Ll mM? 10-20, bij een koolblad op 1 mM? der bovenvlakte 400, op 1 mM? 
der ondervlakte 700). 

Tegen slakkenvraat en in het algemeen tegen het opvreten door dieren 
zijn de sappige bladen beschut, doordat zij looizuur en soms ook andere 
scherpe stoffen bevatten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Sedum. 


A. Planten overblijvend door onderaardsche knoppen. Bladen vlak. Bijschermen dichtop- 
een gedrongen. 

a. Stengel rechtopstaand. Onderste bladen in een korten, breeden steel versmald, 

de bovenste met afgeronden voet zittend. Binnenste meeldraden !/; boven den voet 


der kroonbladen ingeplant. Bloemen rose. . . . . . . S. purpureum blz. 472. 
b. Stengel liggend of opstijgend. Bladen aan den voet wigvormig versmald. Bloemen 
Waltman . … … S. oppositifolium blz. 473. 


B. Plant overblijvend. door stengels boven den grond (dus door niet bloemdragende loten) 
of na rijpheid der vruchten afstervend. Bijschermen los. 
a. Plant na rijpheid der vruchten afstervend. 
aa. Bladen vlak, gaafrandig, stomp, de onderste omgekeerd eirond, de bovenste 
lijn-wigvormig. Pluim langwerpig …. .… .‚ … … … S. Cepaea blz. 472. 
bb. Bladen rolrond, met iets afgeplatte bovenzijde, lijnvormig, stomp. Takken 
meest 2-spletig met een bloem aan den top, waar de zijtakken er uitgaan, 
terwijl aan de binnenzijde der iets heen en weer gebogen takjes over de ge- 
heele lengte eenigszins van elkaar verwijderde bloemen zitten. 
S. annuum blz. 473. 
b. Uit den wortelstok komen bloeiende stengels en stengels, die eerst het volgend 
jaar bloemen dragen. Kroonbladen lancetvormig of eirond. 
aa. Bloeiwijzen tamelijk wel vlak. Kroonbladen stompachtig, 3-maal zoolang als 
de kelk. Bloemen wit of rose. 
a. Plant onbehaard. Bladen lijnvormig-langwerpig, bijna rolrond, verspreid. 
Bloemen wit of rose. Kroonbladen lancetvormig … . S. album blz. 473. 
P. Onderste deel der plant onbehaard, het bovenste kort klierachtig behaard 
en iets kleverig. Bladen elliptisch-eirond, bultig, meest tegenoverstaand. 
Bloemen wit, aan de buitenzijde purper aangeloopen of met een purper- 
kleurige, overlangsche streep. Kroonbladen eirond. 
S. dasyphyllum biz. 474. 
bb. Zijbloemen boven de middelste bloem uitstekend. Kroonbladen spits, dubbel 
zoolang als de kelk, geel. 
a. Bladen zonder stekelpuntje. 
aa. Stengels dicht bebladerd, met 6 rijen bladen. Bladen eirond, aan 
den voet niet gespoord . . ... as sacrenblzi414: 
PP. Stengels naar boven los bebladerd, mét 6 rijen bladen. Bladen lijn- 
vormig, rolrond, aan den voet in een over de aanhechtingsplaats 
naar beneden reikende, stompe spoor verlengd. 
S. Boloniense blz. 475. 
Pp. Bladen kort stekelpuntig. Stengel vrij lang, los bebladerd. Bladen met 
een korte spoor aan den voet. 
aa. Bladen lijn-priemvormig, grasgroen. Kelkslippen spits. 
S, reflexum blz. 475. 
pp. Bladen lancet-lijnvormig, zeegroen, de bovenste der niet-bloeiende 
takken met een rood puntje aan den top. Kelkslippen afgerond, 
STOMIIDAE Bte ember AEN Ei on ed he S. elegans blz. 476. 


A72 — CRASSULACEAE. — FAMILIE 69. 


S. purpúreum) Lk. (S. Teléphium®) L., S. purpuráscens®) Koch). He- 
melsleutel (fig. 512): 

Deze onbehaarde, krachtige plant, heeft knolvormig verdikte wortels, 
waaruit vele, meest onvertakte, rechtopstaande, vaak rood aangeloopen sten- 
gels voortkomen. De bladen zijn vleezig, vlak, 
langwerpig tot lancetvormig, de onderste zijn 
kortgesteeld, meest tegenoverstaand of in kran- 
sen van 3, stomp, ongelijk gezaagd-getand, de 
bovenste zijn zittend met afgeronden voet. 

De bloemen vormen tuilen met tegenover elkaar 
of verspreid staande takken en min of meer pur- 
perkleurige bloemstelen. De kelk is groen, 5- 
deelig, met eironde, spitse, blijvende slippen. 
De kroonbladen zijn 5 in getal, langwerpig, spits, 
van het midden af omgebogen, aan den top 
zwak gegroefd, 4 maal zoolang als de kelk. 
Meeldraden zijn er 10, waarvan 5 ingeplant iets 


Sedum purpureum boven den voet der kroonbladen. De vruchtjes 
Fig. 572. zijn 5 in getal, op den rug gegroefd, rechtop- 
a bloem. staand, toegespitst en bevatten langwerpige, aan 


beide einden toegespitste zaden. 3-6 dM. 2. Juli, Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn protrandrisch, want eerst 
openen zich de helmknopjes der 5 buitenste meeldraden, dan die der 5 bin- 
nenste en als deze alle hun stuifmeel verloren hebben, zijn eerst de stem- 
pels geschikt om het op te nemen. Aangezien bovendien de meeldraden 
tegen de kroonbladen liggen, is er van spontane zelfbestuiving geen sprake. 

De bloemen hebben honigkliertjes aan de toppen der langwerpige schubben 
onder de vruchtbeginsels. Insecten, die op de dichte bloeiwijzen rond- 
kruipen, raken de helmknopjes en de stempels in tal van bloemen na 
elkaar aan en bewerken dus (in verband met het protrandrisch zijn der 
bloemen) kruisbestuiving. i 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in geheel, 
doch vooral in Midden-Europa voor op rotsen, aan heggen en in bosschen. 
Bij ons is zij vrij algemeen in boschrijke, zandige streken. 


Volksnamen. De naam hemelsleutel wordt in vele streken gebruikt, even- 
zoo de namen huislook en St. Janskruid. In Friesland heet de plant hemel- 
lof, in Twente donderloof, in de Graafschap Zutphen donderkruid, in 
Noord-Overijsel, aan den Veluwezoom en in de Graafschap Zutphen smeer- 
wortel, op Walcheren breukkruid en moederplant en op Walcheren en in 
Zeeuwsch-Vlaanderen kroontjeskruid. 

S. Cepaéa®) L. Omgebogen vetkruid (fig. 573). 

Deze plant heeft een dunnen wortel, waaruit een zwakke, aan den voet liggende, verder 
rechtopstaande, meest roode of ook groene stengel met roode puntjes komt. Deze stengel 
is beneden onbehaard evenals de bladen, doch naar boven fijn, klierachtig behaard. De 


bladen staan meest in kransen of zijn tegenoverstaand, zij zijn vlak, omgekeerd eirond of 
langwerpig-spatelvormig, gaafrandig, de onderste zijn in een steel versmald. 


1) purpureum — purperen. 2) Telephium, moet misschien afgeleid worden van 
Telephos, koning van Mysië. Deze verzette zich nl. tegen den tocht der Grieken naar 
Troje, werd door Achilles verwond en zou door deze plant geheeld zijn. 

3) purpurascens — purperachtig. 4) Cepaea — tuinkruid. 


FAMILIE 69. — CRASSULACEAE. — 473 


De bloemen staan in kleine trossen, die een lange pluim vormen en zijn wit of rose. 
De kelkslippen zijn lancetvormig, spits. De kroonbladen zijn lancetvormig, genaald, 3 à4 
maal zoo lang als de kelk. Zij zijn wit met aan de buiten- 
zijde een groene kiel, als de stengel groen is, doch is 
deze rood, dan zijn zij ook roodachtig. De vruchten zijn 
opgericht, langwerpig, toegespitst, overlangs fijn gegroefd. 
O of OO. 10-40 cM. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Midden- en Zuid-Europa in heggen, bosschen en op 
steenachtige, doch beschaduwde plaatsen voor en is bij 
ons alleen in Limburg op den St. Pietersberg en bij Val- 
kenberg gevonden. 


S. ánnuum!) L. Eenjarig vetkruid (fig. 574). 
Uit den dunnen wortel komen dunne, van den voet af 
sterk vertakte stengels, zonder niet-bloeiende zijtakken. 


De bladen staan verspreid, zij staan uit, zijn lijnvormig- Sedum Cepza 
cylindrisch, stomp, aan den top wat afgeplat en onbe- hee 
haard. Fig. 573. 


De bloemen zijn bijna zittend en zitten aan eene zijde van 2-3 aren (die eigenlijk onge- 
vorkte bijschermen zijn). Zij zijn geel. De kelkslippen zijn 


Ee ee stomp, omgekeerd eirond, iets vleezig. De kroonbladen zijn 
Oe DL lancetvormig, spits, 2 maal zoolang als de kelk. Meeldraden 
a Sp DE zijn er 10. Vruchten 5, stervormig uitgespreid, ovaal, stomp, 
Sh Tart P die 13 der vruchtlengte hebben. 4-15 cM. @G. Juni— 
> 40 SS # Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
in geheel Europa thuis op rotsen en in droge grasvelden in 
et ) de bergen. Zij wordt opgegeven als in ons land bij Arnhem 

of NN te zijn gevonden, doch zeer waarschijnlijk is die opgave 


\ pn en A Y 
NNI AN _ foutief. 
de / 
en IS 4 S. álbum”) L. Wit vetkruid (fig. 575). 
Vv 


Uit den dunnen wortelstok komen dunne, onbe- 
haarde, groene of rood aangeloopen stengels, die 
naar boven sterk vertakt zijn en los bebladerd. De 
niet-bloeiende zijn verspreid bebladerd, de bloemdragende eindigen in een 
rijkbloemige, sterk vertakte tuil. De bladen 
staan schuin, zijn zittend of stomp. 

De bloemen hebben stompe, eironde kelkslip- 
pen, langwerpige, bijna stompe, niet genaalde 
kroonbladen, die 4 maal zoolang als de kelk zijn 
en bruine helmknopjes aan de meeldraden. De 
vruchtjes zijn ovaal-langwerpig en staan rechtop. 
15-20 cM. 2. Juni, Juli. 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. De 
plant komt in geheel Europa op daken en rot- 
sen voor. Bij ons is zij op daken, muren en op 
zandgrond vrij algemeen, waarschijnlijk is zij op assaan alum 
verschillende plaatsen verwilderd. Fig. 575. 


Sedum annuum 
Fig. 574. 


Volksnamen. In Utrecht en op Zuid-Beveland heet de plant tripmadam, 
in Groningen rattekeutels en schotkruid, op Schouwen krabbekwaad. 


S. oppositifólium *) Sims. Rozenvetkruid. 
Bij deze plant is de stengel kort behaard en opstijgend uit een liggenden, wortelenden 


1) annuum — eenjarig. 2) album —= wit. 3) oppositifolium — met 
tegenoverstaande bladen. 


474 — CRASSULACEAE. — FAMILIE 69. 


voet. De bladen zijn tegenoverstaand, wigvormig-omgekeerd eirond, naar boven gekarteld- 
gezaagd, zij hebben een gewimperden rand. De bloemen zijn bijna zittend. De kelkbladen 
zijn lancetvormig, stomp, de kroonbladen langwerpig-lancetvormig, iets toegespitst, wit, 
2 maal langer de kelk. 12-20 cM. 4. Juli, Augustus. 


Voorkomen. Deze plant behoort thuis op rotsen in den Kaukasus en in Noord-Perzië 
en komt dus bij ons niet wild voor. Zij wordt wel gekweekt en is verwilderd op een muur 
bij Thorn gevonden. 


S. dasyphyllum!) L. Dikblad-vetkruid (fig. 576). 

Deze plant ís blauwgroen en vormt zoden. De stengels zijn kruipend, ae bloemdragende, 
verwijderd bebladerde zijn opstijgend, de niet-bloeiende zijn 
kort en dicht bebladerd. De bladen zijn vleezig, meest 
tegenoverstaand, omgekeerd eirond, stomp, op de rugzijde 
bultig, niet aan den voet verlengd, onbehaard. 

De bloemen zijn wit of rose, de stelen zijn korter dan de 
bloemen, zij staan in kleine, klierachtig behaarde tuilen. Er 
zijn 5-6 stompe kelkslippen, 5-6 ovale, bijna stompe kroon- 
bladen, die 2 à 3 maal zoo lang als de kelk zijn en gewoonlijk 
wit met een roode kiel zijn. De vruchten zijn 5 à 6 in getal, 
rechtopstaand, toegespitst, met een stijl, die !/; van de vrucht- 
lengte heeft. 4-12 cM. 4. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Midden- en Zuid-Europa op muren en rotsen voor en is bij 
ons alleen op den St. Pietersberg gevonden. 


Sedum dasyphyllum 


Fie. 516. S. acre”) L. Muurpeper (fig. 577). 


Uit den sterk vertakten, dunnen wortelstok komen 
tal van niet bloeiende, dicht bebladerde loten en opstijgende, aan den voet 
wortelende, bloemdragende stengels. De geheele plant is onbehaard en 
vormt dichte zoden. De bladen zijn spits, aan 
de rugzijde gewelfd, zij liggen dakpansgewijze 
en zijn aan den voet niet verlengd. 

De bloemen zijn levendig geel, zij zitten 2-5 
op ieder der 2-3 aren, die tot een kleine tuil 
vereenigd zijn. De kelkslippen zijn ovaal, aan 
den voet verlengd, de kroonbladen uitstaand, 
lancetvormig, spits, 2-3 maal zoo lang als de kelk. 
De vruchten zijn uitstaand, aan de binnenzijde van 
den voet bultig en bevatten bruine, rondachtig- 
elliptische zaden. 5-10 cM. 2. (Mei) Juni, Julí. 


Biologische bijzonderheden. Een scherp sma- 
B kende stof in de bladen (hierop slaat de naam 
EES „muurpeper”) beschut de zooveel sap bevattende 

bladen tegen slakkenvraat en tegen het opvreten door andere dieren. 

Wat de inrichting der bloem betreft, deze is sterk protrandrisch en geheel 
op kruisbestuiving aangewezen. De 5 buitenste meeldraden zijn het eerst 
ontwikkeld en richten hunne helmknopjes schuin naar boven. Als zij hun 
stuifmeel verloren hebben, leggen zij zich tegen de kroonbladen en nu 
springen de helmknopjes der binnenste meeldraden open en komen op de 
plaats te liggen, waar eerst de andere lagen. Zijn ook deze hun stuifmeel 
kwijt, dan zijn de 5 stempels geschikt om het op te nemen. Niet steeds 
schijnt de protrandrie zoo sterk sprekend te zijn, als hier beschreven is. 

De straalvormig gerangschikte vruchten zijn aan den voet van vleugel- 


1) dasyphyllum —= ruwbladig. 2) acre —= scherp. 


FAMILIE 69. — CRASSULACEAE. — 415 


vormige lijsten voorzien en het middenveld der vruchten heeft den vorm 
van een ondiep bekken. Bij droog weer zijn de vruchtjes gesloten, zoo 
spoedig er echter regendroppels in het bekken komen, openen zij zich en 
de spleten verwijden zich, zoodat de nu volgende droppels de zaden uit 
de open hokjes spoelen en zij stroomen met het regenwater mee naar den 
bodem. Vooral voor planten, die op rotsen en muren staan, is deze wijze 
van zaadverspreiding van belang, daar de zaden zoo in spleten tusschen de 
steenen kunnen komen, waar ze anders onmogelijk heen zouden kunnen 
gebracht worden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op muren, daken, rotsen en steenachtige plaatsen voor en is bij ons op 
muren, zandgronden en in de duinen algemeen. 


Volksnamen. De plant heet vrij algemeen muurpeper, verder eeuwige 
leven in Noord-Overijsel, Zuid-Holland en op Schouwen, op het laatstge- 
noemde eiland ook krullekopjes, in Friesland bergknop, in de Graafschap 
Zutphen St. Janskruid, op Zuid-Beveland tripmadam, in Zeeuwsch-Vlaan- 
deren prikmadam en rijstepap, in Waterland zonnetje, op Walcheren zeekraal. 


S. Boloniénse !) Loisl. (S. sexanguláre“) Aut. n. L.). Zacht vetkruid 
(fig. 578). 

Deze plant is onbehaard, blauwgroen, iets zodenvormend. Uit den 
dunnen wortelstok komen niet-bloeiende takken 
met dakpansgewijze in 6 rijen liggende bladen en 
bloeiende takken, die eerst kruipen, doch verder 
rechtopstaan. De bladen zijn lijn-cylindervormig, 
stomp, aan den voet spoorvormig verlengd. 

De takken van het bijscherm dragen meer bloe- 
men, die iets kleiner en bleeker zijn dan bij S. acre. 
De bloemen zitten bijna 5-10 op ieder der 2-3 aren, 
die dicht opeenstaan in een tuil. De kelkslippen 
zijn 5 in getal, cylindrisch, niet aan den voet ver- 
lengd, de 5 kroonbladen staan uitgespreid, zijn 
lancetvormig, spits, 4 maal zoolang als de kelk. 
De vruchten zijn uitstaand, niet bultig en bevatten 
kleine, langwerpige zaden. 5-10 cM. 2. Juni, Juli. SLE 2 

De plant is slanker dan S. acre, ook zijn de bladen langer en smaller 
en staan duidelijker in 6 rijen, ook hebben ze een spoorvormig verlengsel 
aan den voet. Zij smaken verder niet scherp. 


Sedum Boloniense 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa op muren en rotsachtige plaatsen voor en is bij ons vrij alge- 
meen op zandgrond. 


Volksnamen. In Groningen heet de plant goudgras, in Sailand tripmadam. 


S. refléxum®) L. Tripmadam (fig. 579). 
Deze plant heeft een sterk vertakten wortelstok, waaruit vele niet 
bloeiende takken met dakpansgewijze staande bladen komen en verder 


1) Boloniense — Boulogneesch. 2) sexangulare — zeshoekig. 3) reflexum — 
omgeslagen. 


476 — CRASSULACEAE. — FAMILIE 69. 


bloemstengels, die uit een opstijgenden voet rechtopstaand zijn en ver- 
wijderd afstaand bebladerd. De geheele plant is onbehaard en groen en 
veel krachtiger dan de vorige. De bladen zijn 
lijn-cylindervormig, spits, aan den voet van een 
aanhangsel voorzien, zij stijgen tot in de bloei- 


VN En wijze op als valsche schutbladen. 
ì HAS De De bloemen zijn bijna zittend en vormen tuilen, 
1 die voor den bloeitijd omgebogen zijn, zij zijn 
N\ levendig geel De kelkslippen zijn vleezig, aan 
RN N den top verdikt, spits (fig. 579). Kroonbladen 
NN 2 N zijn er 5-8, zij zijn lancetvormig, dubbel zoo 
ee, \ lang als de kelk en uitgespreid. De voet der 
Te, NNT meeldraden is behaard. 1,5-3 dM. 2. Juni, Juli. 
jl Biologische bijzonderheid De inrichting der 
edn REDER bloem met het oog op de bestuiving is als bij 

Fig. 570. Eran 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op rotsen, muren en in bosschen voor. Zij is bij ons op muren en op 
hoogen, dorren zandgrond vrij algemeen. 


S. élegans !) Lej. (S. rupéstre?) Sm.). Sierlijk vetkruid (fig. 580). 


Uit den sterk vertakten wortelstok komen vele 
niet bloeiende takken, die roodachtig van kleur 
zijn en eindigen in een zeer dicht, bolrond roset 
van bladen en dunne, uit opstijgenden voet rechtop- 
staande, bloeiende stengels, die verwijderd afstaand 
bebladerd zijn. De geheele plant is onbehaard en 
blauwgroen. De bladen zijn teer, líjnvormig samen- 
gedrukt, spits, aan den voet verlengd tot een soort 
spoor. De stengelbladen stijgen niet tot de bloeiwijze op. 

De bloemen zijn bijna zittend, in dichte tuilen, die 
voor den bloeitijd teruggekromd zijn. Zij zijn levendig 
geel, hebben vlakke, stompe, niet verdikte kelkslippenr 
5-8 uitgespreide kroonbladen, terwijl de voeten de, 
meeldraden onbehaard zijn. 1,5-3 dM. %. Juni, Juli. 


Sedumielepene Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in Midden-Duitschland op rotsen en muren voor 
en is bij ons alleen bij Maastricht gevonden. 


Fig. 580. 


3. Sempervívum®) L. 


S. tectórum®) L. Huislook (fig. 581). 

Deze krachtige plant is vrij lang en zacht behaard. Uit den wortelstok 
komen korte, niet bloeiende takken, wier bladen tot een roset opeenge- 
hoopt en gewimperd zijn en bloeiende, rechtopstaande, die een groote 
bijschermachtige bloeiwijze dragen. De bladen der rosetten zijn langwerpig- 
omgekeerd eirond, stekelpuntig, aan weerszijden kaal, de stengelbladen zijn 
langwerpig met purperroode punten. 

De bloemen zijn groot (20-30 mM), gesteeld of bijna zittend. De kelk- 
slippen en kroonbladen zijn aanwezig ten getale van 12 of meer, zijn 


1) elegans — sierlijk. 2) rupestre — op rotsen groeiend. 5) van het Latijnsche 
semper: altijd en vivum: levend en is zoo genoemd, omdat de plant steeds levenskrachtig 
blijft in alle toestanden der omgeving. 4) tectorum — daken. 


FAMILIE 70. — SAXIFRAGACEAE. — ATT 


stervormig uitgespreid, de laatste zijn dubbel zoo lang als de kelk, klier- 
achtig behaard. De kroonbladen zijn rose, lijn-lancetvormig. Meeldraden 
„zijn er 24-40. De vruchtjes 8-20 in getal, staan 
uit elkaar, zijn langwerpig, toegespitst en dragen 
aan den buitenrand de stijlen. 22-45 cM. 2. Juli, 
Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De Sempervivum- 5 7 
soorten behooren ook tot de succulenten (zie Sedum) \ 
en zijn daardoor geschikt om te leven op plaatsen, £& 
waar maar van tijd tot tijd vocht komt b.v. op 
daken, muren enz. De bladen bevatten ook weder 
looizuur (zie Sedum). 

De inrichting der bloemen met het oog op de 
bestuiving is ook weder als bij Sedum acre. Ook 
vermenigvuldigt zich de plant sterk op ongeslachte- 
lijke wijze, doordat uit de oksels der onderste 
bladen van het roset zijstengels komen, die zoo lang voortgroeien, tot zij 
buiten het bereik van het bladerroset komen en dan ontstaan er zeer korte 
leden met bladen in de knoopen, dus een nieuw bladroset, dat ook wortels 
krijgt en na het afsterven van het verbindende deel een nieuwe plant vormt 
(vrij wel op dezelfde wijze dus als bij de aardbei). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa, 
doch vooral in Midden-Europa voor op muren, daken en rotsen. Bij ons 
wordt zij nog altijd vaak aangeplant vooral op daken, omdat de plant het 
huis, waarop zij staat, heet te beveiligen tegen het inslaan van den bliksem 
(van daar de volksnaam „donderblad”): Ook komt zij verwilderd voor. 


Volksnamen. Huislook, huisloof, huisloop, daklook, ook soms dakloof 
en donderblad zijn de meest bekende volksnamen voor deze plant. 


Sempervivum tectorum 
Fig. 581. 


Familie 70. Saxifragaceae Vent. Steenbreekachtigen. 


Bladen verspreid, tegenoverstaand of kransstandig, ongedeeld of gedeeld, 
meest zonder steunbladen. Kelk onder- tot bovenstandig, 3-10- (meest 5-) 
spletig tot -bladig. Kroonbladen meest schijnbaar op den kelk ingeplant, 
soms ontbrekend. Meeldraden ook meest schijnbaar op den kelk gezeten, 
evenveel of 2 maal zooveel als kroonbladen (zelden meer). Vruchtbladen 
meestal 2, zelden 3-5, meer of minder tot een 1- of meerhokkig vrucht- 
beginsel verbonden. Stijlen meest gescheiden. Vrucht meest door een 
spleet tusschen de stijlen of over het grootste deel van de lengte open- 
springend. Zaden met veel kiemwit. 


Overzicht van de onderfamiliën en groepen van de Saxifragaceae. 


Onderfamilie 1. Saxifragoideae A. Br. 
Kruidachtige planten. Bloemen meest 5-tallig. Vruchtbladen 2, zelden 3-5, vrij of 
beneden vergroeid. Bladen verspreid. 
Groep 1. Saxifrageae Vent. Vruchtbladen meest 2, verbonden, steeds met gescheiden 
stijlen. 


Gesl. Saxifraga, Tellima, Chrysosplenium. 


478 — SAXIFRAGACEAE. — FAMILIE 70. 


Groep 2. Parnassieae A. Br. Vruchtbladen 3-4, verbonden. Stempels zittend. Doos- 
vrucht onvolkomen 4-(3-)hokkig, aan den top tusschen de tusschenschotten 4-(3)- 
kleppig. Zaden aan de tusschenschotten zittend. 


Gesl. Parnassia. 


Onderfamilie 2. Philadelphoideae Aschers. et Gr. 
Heesters. Bladen tegenoverstaand, zonder steunbladen. Kelk bovenstandig, met 4-10- 
deeligen, in den knop klepvormig liggenden zoom. Kroonbladen in den knop ge- 
draaid of klepvormig liggend. Meeldraden 2-, 4- of veel malén zooveel als kroonbladen. 
Vruchtbladen voor de kroonbladen staand, tot een 4-5-hokkig vruchtbeginsel ver- 
bonden. Zaden rechtopstaand, recht. Doosvrucht aan de tusschenschotten open- 
springend. 

Gesl. Philadelphus. 

Onderfamilie 3. Ribesioideae Engl. 
Heesters. Bladen verspreid. Bloemen in trossen, 2-slachtig, soms 2-huizig. Kelk 
half of geheel bovenstandig met 5-deeligen, bloemkroonachtigen, verwelkenden zoom, 
die evenals de op de keel van den kelk ingeplante kroonbladen een dakpansgewijze 
knopligging hebben. Meeldraden voor de kelkslippen staand. Vruchtbeginsel uit 2 
(zelden 3) vruchtbladen gevormd, l-hokkig. Stijlen beneden verbonden. Vrucht een 
bes. Bladen gesteeld, handlobbig, in den knop waaiervormig opgevouwen. 


Gesl. Ribes. 


Teabreils toit met dietermineeremn der geslachten der Saxiifmaloralcieknen 


A. Kruidachtige planten. 
a. Vruchtbeginsel bovenstandig. Stempels 4, zittend. Meeldraden 5, afwisselend met 
gsktierachtiesewimperdesdeelen …— en er » Earnassianoim sen 
b. Vruchtbeginsel half onderstandig. 
aa. Kroonbladen 5. Meeldraden 10. 
aaa. Kroonbladen gaafrandig. Doosvrucht 2-hokkig . . Saxifraga blz. 478. 
bbb. Kroonbladen min of meer sterk ingesneden. Doosvrucht 1-hokkig. 
Tellima blz. 481. 
bb. Kroonbladen ontbrekend. Meeldraden 8. . . . . Chrysosplenium blz. 482. 
B. Heesters. 
a. Bladen tegenoverstaand, ongedeeld. Meeldraden 16 of meer. Philadelphus blz. 484. 
b. Bladen verspreid, 3-5-lobbig of -spletig. Meeldraden meestal 5 . Ribes blz. 485. 


Voorkomen. De eenige tot deze familie behoorende moerasplant is 
Saxifraga Hirculus, tot de veenplanten behoort Parnassia palustris, tot de 
xerophyten Saxifraga tridactylites, de Chrysospleniumsoorten zijn bosch- 
planten, terwijl Saxifraga granulata een weideplant is. 


1 Saxifrasa) 1 Steenbreek 


Kelk 5-spletig of 5-deelig, vrij of aan den voet met het vruchtbeginsel 
vergroeid. Kroonbladen 5, gekleurd. Meeldraden 10. Doosvrucht 2-hokkig, 
door de 2 blijvende stijlen van 2 snavels voorzien, daartusschen met een 
gat openspringend. Zaadlijsten in het midden van het tusschenschot zittend. 
Zaden bij de inlandsche soorten korrelig ruw. 

Bloemen in pluimen, trossen of tuilen, zelden alleenstaand. Bladen ver- 
spreid, zeldzamer tegenoverstaand of alle wortelstandig, gaafrandig, getand, 
gelobd of handdeelig. Meestal overblijvende, zodenvormende gewassen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Saxifraga. 


A. Uit den wortelstok komen behalve bloemdragende stengels, bebladerde loten. 
a. Kelk bijna tot aan den voet vrij, dus vruchtbeginsel bovenstandig. Bloemstengel 


1) van het Latijnsche saxum: steen en frangere: breken. Vele soorten groeien met hare 
wortels in rotsspleten, die zij, naar men meende, deden ontstaan. 


FAMILIE 70. — SAXIFRAGACEAE. — 479 


dicht met bladen bezet. Kroonbladen aan den voet met 2 knobbels. Kelkslippen 
eirond, teruggeslagen. Bladen lancetvormig . . . . . . …. S. Hirculus blz. 479. 

b. Kelk met het vruchtbeginsel vergroeid, dit laatste dus onderstandig. Tros 2-9- 
bloemig. Kroonbladen aan den voet zonder knobbels. Kelkslippen rechtop- of af- 
staand. Bladen der rosetten handvormig 3-5-spletig, de hoogere bladen ongedeeld, 
lijnvormig . … … … S. hypnoides blz. 479. 

B. Geen bebladerde loten. ‘Vruchtbeginsel ‘onderstandig. Bloemen wit. 

a. Onderste bladen spatelvormig, de stengelbladen wigvormig-langwerpig. Kelkslippen 
eirond . . . . … … S. tridactylites blz. 480. 

b. Onderste bladen rondachtig- niervormig, gekarteld, in hunne oksels vaak knolletjes 
dragend. Stengelbladen wigvormig-rondachtig. Kelkbladen langwerpig-lancetvormig. 

S. granulata blz. 480. 


S. Hirculus!) L. Bokjessteenbreek (fig. 582). 

Deze plant heeft een dunnen wortelstok met draadvormige uitloopers. De bloemstengel 
is rechtopstaand, beneden bijna kaal, naar boven met af- 
staande, roodachtige haren bezet, los bebladerd, zonder roset 
van bladen aan den voet. De bladen zijn verspreid, lancet- 
lijnvormig, zittend, rechtopstaand, stomp, gaafrandig, ver- 
spreid bewimperd, de onderste zijn gesteeld. 

De bloemen zijn geel, alleenstaand, eindelings staand of er 
komen ook nog eenige uit de bovenste bladoksels. De bloem- 
stelen zijn dicht met roestbruine wol bekleed. De kelkslippen 
zijn eirond, ook aan den rand met roestbruine wol gewim- 

perd, zij hebben een afgeronden top en zijn na den bloeitijd 

teruggeslagen. De kroonbladen zijn 4 à 5 maal zoolang als 
de kelkslippen, goudgeel, aan den voet met donkerder pun- 
tjes, langwerpig, uitgespreid opgericht. De meeldraden zijn 
korter dan de kroonbladen. De doosvrucht is langwerpig 
met korte uiteenwijkende stijlen (fig. 582). 12-25 cM. 2%. 
Juli—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Midden- en Noord-Europa op veenachtige gronden en ín venen voor. Zij is bij ons alleen 
bij Weerdinge en wel in 1859 gevonden. Men beschouwt haar als een relictplant uit den 
tijd overgebleven, toen zich, nadat de ijstijd voorbij was, op den morainebodem vele venen 
vormden in kleine meren enz., die nog uit den ijstijd waren overgebleven. Hier en daar 
Zijn die planten nog aanwezig, maar zíj sterven al meer en meer uit. Zij zijn behouden 
gebleven op plaatsen, waar de verhoudingen nog het best overeenkomen met die uit die 
vroegere perioden nl. in koude, lage veengronden. Behalve Saxifraga Hirculus, beschouwt 
men ook Scheuchzeria palustris en Juncus filiformis als zulke relictplanten. 


S. hypnoides?) L. Mossteenbreek (fig. 533). 

Deze plant vormt zoden, is wat blauwgroen en behaard. De stengel komt uit een vrij 
dichte zode van wortelbladen, wier stelen langer zijn dan 
de bladschijven, die zich in 3-5 (-7) lancetvormige, toege- 
spitste, stekelpuntige slippen splitsen (fig. 583). Die bladen 
zijn in de jeugd klierachtig gewimperd. De bloemstengels 
zijn opgericht, met 2-5 driedeelige, hoogerop lijnvormige 
bladen bezet. Tegen den bloeitijd komen uit den teeren 
wortelstok verscheiden uitloopers, die even lang als of 
langer worden dan de stengel hoog is. Zij liggen op den 
bodem en zijn dicht met lijn-lancetvormige, stekelpuntige, 
klierachtig gewimperde, meest 3-5-spletige bladen bezet 
en dragen knoppen aan den top. 

De bloemen staan 3-12 in een losse pluim en zijn vrij 
groot en wit. De kelkbladen zijn driehoekig, spits toe- 
loopend (fig. 583). De kroonbladen zijn omgekeerd eirond, 
ongenageld, hebben 3-4 groenachtige nerven en zijn 3-4 
maal zoolang als de kelk. 


Saxifraga En 
Fig. 583. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Aangezien de 
plant thuis behoort in rotsspleten op de bergen in Westelijk-Europa (Spanje, paer 


1) Hirculus = bokje, naar den geur der plant. 2) hypnoides —= mosachtig. 


480 — SAXIFRAGACEAE. — FAMILIE 70. 


Engeland, IJsland) zullen de zeldzame vindplaatsen in ons land (Bergumerheide, Harder- 
wijk, bij Leimuiden, bij Amsterdam, Stolwijk) wel betrekking hebben op verwilderde planten. 
De plant wordt nl. wel als sierplant gekweekt. 


S. tridactylites I) L. Kandelaartjes (fig. 584). 
Deze plant is geelgroen, klierachig kort behaard. De wortel is dun, er 
zitten geen knolletjes op. De stengel is rechtopstaand, dun, verspreid met 


Ee bladen bezet, vaak roodachtig aangeloopen. De wor- 

ve telbladen vormen bijna een roset, zijn spatelvormig, onge- 

vp We deeld of 3-lobbig. De stengelbladen zitten en zijn naar 
4 \Z sp voren meest 3-tandig. 

fe Vo De bloemen zitten in een los bijscherm, zijn wit, klein 

| f// (4-6 mM lang). De kelkbuis is klokvormig en heeft recht- 

4 8 opstaande, elliptische, stompe slippen, die korter dan de 

Y fi buis zijn. De kroonbladen zijn wigvormig, dubbel zoolang 

\ WZ als de kelk, veel kleiner dan bij S. Hirculus en S. granu- 

| W 5 lata. De doosvrucht is eirond. 5-15 cM. OO April—Juni. 

N VA Biologische bijzonderheden. De meeste deelen der plant 

/ zijn voorzien van kleverige haren en gesteelde kliertjes, 

WZ waardoor vleugellooze dieren belet worden naar de bloe- 

NVS men te kruipen. Volgens Sprengel is de inrichting der 

dNNS bloem met het oog op de bestuiving geheel dan bij S. gra- 


nulata, doch volgens Müller zijn de bloemen zwak protero- 

Saxifraga tridacty- gynisch en komen de helmknopjes geregeld met de stempels 

is in aanraking, zoodat er reeds vroegtijdig spontane zelfbe- 

stuiving plaats heeft. Bij regenachtig weer blijven de bloe- 

men gesloten. Insectenbezoek zal trouwens in de weinig opvallende bloemen 
niet veel plaats hebben. 


Fig. 584. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op muren, rotsen en zandige plaatsen voor en is bij ons vrij algemeen, 
vooral veel in de duinen. 


S. granuláta 9 L. Knolsteenbreek (fig. 585). ei 

Deze plant is kortbehaard, naar boven klierachtig wollig. Boven op den 
wortel zitten vele knolletjes, waardoor de plant 
zich vermenigvuldigt. De stengel is krachtig, 
rechtopstaand, al of niet vertakt en draagt 2-5 
bladen. De bladen zijn wat vleezig. De wor- 
telbladen zijn langgesteeld en vormen een roset, 
zij zijn rondachtig-niervormig, ingesneden ge- 
karteld. De stengelbladen zitten vrij ver uiteen, 
zijn kort gesteeld, naar voren ingesneden 4-8- 
tandig of -lobbig. 

De bloemen vormen meestal een scherm-tros- 
vormige bloeiwijze (eigenlijk zitten ze in bij- 
schermen), zij zijn wit, groot (12-15 mM lang), 
klokvormig, welriekend. De kelkslippen zijn 

Fig. 585. rechtopstaand, ovaal, klierachtig behaard. De 
kroonbladen zijn omgekeerd eirond-wigvormig en 3 maal zoolang als de 


1) tridactylites — drievingerig (dit slaat op den bladvorm). 2) granulata — korrel- 
dragend. 


FAMILIE 70. — SAXIFRAGACEAE. — 481 


kelkslippen. De vruchtstelen zijn circa evenlang als de kelk, die de doos- 
vrucht, welke er even uitsteekt, omgeeft. 

Biologische bijzonderheden. De witte bloemen zijn protrandrisch (fig. 586). 
De kelk houdt de kroonbladen zoo dicht bijeen, dat ze een buis vormen, 
waarin de honig tegen den regen beschut is. 
Bij het opengaan der bloemen zijn de helm- 
knopjes nog gesloten en de helmdraden zijn 
nog kort. Spoedig verlengen er zich 2 en 
stellen zich zoo, dat de helmknopjes boven 
op den stempel komen te liggen. Hebben 
deze hun stuifmeel verloren, dan buigen zij 
zich naar de kroonbladen om en 2 of 3 Saxifraga granulata 
andere nemen hunne plaats in. Gedurende leen, 

B : A Bloem in het begin van den 
den geheelen tijd, totdat ook deze hun stuif- _ bloeitijd, B Bloem in het laatst van 
meel verloren hebben (circa 3:dagen) liggen den loeit ene een 
de stempels nog tegen elkaar. Nadat echter en Ven meeldraden, s stem- 
ook die meeldraden teruggebogen zijn, ver- ie 
lengen zich de stijlen, gaan uit elkaar staan en nu komen de stempels juist 
te staan op de plaats, waar eerst de helmknopjes stonden. Bij insecten- 


bezoek is dus kruisbestuiving verzekerd. 


A 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weiden en 
bosschen in geheel Europa voor. Bij ons is zij op grazige, beschaduwde 
plaatsen en in weilanden bij Nijmegen, Dordrecht, op Walcheren, in Noord- 
Brabant en in Limburg soms algemeen. Bovendien vindt men op de geest- 
gronden, vooral om Haarlem, vrij algemeen den gevulden vorm, waarbij de 
meeldraden in bloemkroonbladen zijn veranderd. Deze zijn verwilderde 
sierplanten.  1,5-3 dM. 2%. Mei, Juni. 


Volksnamen en gebruik in vroegeren tijd. De plant heet in Zuid-Holland 
snikkelaar, in Groningen steenroosjes, op Walcheren sassefrasje, terwijl de 
gevulde in de geheele duinstreek, ook op Walcheren bekend zijn als 
Haarlemsch klokkenspel. 

De bolletjes dezer plant gelijken wat op blaassteenen en werden dan ook 
in vroegeren tijd volgens de leer van de signatura rerum als geneesmiddel 
tegen die ziekte aangewend. 


2. Tellíma*) Lind]. 


T. grandiflóra ?) Lindl. (fig. 586*). 

Deze plant heeft een rechtopgaanden stengel met rondachtig-hartvormige, gelobde 
getande bladen. 

De bloemen zijn knikkend, vrij groot en staan in een 
langen, smallen tros, zij zijn wit of roodachtig wit. De 
kelk ís half onderstandig, opgeblazen, 5-tandig. Kroon- 
bladen zijn er 5, zij zijn 3- tot vinspletig, teruggebogen. 
Er zijn 10 meeldraden en het vruchtbeginsel draagt 
2-3 vrije stijlen met knopvormige stempels. De doos- 
vrucht is kegelvormig, eenhokkig, 2-3-snavelig, met 
vele zaden. 4. 3-35 dM. Mei, Juni. 


Tellima grandiflora 
Fig. 586*. 
a bloem, 5 kroonblad. 


Voorkomen. De plant behoort thuis in Noord- 
Amerika, doch is bij ons een sierplant. Zij is verwil- 
derd gevonden bij Haarlem en den Haag. 


…t) een anagram van het verwante geslacht Mitella. 2) grandiflora —= grootbloemig. 
HEUKELS, Flora. 31 


482 — SAXIFRAGACEAE. — FAMILIE 70. 


5. Chrysosplénium *) Trn. Goudveil. 

Wortelstok dun met kruipende uitloopers. Bladen aan den voet en aan 
den top des stengels opeengehoopt, enkelvoudig, gekarteld. Bloemen in 
dichte bijschermen, goudgeel, ook de bovenste bladen zoo aangeloopen. 
Topbloem soms 5- of 6-tallig. Klokvormige bloembodem (schijnbaar kelk) 
met het vruchtbeginsel vergroeid, dit dus onderstandig. Kelk meest 4-slippig, 
van binnen gekleurd, 2 tegenover elkaar staande slippen kleiner. Bloem- 
kroon ontbrekend. Meeldraden 8, zelden 10, op een schijf, die op het 
vruchtbeginsel staat, ingeplant. Doosvrucht I-hokkig, 2-snavelig, tot het 
midden in 2 kleppen openspringend, die aan hunne randen de zwarte, 
glanzende zaden dragen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Chrysosplenium. 


A. Stengelbladen weinige, verspreid. . . . … … … C. alternifolium blz. 482. 
B. Stengelbladen tegenoverstaand, kort gesteeld, aan ì den voet afgeknot. 
C. oppositifolium blz. 4853. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn homogaam of zwak protero- 
gynisch. ledere bloem vormt een vlak napje van 5-7 mM middellijn. In het 
midden steken de 1 mM lange stijlen iets naar buiten gebogen uit en zijn 
aan den voet rondom door een breede, vleezige, geelachtige schijf omgeven, 
die honig afscheidt. De 8 meeldraden staan rechtop, de helmknopjes staan 
even hoog als de stempels en springen na elkaar open. Het zijn vooral 
kleine insecten met korte slurven, b.v. Apionsoorten en verder ook kleine 
slakjes, die in de bloemen rondkruipen. De eerste worden gelokt door het 
gele geheel, dat gevormd wordt door de bloemen samen met de gele schut- 
bladen er om heen. Die insecten raken met de eene zijde van hun lichaam 
de helmknopjes, met de andere de stempels aan en bewerken dus allicht 
kruisbestuiving of ook bij het rondkruipen in dezelfde bloem zelfbestuiving. 
De slakjes vreten deelen der bloem op, doch kunnen bij het rondkruipen 
ook stuifmeel op de stempels brengen. À 


C. alternifólium?) L. Wisselbladig goudveil (fig. 587). 

De plant ís bleekgroen, beneden kort behaard, 
boven kaal. De wortelstok is dun en kruipend, 
daaruit komen rechtopstaande, sappige, kantige 
stengels. De stengelbladen staan verspreid, zijn 
weinig talrijk, gesteeld, niervormig, diep gekar- 
teld, de wortelbladen zijn grooter, langgesteeld, 
rondachtig-niervormig, ingesneden gekarteld. De 
schutbladen zijn rimpelig, ingesneden gekarteld 
en omgekeerd eirond, niet zelden wigvormig en 
naar den voet gaafrandig. 

De bloemen zijn geelachtig, kortgesteeld. De 
8 A zaden zijn klein, talrijk, omgekeerd eirond. 5-15 

Giirgnoesleninm al alterzifolium cM. AL Maart—Mei. 

SE Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt vooral in Noord- en Midden-Europa 
in VOE bosschen en aan beekjes voor en is bij ons vrij zeldzaam. 


1) van het Grieksche chrusos: goud en splèn: milt, hetgeen slaat op de kleur der bloemen 
en het gebruik der plant bij ziekten der milt. 2) alternifolium — afwisselendbladig. 


FAMILIE 70. — SAXIFRAGACEAE. — 483 


C. oppositifólium!) L. Paarbladig goudveil (fig. 588). 

De plant is donkerder groen dan de vorige, beneden behaard, boven 
kaal. De stengels zijn zwak, kantig, aan den voet wortelend, verder 
opstijgend, doorschijnend. De stengelbladen zijn 
kort gesteeld, half cirkelrond, verwijderd gekarteld. 
De vruchtbare stengels dragen meest 2 paar bladen, 
zij verdeelen zich aan den top herhaald gaffelvormig 
en bij iedere vertakking zit een kort gesteelde bloem 
en verder 2 op stengelbladen gelijkende in den blad- 
steel overgaande schutbladen. 

De bloemen zijn kleiner en minder geel dan bij 
de vorige. De zaden zijn grooter en langer, bruin 
van kleur. 5-10cM. 2. April, Mei, zelden ook Juli. 

De geheele plant is kleiner en teerder dan de 
vorige soort en ook buiten den bloeitijd gemakkelijk 
door den bladstand aan de dan aanwezige ver- 
lengde bladloten herkenbaar. 

Soms komen hier ook zuiver mannelijke en zuiver vrouwelijke bloemen voor. 


Chrysosplenium oppositifolium 


Fig. 588. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In West- en Midden-Europa 
komt de plant op vochtige plaatsen, aan beekjes voor. Bij ons is zij vrij 
zeldzaam. 


4. Parnássia®) Trn. 


P. palústris®) L. Parnaskruid (fig. 589). 

De geheele plant is onbehaard. Uit den korten, wat gezwollen wortel- 
stok, komt een roset van langgesteelde bladen 
en verder verscheiden l-bloemige stengels, die 
rechtopstaand, onvertakt, kantig zijn en in of 
beneden het midden een stengelomvattend blad 
dragen. De wortelbladen zijn hartvormig-eirond, 
gaafrandig, stomp, gespitst, met vaak roode 
stelen. De bloemen zijn wit, groot, alleenstaand 
aan den stengeltop. Zij hebben 5 blijvende kelk- 
bladen, 5 witte, doorzichtig geaderde kroon- 
bladen, die afvallen, aan den top iets uitgerand 
en 3 à 4 maal zoolang als de kelk zijn. Voor 
de kroonbladen staan (5) bijkroonbladen, die 
boven 9-13 borstelvormige, aan den top ge- 
klierde wimpers dragen. Zij zijn geelgroen van Parnassia palustris 
kleur. Meeldraden zijn er 5, zij staan voor de Iene, 
kelkbladen en verder is er een bovenstandig “ Pikroonbladen met den stempel. 
vruchtbeginsel, dat eirond is, uit 4 vruchtbladen is ontstaan en dan ook 4 
zittende, blijvende stempels draagt. De vrucht is een ovale, vaalgele, met 
4 kleppen openspringende doosvrucht. De zaden zijn langwerpig, bruin, 
liggen in een netvormig zaadomhulsel en zijn aan sponzige, wandstandige 
zaaddragers bevestigd. 1,5-3 dM. 2. Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. De bijkroonbladen, die men gewoonlijk als 


1) oppositifolium — met tegenoverstaande bladen. 2) plant groeiende op den berg 
Parnassus. 9) palustris — moeras. 
31% 


484 — SAXIFRAGACEAE. — FAMILIE 70. 


vervormde meeldraden (fig. 590) beschouwt, lokken door hunne gesteelde 
kliertjes insecten. Aan de holle binnenzijde zijn 2, een weinig honig 
afscheidende groeven. Daar de bloemen over dag naar honig rieken en 
bovendien door de klierknopjes de aanwezig- 
heid van veel honig voorgespiegeld wordt, 
worden vele insecten, vooral vliegen en kevers 
gelokt. 

De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is de volgende. Als de bloem zich 
opent, liggen 5 gesloten helmknopjes op korte 
draadjes dicht tegen het vruchtbeginsel aan. 
De stempels zijn nog geheel ongeschikt om 


Parnassia palustris 
Fig. 500. 
Bloem na wegnemine van 3kelk- en Stiifmeel „ops te nemen. Eerst verden 


4 kroonbladen even na het opengaan, nu een der meeldraden en kromt zich zoo, 


p bloemkroonblad, ss kelkbladen. 3 
dat het helmknopje op den stempel komt te 


liggen met de met stuifmeel bedekte zijde naar boven. Na een dag is het 
stuifmeel daarvan weg en nu buigt zich- de meeldraad naar buiten, naar de 
bloemkroon en komt een tweede meeldraad hetzelfde doen enz. tot na 5 
dagen alle meeldraden naar buiten zijn gebogen en de stempels vrij komen, 
die nu geschikt zijn voor de bestuiving en juist liggen op de plaats, waar 
eerst stuifmeel beschikbaar was. De bloem is dus sterk protrandrisch en 
geheel ingericht voor kruisbestuiving, daar insecten, die in verschillende 
bloemen juist op dezelfde wijze komen aanvliegen, met hetzelfde deel van 
hun lichaam, waarop in jongere bloemen stuifmeel is gekomen, in oudere 
bloemen de stempels aanraken. Hetzij nu de insecten naar het midden der 
bloemen vliegen en van daar den honig trachten te bereiken, hetzij op de 
kroonbladen aanvliegen en dan over de franje kruipen om bij den honig te 
komen, steeds raken zij een opengesprongen helmhokje of de stempels 
aan, dus is kruisbestuiving goed verzekerd. De bloem bloeit in het geheel 
8 dagen. 

De zaden zijn zeer licht, zij wegen 0,00003 gram en worden dus doer 
den wind gemakkelijk verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is een echte hygrophyt, 
die in veenstreken en op vochtigen heidegrond in geheel Europa voor- 
komt en bij ons op genoemde plaatsen ook vrij algemeen is en verder ook 
in vochtige duinpannen. 


Volksnamen. De naam parnaskruid wordt het meest gebruikt, doch cp 
Texel noemt men haar ongansbloem (ongans is een ziekte, die de schapen 
opdoen, als zij in vochtige weiden grazen). 


5. _Philadélphus ) L. 


P. coronárius?) L. Boerenjasmijn (fig. 591). 

Deze plant is een sterk vertakte heester met tegenoverstaande, ronde, dunne takken, 
die eerst roodbruin, later aschgrauw zijn en van de hoofdas afstaan. De bladen zijn 
elliptisch, kort gesteeld, toegespitst, gezaagd-getand, 3-nervig, van boven kaal, van onderen 
op de nerven meest ruw en lichter. 

1) van het Grieksche philadelphos: broeder- en zusterbeminnend. Dit was de bijnaam 
van Koning Ptolomaeus van Egypte en werd hem gegeven, omdat hij zijne zuster tot vrouw 
nam. Aan hem was dus eigenlijk het geslacht gewijd. 2) ecoronarius — een kroon 
dragend, omdat het geslacht aan een vorst was gewijd. 


FAMILIE 70. — SAXIFRAGACEAE. — 485 


Bloemen groot, sterk riekend, in schijntrossen (eigenlijk in bijschermen van 3 bloemen 
aan den top der takken, doch vaak ook nog 2 bloemen in de oksels van het bovenste 
paar bladen). De bovenste bloem is meest 
5-, de andere zijn 4-tallig. Schutblaadjes 
priemvormig, spoedig afvallend. Kelk 4-5- 
slippig met kort toegespitste, groenachtig 
witte, aan den rand fijn behaarde slippen. 
Kroonbladen 4-5, eirond, langer dan de 
witte meeldraden. Meeldraden zijn er 16 en 
meer en het vruchtbeginsel draagt 4-5 bijna 
tot aan den voet gescheiden stijlen, die 
korter zijn dan de meeldraden. De doos- 
vrucht is 4-5-hokkig, de zaden zijn in een 
mantel gehuld, die aan den nagel van franje 
is voorzien. Tot 3 M. b. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. 
De heester behoort thuis in Zuid-Europa, 
doch wordt bij ons als sierheester gekweekt 
en is bij Diepenveen en Maastricht verwil- 
derd gevonden. 


6. Ríbes )) L. 


Bloemen regelmatig, een- of twee- 
slachtig. Kelk klok- of bekkenvormig 
met 5 min of meer gekleurde slippen. 
Kroonbladen 5, zeer klein, korter Philadelphus coronarius 
dan de kelkslippen en er mede af- Bier: 8 
wisselend. Meeldraden 5, ingesloten, 1 bloem overlangs doorgesneden, 2 vrucht. 
afwisselend met de kroonbladen en met deze op de keel van den kelk 
(bloembodem) ingeplant. Stijlen 2, aan den voet vergroeid, zittend op een 
met den kelk (bloembodem) vergroeid vruchtbeginsel. Bes bolrond, door 
den blijvenden kelk gekroond, l-hokkig met vele zaden. 

Bloemen groen-, geel- of roodachtig, gesteeld, in trossen. 

Bladen verspreid of in bundels, met hartvormigen voet, handlobbig met 
3-5 getande of gekartelde lobben, gesteeld, zonder steunbladen. Heesters: 


Biologische bijzonderheden. Bij verschillende Ribessoorten vindt men 
door mijten bewoonde domatiën (zie Tilia). Zoo bij Ribes alpinum aan 
den voet der hoofdnerf aan iedere zijde een zakvormige domatie, bij Ribes 
Grossularia ook op diezelfde plaats, maar niet constant. Ook treft men 
daar en bij R. rubrum bijna altijd mijten onder den verdroogden kelk -aan 
de vrucht aan. 

Vaak worden de bladen der Ribessoorten opgegeten door bastaardrupsen 
van een bladwesp (Nematus ventricosus) of door bessenspanrupsen (de 
rups van Abraxis grossulariata) of door rupsen van den donsvlinder (Porthesia 
similis). 

In biologisch opzicht staat de bloem van Ribes alpinum het laagst, 
wat de inrichting met het oog op bestuiving door bepaalde insecten betreft, 
daar hier de honig op een vlakke schaal ligt (fig. 592, 3) (de bekken- 
vormige kelk) en door insecten met korte slurven kan worden weggehaald. 


1) volgens sommigen van rubus: braam, en zou er dan op doelen, dat een soort, de 
kruisbes, met stekels gewapend was als de braam, volgens anderen is de naam van 


Arabischen oorsprong en had waarschijnlijk vroeger betrekking op een geheel anderen 
heester. 


486 — SAXIFRAGACEAE. — FAMILIE 70. 


Bij R. rubrum (fig. 592, /) is de bloembodem (kelk) al dieper uitgehold, bij 
R. Grossularia (fig. 594) is dit wel evenzoo als bij R. rubrum, doch daar 
is de toegang vernauwd door van den bloembodem (kelk)rand en van den 
stijl stijf afstaande haren en ook kunnen daar, omdat de bloemen hangen, 
vliegen moeilijker bijkomen en zijn de bloemen dus meer voor het bezoek 
van bijen ingericht. Bij R. nigrum (fig. 592, 2) eindelijk is de bloembodem 
aanzienlijk dieper en daar de bloemen ook hangen, is het bezoek daar nog 


Fig. 592. 


1 Bloem van Ríbes rubrum. s kelk, p bloemkroon, Ak meeldraad, s stamper. 
2 Bloem van Ribes nigrum, van ter zijde (letters als bij 1 en ov vruchtbe- 
ginsel, st stempel). 


3 Mannelijke bloem van Riíbes alpinum. s kelk, hk meeldraden, st weinig ont- 
wikkelde stempel, n honigkliertje. 
meer tot bijen beperkt. Bij gekweekte soorten, zoo als R. sanguineum en 
nog meer R. aureum worden lange buizen gevormd, zoodat alleen bijen 
met lange slurven den honig kunnen bereiken. 

R. alpinum is tweehuizig, zoodat zelfbestuiving van zelf is uitgesloten, 
bij de andere soorten is kruisbestuiving ook vrijwel verzekerd, doordat de 
meeldraden en stempels zoo staan, dat bezoekers deze deelen met verschil- 
lende zijden van hun lichaam aanraken. Trouwens is spontane zelfbestuiving 
niet uitgesloten, daar de bloemen homogaam zijn. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Ribes. 


A. Stengel met stekels. Trossen 1-3-bloemig. Bloemen 2-slachtig. Kelk klokvormig. 
R. Grossularia blz. 486. 
B. Stengel zonder stekels. Trossen, althans de mannelijke, veelbloemig. Kelk bekken- 
tot buis-klokvormig. 
a. Trossen rechtopstaand. Planten onvolledig 2-huizig. Schutbladen vliezig, lencet- 
vormig, langer dan de bloemen. Kelk vlak bekkenvormig. R. alpinum blz. 487. 
b. Trossen hangend. Bloemen 2-slachtig. Bloemstelen veel langer dan de schutbladen. 


aa. Schutbladen eirond. Kelk vlak bekkenvormig, kaal . . R. rubrum blz. 488. 
bb. Schutbladen eirond, gewimperd. Kelk klokvormig met klierachtige puntjes en 
zachtsbehaard: ten on Be ee al en ee ARAC END ZE 


R. Grossulária!) L. Kruisbes (fig. 593). 

Deze plant is een sterk vertakte heester, wier bladen aan zeer korte, met een ongedeelden 
of een driedeeligen stekel gesteunde zijtakjes zitten. Aangezien bij alle Ribessoorten de 
steunbladen ontbreken, kan men deze stekende deelen niet als vervormde steunblaadjes 
beschouwen, maar meent, dat het uitwassen van het bladkussen zijn. De bladen zijn rond- 
achtig, 3-5-lobbig, met ingesneden gekartelde lobben, zij zijn van onderen evenals de 
stelen zacht behaard. 

De bloemen zitten 1-3 bijeen in de bladoksels, aan stelen, die met 2 of 3 schutblaadjes 


1) Grossularia — kleine onrijpe vijg, misschien omdat men de vruchten met vijgen 
vergeleek. 


FAMILIE 70. — SAXIFRAGACEAE. — 


48T 


bezet zijn. De kelk is klokvormig met gebaarde keel en eindigt in 5 teruggeslagen, lang- 
werpige, van binnen bruinroode slippen. De 5 kroonbladen zijn wit, omgekeerd-eirond, 


behaard, rechtopstaand en 1; maal zoolang als de kelk- 
slippen. De vrucht is vrij groot, bolrond of langwerpig, 
groen of vuilpurper. 6-12 dM. b. April. 

De 2 vormen zijn: a. glanduloso-setosum !) Koch. waarbij 
vruchtbeginsel en vrucht klierachtig borstelig zijn en 
fB. pubescens 2) Koch. (R. uva crispi *) L.) waarbij het 
vruchtbeginsel met korte haren bezet is, doch geen klier- 
haren draagt en de vrucht ten slotte kaal is. 


Biologische bijzonderheden. Als de bloemen opengaan, 
springen de helmknopjes open (fig. 594), terwijl de stengel 
nog niet geschikt is, om stuifmeel op te nemen. Aan den 
voet van den klokvormigen kelk wordt honig afgescheiden, 
waartoe de toegang bedekt is door van den stijl afstaande, 
stijve haren. De helmknopjes steken eerst verder uit dan 
de stempel, doch later komt de laatste op dezelfde hoogte 
te staan, zoodat in schuinstaande of horizontale bloemen 


Ribes Grossularia 
Fig. 593. 


spontane zelfbestuiving moet plaats hebben, terwijl bij insectenbezoek kruisbestuiving vaak 


zal voorkomen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa in heggen, 


Ribes Grossularia 
Fig. 594. 


A Bloem in het begin van den bloei. 
B Bloem in lateren toestand. C Bloem 
in het laatst van den bloeitijd, vb 
vruchtbeginsel, s kelk, p bloemkroon, 
hk helmknopjes, s stempel. 


bosschen en struikgewas voor. Bij ons is zij 
ook in heggen en op muren gevonden, doch 
waarschijnlijk meest verwilderd. 

Volksnamen. Behalve kruisbes, welke naam 
met alle dialectische veranderingen gebruikt 
wordt, heet de plant op vele plaatsen kruidoorn, 
kruisdoorn, klapbes, steekbezen en stekbes. Op 
de Zuid-Hollandsche en Zeeuwsche eilanden 
spreekt men van doornbei, in Gelderland van 
knoepers, in Zeeland van beier, in Utrecht en 
op de Veluwe van doorn, op Overflakkee en 
Schouwen van doornappels, in Noord-Brabant 
van knoerzelen en knoezels, in Zuid-Holland en 
aan den Zoom der Veluwe van krisdoorn, op 
Walcheren van kroesbessen, in Zuid-Limburg 
en het Oostelijk deel van Noord-Brabant van 


kroesel, ook in Zuid-Limburg van kronselen, in Friesland van kruislanders, in Zeeland 
van stekelbeijers, in Twente van tonnebeeren en tonbes, in de Noord-Veluwe van-pom- 


bees, op Zuid-Beveland van wienbeijers. 


R. alpinum) L. Krentenboompje (fig. 595). 

Deze plant is een sterk\vertakte, ongedoornde heester 
met rechtopstaande takken en bloemtrossen. De bladen 
zijn klein, aan den voet afgerond of hartvormig, gesteeld, 
diep 3-5-lobbig met ingesneden gekartelde lobben. Zij 
zijn met enkele haren bezet, de bladstelen echter klier- 


achtig gewimperd. 


De bloemen staan in steeds obees trossen en zijn 
geelachtig groen. De mannelijke bloemtrossen zijn dicht, 
20-30-bloemig, met witte kroonbladen in de bloemen, de 


vrouwelijke zijn 2-3-bloemig en de bloemen hebben bruin- 
achtige kroonbladen. De spil van den tros en de bloem- 
stelen zijn klierachtig behaard. De schutbladen zijn glad 
of behaard, klierachtig, lancetvormig, spits, evenlang als 
of langer dan de bloemen. De kelkbeker is onbehaard en 
heeft eironde kelkslippen, die 4 maal zoolang zijn als de 
kroonbladen. De laatste zijn uitgespreid of iets terugge- 


Fig. 595. 


slagen, spatelvormig, groenachtig geel, in de vrouwelijke bloemen meer groen. De vrucht 


1) glanduloso-setosum — klierachtig borstelig. 


>) uva crispi — gekroesde tros. 4) alpinum — Alpen. 


2) pubescens — zachtharig. 


488 — SAXIFRAGACEAE. — FAMILIE 70, 


is bolrond, rood, rechtopstaand, onbehaard, klein en smaakt wrang (fig. 595). 6-15 dM. 
b. April, Mei. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De heester komt vooral in Midden- en Noord- 
Europa in bergbosschen en op rotsen voor. Bij ons wordt hij gekweekt en is vrij zeld- 
zaam verwilderd. 


R. rúbrum!) L. Aalbes (fig. 596). 

Deze heester heeft een zwartbruine of bruinroode schors en groeit hooger op dan R. 
nigrum. De bladen zijn groot, rondachtig, met hartvor- 
migen voet, 3-5-lobbig, ingesneden gekarteld-getand, van 
onderen evenals de bladstelen zacht behaard. 

De bloemen zijn geelachtig groen en staan in de blad- 
oksels in steeds hangende trossen. De schutbladen zijn 
onbehaard, stomp ovaal, korter dan de bloemstelen. De 
trossen zijn los, bijna kaal. De kelk is bekkenvormig, 
onbehaard met spatelvormige, afstaande slippen, die veel 
langer zijn dan de wigvormige, geelachtige kroonbladen. 
De vrucht is rood of geelachtig wit, bolrond, onbehaard 
(fig. 596). De plant is bijna reukeloos. 9-15dM. bh. April, 
Mei. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in vochtige bosschen, in heggen en op beschaduwde 

plaatsen in geheel Europa voor. Bij ons wordt zij veel 
Ribes rubrum gekweekt en is verwilderd aangetroffen. Of zij werkelijk 
Fig. 596. wild bij ons voorkomt, is zeer twijfelachtig. 


Volksnamen. De namen witte en roode bessen zijn 
algemeen, maar in Friesland, de Veluwe en Betuwe en in het Westelijk deel van Noord- 
Brabant noemt men ze trosbes, in Friesland, Overijsel en een deel van Drente strenge- 
bessen, op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen witte en roode jenievers, in den Achter- 
hoek druifjesbessen, in Limburg roode en witte miemere, wiemere, mimelen, op de Veluwe 
en in den Achterhoek St. Jansbessen en op Zuid-Beveland wienbeiers. 


R. nigrum?) L. Zwarte aalbes (fig. 597). 

Deze heester riekt sterk, hij heeft uitstaande takken. De bladen komen vooral aan de 
toppen der takken voor, er komen echter ook kleinere, 
doch niet in grooten getale uit zijknoppen, tegelijk met de 
bloemen. De bladen zijn gesteeld, diep 3-5-lobbig, met 
min of meer hartvormigen voet, zij zijn grof gekarteld- 
getand, bijna kaal, van onderen evenals de knopschubben 
met verspreide, gele klieren bezet. De bladstelen zijn 
zacht behaard. 

De bloemen staan in losse, zacht behaarde, hangende 
trossen in de bladoksels. De schutbladen zijn behaard, 
eirond, spits, gewimperd, korter dan de bloemstelen. De 
kelk is klokvormig, van buiten viltig, met klierpuntjes, de 
slippen zijn langwerpig, stomp, omgerold, bruinrood, 
3 maal zoolang als de geelgroene, langwerpige kroon- 
bladen. 

De vrucht is grooter dan bij de vorige, bolrond, zwart, 
Ribes nigrum met klierpuntjes, zelden groen, van boven door den ver- 
Fig. 597. droogden kelk gekroond (fig. 597). In het groenachtige 
vleesch zitten 2 wandstandige zaadlijsten, waaraan de 
eironde, bruine zaden door lange navelstrengen zijn bevestigd. 6-8 dM. b. April, Mei. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt in Midden- en Noord-Europa 
in vochtige bosschen voor. Bij ons wordt hij gekweekt en is ook wel verwilderd. Of hij 
bij ons werkelijk wild voorkomt, is twijfelachtig. 

Volksnamen. In vele streken spreekt men van zwarte bessen en zwarte aalbessen, in 
Twente en een groot deel van Gelderland van aalbes, in Waterland van jeneverbes, op 
Zuid-Beveland en Walcheren van schoenlappers, op Schouwen, Walcheren en in Zeeuwsch- 
Vlaanderen van zwarte jenievers, in Limburg van zwarte miemere. 


1) rubrum —= rood. 2) nigrum — zwart. 


FAMILIE 71. — PLATANACEAE. — 489 


Familie 71. Platanaceae Lestib. Plataanachtigen. 


Boomen met ieder jaar in platen of schubben loslatende schors. Bladen 
gesteeld, verspreid, meest gelobd, met buisvormig vergroeide steunbladen 
(tuitjes). Bladsteel aan den voet den okselknop geheel omsluitend. Bloemen 
eenhuizig, zonder bloemdek, de mannelijke evenals de vrouwelijke aan 
lange stelen in bolronde hoofdjes. De mannelijke hoofdjes bestaan uit vele, 
met knotsvormige verlengde helmbindsels voorziene, zeer kort gesteelde 
helmknopjes, de vrouwelijke uit vele vruchtbeginsels met bijna zijdelings 
geplaatste, priemvormige, verlengde stijlen. Ieder vruchtbeginsel is 1-hokkig 
met 1 of 2 hangende eitjes. De vrucht is een eenzadige, lederachtige noot. 
Zaden met vleezig kiemwit, de kiem ligt in de as daarvan. 


1. Plátanus*) Trn-, Plataan: 


Bladen groot, handlobbig met 3-5 getande lobben, in de jeugd behaard 
(de haren werken prikkelend op de huid), ten slotte kaal. 


Biologische bijzonderheden. De Platanussoorten hebben windbloemen. 
Merkwaardig is de wijze, waarop het stuifmeel, als er geen wind is, bewaard 
wordt. ledere meeldraad toch heeft een helmbindsel, dat zich schildvormig 
boven het helmknopje uitspreidt en gelijkt dus wel wat op een spijker met 
een dikken kop. In een kogel van meeldraden staan deze schildvormige 
deelen naar alle kanten uit en raken elkaar aan. Daaronder zijn de ruimten 
gelegen, waarin zich het stuifmeel uit de rijpe helmknopjes verzamelt. Al 
spoedig vallen nu echter eenige dezer spijkervormige deelen uit den kogel 
weg en zoo ontstaan gaten, waardoor het stuifmeel valt, zoo spoedig de 
takken door den wind heen en weer gezwiept worden. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Platanus. 


A. Schors in kleine schubben loslatend . . . .……. . . . … … P. occidentalis blz. 489. 
B. Schors in groote platen loslatend . . . . . … … … . . … … P. orientalis blz. 489. 


P. occidentälis?) L. Westersche plataan (fig. 598). 
Bij dezen boom laat de schors in kleine schubben los en zijn de takken rechtopstaand. 
De bladen zijn 5-hoekig, nauwelijks gelobd, tamelijk klein, 
bochtig getand. Zij hebben meestal een hartvormigen voet AA 
en loopen in den bladsteel een weinig af. De nerven zijn SS 
van onderen kort behaard, de tuitjes zijn iets getand. 
9-18 M. pb. Mei. 


Voorkomen. Deze sierboom uit Noord-Amerika komt bij 
ons alleen aangeplant voor. 


P. orientâlis®) L. Oostersche plataan. 

Bij dezen boom laat de schors in groote platen los en 
zijn de takken uitgespreid. De bladen zijn aan den voet 
meest wigvormig, diep 5-lobbig of 5-spletig en dieper 
getand dan bij de vorige. 10-20 M. b. Mei. Bij ons 
komt het meest aangeplant voor de variëteit #, acerifólia +) 

Willd. met aan den voet hartvormige of afgeknotte bladen. Dian 
Platanus occidentalis 


Voorkomen. De boom komt in Zuid-Oost-Europa en Fig. 508. 
Klein-Azië voor en is bij ons alleen aangeplant. 


1) van het Grieksche platus: breed, zoo genoemd, omdat de bladen zeer breed zijn en 
ook de bladerkroon breed is. 2) occidentalis — Westersch. 3) orientalis — Oostersch. 
4) acerifolia — eschdoornbladig. 


490 — ONOGRACEAE. — FAMILIE 72. 


Familie 72. Onograceae Juss. Wederikachtigen. 


Bladen tegenoverstaand of verspreid. Steunbladen, zoo aanwezig, zeer 
klein. Bloemen meest regelmatig, tweeslachtig. Kelk bovenstandig, bij de 
inlandsche soorten 2- of 4-deelig. Kroonbladen 2 of 4, in den knop ge- 
draaid, afvallend, zelden ontbrekend. Meeldraden in een krans, vóór de 
kelkbladen staand, zelden in kleiner aantal aanwezig of in 2 kransen, 
ingeplant met de kelkslippen op den rand der kelkbuis (eigenlijk den rand 
van den komvormigen bloembodem, die met het vruchtbeginsel is vergroeid 
en zich soms als een buis nog ver daarboven verheft). Hokjes van het 
vruchtbeginsel meest evenveel als kroonbladen, vóór deze staand. Stijlen 
vrij of beneden verbonden. Vrucht meest veelzadig. Zaden zonder kiemwit. 


Biologische bijzonderheden. Bij vele Onograceëen worden door eencellige 
haren aan den top groote droppels van een zuur vocht afgescheiden, waar- 
door het opvreten van bladen door slakken wordt tegengegaan. Zij scheiden 
dit vocht telkens opnieuw af, als het aanwezige er b.v. door regen is afge- 
spoeld. Ook komen in de cellen vaak naalden, zoog. raphiden voor, die 
uit calciumoxalaat bestaan en voor hetzelfde doel dienen (zie Calla). Deze 
raphiden schijnen echter een noodzakelijk bijmeng- 
sel van het voedsel te vormen voor sommige rupsen 
b.v. voor die van Deilephila elpenor, het avondrood, 
die juist op deze planten leven. 

Merkwaardig is het, dat de stuifmeelkorrels dezer 
planten (fig. 599) door een kleefstof, de viscine, 
een vormlooze, taaie, kleverige massa, die tot 
draden kan worden uitgetrokken, tot klompjes zijn 

Fig. 599. vereenigd. Het gevolg daarvan is, dat bloembe- 
ive Fpilobium zoekende insecten meestal den geheelen inhoud uit 
een hokje trekken en overbrengen op andere bloemen. 


Verdeeling der Onograceae naar hunne natuurlijke verwantschap. 


Groep 1. Onogreae D. C. Kelkbeker over het vruchtbeginsel verlengd, het vrije deel 
met de 4 er aan zittende kelkslippen afvallend. Meeldraden 8 (soms 4 onvruchtbaar). 
Doosvrucht. 

Geslachten Epilobium, Oenothera, Clarkia. 


Groep 2. Jussieueae D.C. Kelkbeker niet over het vruchtbeginsel verlengd. Kelk- 
slippen 3-5, blijvend. Meeldraden evenveel of dubbel zooveel als kelkslippen. 


Doosvrucht. 
Geslacht Isnardia. 


Groep 3. Circaeeae D.C. Kelkbeker een weinig over het vruchtbeginsel verlengd. 
Kelkslippen 2, afvallend. Vrucht nootachtig. 
Geslacht Circaea. 


Groep 4. Hydrocaryae Lk. Kelkbeker niet over het vruchtbeginsel verlengd. Kelk- 
slippen, kroonbladen en meeldraden 4. Vruchtbeginsel 2-hokkig. Vrucht een niet- 


sappige steenvrucht. 
Geslacht Trapa. 


Voorkomen. Van deze familie zijn Trapa natans (in het water levend), 
Isnardia palustris (in het water en aan oevers levend), Epilobium hirsutum, 
parviflorum, palustre, tetragonum, virgatum en roseum hygrophyten. In 
bosschen en op beschaduwde plaatsen behooren te huis de Circaeasoorten 
en Epilobium montanum, terwijl op meer open plaatsen en zandige heide- 
duinvlakten Epilobium angustifolium en de Oenotherasoorten voorkomen. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 491 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Onograceae. 


A. Kelkslippen en kroonbladen 2. Meeldraden 2. Vrucht klein, knotsvormig, met ge- 
kromde haakjes bezet. . B …… Circaea blz. 502, 
B. Kelkslippen 4. Kroonbladen 4 of ontbrekend. Meeldraden 4 of 8. Vrucht zonder ge- 
kromde stekels, soms met 4. 
a. Meeldraden 4. Stempels knopvormig. Bloemen wit of groen. Vrucht kort, bijna 


bolrond. 
aa. Kroonbladen 4, wit, langer dan de kelk. Vrucht groot (2 cM), met 4 krachtige 
stekels. Bovenste bladen ruitvormig, getand. . .… ee Trapa' blz: 503: 
bb. Kroonbladen ontbrekend. Doosvrucht klein (4 mM), met scherpe hoeken, 
zonder stekels. Bladen alle ovaal, spits, gaafrandig. . . Isnardia blz. 501. 
b. Meeldraden 4 met 4 draadvormige deelen (onvruchtbare meeldraden). Kroonbladen 
3-spletig. langgenageld. Zaden zonder kuif . … … … … … … Clarkia blz. 498. 


c. Meeldraden 8. Stempels 1, knotsvormig of 4. Bloemen geel of rood, zelden wit. 
Doosvrucht verlengd. 
aa. Doosvrucht lijnvormig. Zaden met kuif. Bloemen rood of witachtig. 
Epilobium biz. 491. 
bb. Doosvrucht beneden verdikt. Zaden zonder kuif. Bloemen geel. 
Oenothera biz. 498. 


1. Epilóbium!) L. Basterdwederik. 


Kelkbuis weinig boven het vruchtbeginsel uitstekend, 4-slippig. Kroon- 
bladen 4. Meeldraden 8. Stijl 1, draadvormig. Stempels 4, kruisvormig 
afstaand, samenneigend of geheel verbonden. Doosvrucht lijnvormig, 
4A-hokkig, veelzadig, met 4 kleppen van boven naar beneden openspringend. 
Zaden met haarkuif. 

Bloemen rood, rose of wit, in eindelingsche trossen. Bladen ovaal, 
lancet- of lijnvormig, gaafrandig of getand. Meest overblijvende planten. 


Biologische bijzonderheden. Aan den stengel van sommige Epilobium- 
soorten vindt men overlangsche groeven. ledere groef begint tusschen de 
randen van de inplantingen van een bladpaar en eindigt boven de midden- 
nerf of steel van een der bladen van het volgend lager gelegen paar en 
dient voor afvoer van water. Dit komt nl. langs de groef vloeiend juist 
op die plaats van het lagere blad, waar zich ook het van dit afvloeiende 
water verzamelt enz. Die groeven worden altijd door het water nat ge- 
maakt, terwijl de niet gegroefde deelen er tusschen droog blijven, doordat 
het water er niet op uitvloeit. 

De haarkuif der zaden maakt, dat zij door den wind en door er langs 
loopende dieren verspreid worden. Wat het eerste betreft, openen zich de 
vruchtkleppen in de zon over dag bij droge, matig bewogen lucht en deze 
voert dus de zaden mede. Is er echter geen wind, dan blijven de zaden 
aan de vruchtkleppen hangen, tot er weer een nieuwe luchtstroom komt, 
die ze meeneemt. 

Wat de bloemen betreft, door het vormen van groote bloeiwijzen 
vallen ze nog al op, vooral als de bloemen zelf ook groot zijn. Aan 
den top van het vruchtbeginsel wordt honig afgescheiden. Bij de groot- 
bloemige soorten (vooral Epilobium hirsutum en angustifolium) komt veel 
insectenbezoek en is daardoor de kruisbestuiving goed verzekerd, bij 


1) van ’t Grieksche epi: op en lobos: hauw, omdat de bloem op de zaaddoos, die wel 
wat van een hauw heeft, gezeten is of volgens Linnaeus van epi, lobos en ion: viool, 
omdat de bloemen wel wat gelijken op die van Viola (Hesperis) matronalis, maar daarvan 
verschillen, doordat zij op het vruchtbeginsel zitten. 


492 — ONOGRAGEAES FAMILIE 72. 


de kleinbloemige soorten is weinig insectenbezoek en heeft meest zelf- 
bestuiving plaats (zie bijzonderheden hierover bij E. angustifolium en 
E. montanum). 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Epilobium. 


A. Stengel weinig of niet vertakt. Bladen alle verspreid. Bloemen iets symmetrisch. Meel- 
draden en stijl naar beneden gebogen. Stempels gescheiden, afstaand. Kroonbladen 
genageld. Bladen lancetvormig, geaderd . . .. „ … E. angustifolium blz. 492. 

B. Stenge! meest vertakt. Onderste bladen tegenoverstaand, zelden in kransen van 3. 
Trossen bebladerd. Bloemkroon trechtervormig. Meeldraden en stijl rechtopstaand. 

a. Stengel rond. Stempels gescheiden, afstaand. 
aa. Bladen alle ongesteeld. Zaden aan den voet afgerond. 
a. Wortels tot in den herfst met vleezige, lange uitloopers. Stengel met 
lange, afstaande en korte klierharen bezet. Bladen stengelomvattend, 
stekelpuntig, klein gezaagd . . .. .… … … … E. hirsutum blz. 493. 
£. Wortelstok ín den herfst met korte Eos Stengel wollig of zacht- 
behaard. Bladen met afgeronden of versmalden voet zittend, spits, ver- 
wijderd getand . . . . … E. parviflorum blz. 495. 
bb. Onderste bladen kort gesteeld. Zaden aan den voet versmald. Wortelstok 
in den herfst met korte uitspruitsels. Bladen eirond tot eirond-lancetvormig, 
ongelijk getand-gezaagd. . ... „ … … … E. montanum blz. 494. 
Db. Stempels samenneigend of met elkaar verbonden. 
aa. Stengel met 2-4 verheven (van de bladranden afloopende) lijsten. Zaden 
omgekeerd eirond. 

a. Bladen aan weerszijden versmald, alle vrij lang gesteeld. Wortelstok in 
den herfst met korte En Bladen langwerpig. Bloemen voor 
het bloeien knikkend. . . .. . … … … E. roseum blz. 497. 
Wortelstok reeds tijdens of ken, na al bloeitijd bovenaardsche uit- 
loopers vormend. Bladen van den voet af versmald, alle of althans de 
middelste zittend. 
aa. Uitloopers zeer kort, met een bladerroset eindigend. Bloemen steeds 

rechtopstaand. Stengel met 4 verheven lijsten, die 2 aan 2 gescheiden 
van ieder bladpaar naar het volgende afloopen. Bladen lancetvormig, 
de middelste afloopend . . . . . . . …. E. tetragonum blz. 496. 
fp. Uitloopers verlengd, verwijderd bebladerd. Bloemen voor het open- 
gaan knikkend. Stengel met 2 of 3 afloopende lijsten, doordat de 
2, die van de randen van een blad afloopen, zich meest vereenigen. 
Bladen ee de middelste met afgeronden voet 
zittend rn : . … E. virgatum blz. 497. 
bb. Stengel zonder verheven lijsten. | Zaden ‘spilvormig. Wortelstok des zomers 
draadvormig, aan den top een bol dragende uitloopers vormend. Bladen 
lancet- tot lijn-lancetvormig, zittend, gaafrandig of verwijderd getand. Bloemen 
voor het opengaan knikkend. . . . . . . . . « . E. palustre blz. 496. 


Le} 


_ 


E. angustifólium!) L. Wilgenroosje (fig. 600). 

Deze plant, die tamelijk onbehaard is, heeft een krachtigen wortelstok, 
die horizontaal in den bodem voortkruipt en daaruit komen ronde, krachtige 
rechtopgaande, dicht bebladerde, vaak roodachtige stengels. De bladen 
zijn zittend, toegespitst, spaarzaam klierachtig getand, van onderen bleek- 
groen (zij gelijken wel wat op die van Salix amygdalina). 

De bloemen zijn groot (15-20 mM) en zitten in lange trossen, die alleen 
aan den voet bebladerd zijn, meest eindelings aan den stengel, doch 
vaak komen ook eenige kleinere trossen uit de bovenste bladoksels. De 
schutbladen zijn nauwelijks zoolang als de bloemstelen. De kelkslippen 


1) angustifolium — smalbladig. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 493 


zijn donkerpurper, lancetvormig, even lang als de bloemkroon en er tegen 
liggend. De bloemkroonbladen zijn lichtpurper, zelden bleekrose of wit, 
omgekeerd-eirond, een weinig ongelijk, gaaf- 
randig. De stijl is iets langer dan de meeldraden. 
De doosvrucht is zeer fijn viltig, witachtig. 6-12 
dM. 2. Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen openen 
zich reeds vrij vroeg in den morgen, zij zijn 
protrandrisch. De honig is beschut tegen regen, 
doordat de helmdraden aan den voet breed zijn 
en samen een hollen kegel vormen, die den voet 
van den stijl omsluit en deze is zelf behaard. In 
die holle ruimte wordt de honig afgescheiden. 

Als de bloemen zich openen, zijn de helm- Ene GA 
knopjes al opengesprongen, zij zitten zoo, dat _"PHebiem. anshstifolium 
de insecten er op aanvliegen, terwijl de stijl dan 3 
nog knievormig neergebogen is en de stempeltakken nog tegen elkaar 
liggend, een knots vormen. De stempel bevindt zich daardoor buiten de 
richting, waarin de insecten aankomen, om den honig te bereiken, doch 
de helmknopjes liggen juist in die richting. Later gaat de stijl, die langer 
is geworden, rechtopstaan in het midden der bloem en de 4 stempeltakken 
spreiden zich uit en staan nu voor den toegang tot den honig. Insecten 
uit jongere bloemen komend, zullen dus kruisbestuiving bewerken. 

Later rollen zich de 4 stempels om, zoodat zij in dezelfde bloem de helm- 
knopjes aanraken en nu heeft er zelfbestuiving plaats, welke nog bevorderd 
wordt, doordat zich de helmdraden iets oprichten en zich het steelachtige 
vruchtbeginsel wat naar beneden kromt en de bloem daardoor wat gaat 
knikken. Vooral bijen, hommels en tweevleugelige insecten zijn als bezoekers 
waargenomen. 

Een bijzonderheid is verder nog, dat de bloemen zich alleen op zonnige 
plaatsen openen, doch op sterk beschaduwde verdorren de knoppen vaak 
en vallen af. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 
Europa op eenigszins beschaduwde plaatsen in zandige streken voor. Vooral 
op plaatsen, waar bosch is gehakt, komt de plant soms in massa’s bijeen 
voor. Zij is ook bij ons algemeen. Een kleine variëteit 4. minor is bij Epe 
gevonden. 


Volksnamen. In den Achterhoek van Gelderland heet de plant wilgen- 
roosje, op vele plaatsen kattestaart, in het westelijk deel van Drente en 
op de Noord-Veluwe slangebloem, in de Graafschap Zutphen wilde selve, 
in Zuid-Limburg dondertoren en koekoeksbloem en bij Aalsmeer hardijzers. 


E. hirsútum!) L. Groote basterdwederik (fig. 601). 

Deze plant heeft een zeer langgerekten wortelstok, die in den herfst 
vleezige, lange uitloopers vormt. De stengel is rechtopgaand, rond, sterk 
vertakt, ruw behaard met 2 soorten haren, nl. kortere, klierachtige, die 
naar boven toe algemeener worden en langere haren (alle haren zijn zeer 
zacht, wit en afstaand). De stengel draagt geen verheven lijsten, De 


. 1) hirsutum — ruwharig. 


494 — ONOGRACEAE. — FAMILIE 72. 


bladen zijn langwerpig-lancetvormig, de bladmassa loopt nog een eind langs 
den stengel naar beneden, zij zijn verwijderd klein gezaagd met naar voren 
gekromde zaagtanden. 

De bloemen zijn groot (circa 2 cM),‚ de bloem- 
jk steel is veel korter dan het langgerekte vruchtbe- 
‚ ginsel, zij staan opgericht en zijn langer dan de 
bladen, in wier oksels zij staan. De bloemknoppen 
zijn spits door de stekelpuntige kelkslippen. De 
kelkslippen zijn lancetvormig, stekelpuntig, later 
teruggeslagen. De kroonbladen zijn 2 à 3 maal 
zoolang als de kelk, purperkleurig, zelden wit, 
zwak genageld, aan den top hartvormig ingesneden. 
De stempels staan kruisvormig uit (fig. 601). De 
doosvrucht is behaard. 6-12 dM. 2. (Mei) Juni— 


Epilobium hirsufum, October 
Fig. 601. 


Biologische bijzonderheden. Bij Epilobium hirsu- 
tum, montanum en roseum krommen zich niet de bloemstelen periodiek, om 
zich daarna weer te strekken, maar de steelachtige vruchtbeginsels doen het, 
zoodat de met een schaal vergelijkbare bloemen dan eens knikkend zijn 
dan weer rechtop staan. Dit knikken gebeurt bij nacht of slecht weer, 
het rechtopstaan bij dag en goed weder. 

De inrichting der bloem, wat de bestuiving betreft, komt vrij wel met 
die van E. angustifolium overeen. Merkwaardig is het kleurcontrast in de 
bloem, zoowel hier, als bij E. montanum, waar de 4 witte stempels een 
kruis vormen op een rood veld (de kleur der bloem). 

Bij E. hirsutum schijnen ook overgangen voor te komen tot de soorten 
met kleinere bloemen. Dan zijn niet alleen de bloemen kleiner, doch de 
stempels staan met de langste meeldraden op dezelfde hoogte, zoodat 
spontane zelfbestuiving onvermijdelijk is. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa aan oevers van rivieren, beken, slooten en op moerassige plaatsen 
voor. Bij ons is zij algemeen. 


Volksnamen. Op Walcheren heet de plant 
wilgenroosje, in Groningen en Noord-Overijsel 
wilde selve. 


E. montánum!) L. Berg-basterdwederik 
(fig. 602). 

Bij deze plant is de wortelstok kort, afgeknot, 
met overwinteringsorganen als bij E. parviflorum. 
De stengel is slap, al of niet vertakt, rechtop- 
staand, fijn behaard doch met één soort van 
haren, zonder uitstekende kanten, met verlengde 
leden. De bladen zijn alle tegenoverstaand, 


Epilobium montanum eirond tot eirond-lancetvormig, met afgeronden 
Fig 602. voet, ongelijk getand-gezaagd, met behaarden 
rand. 


De bloemen hebben slechts 5-8 mM middellijn, zijn voor den bloei knik- 
kend en hebben een stompen top. De kelkslippen zijn stomp, de kroon- 


1) montanum — berg. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 495 


bladen zijn rose, omgekeerd eirond, 2-lobbig, weinig langer dan de kelk. 
De 4 stempels staan kruiswijs uitgespreid (fig. 602). De doosvrucht is 
behaard, de zaden zijn omgekeerd-eirond, bruin, overlangs gestreept. 3-6 
dM. 2. Juni—September. 

De variëteit 2. verticillátum*) v. d. Bosch heeft 3-tallige kransen van 
bladen en is bij Deventer, Nijmegen en Klein Ameliswaard gevonden, de 
var. 7. grácile®) v. d. Bosch op Zuid-Beveland. 


Biologische bijzonderheden. Bij E. montanum, parviflorum en andere 
kleinbloemige soorten bestaat de stempel uit 4 kruiswijs uitstaande dikke 
lobben. Als de kroonbladen voor het eerst uit elkaar gaan, wat steeds in 
den vroegen morgen geschiedt, staan de helmknopjes onder de dan al voor 
bestuiving geschikte stempels, maar in den loop van dien dag verlengen 
zich de helmdraden zoo sterk, dat de helmknapjes tusschen de openingen 
van de stempelslippen komen te staan. Intusschen zijn de knopjes open- 
gesprongen en reeds op den avond van dien dag heeft zelfbestuiving plaats 
door neervallend stuifmeel. Gedurende den nacht sluit zich de bloem en 
staat wat geknikt, maar als op den volgenden morgen de bloem weer open- 
gaat, blijken zich de helmdraden nog wat verlengd te hebben, zoodat er 2 
of 3 helmknopjes zelfs iets boven de stempels staan en deze ten deele 
bedekken. Waar dus op den vorigen dag de stempels stonden, bevindt 
zich nu een kluwen van met stuifmeel bedekte helmknopjes en daarvan 
komen bezoekers het stuifmeel halen en brengen het op andere bloemen 
over. Was dus op den morgen van den eersten dag alleen kruisbestuiving 
mogelijk, op den avond van dien dag had zelfbestuiving plaats en op de 
volgende dagen is er stuifmeel voor kruisbestuiving van andere bloemen 
beschikbaar. Terwijl gewoonlijk in bloemen zelfbestuiving optreedt in het 
laatst van den bloeitijd, is dat hier niet het geval. Het insectenbezoek is 
bij de soorten met kleine bloemen veel geringer dan bij die met groote. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op beschaduwde plaatsen en aan heggen voor en is bij ons vrij algemeen, 
vooral op diluvialen zandgrond, in de duinen en op löss. 


E. parviflórum ®) Schreb. Kleinbloem-basterdwederik (fig. 603). 

Deze plant heeft een afgeknotten wortelstok, waaruit eerst, nadat de 
vruchten rijp zijn en het bovenste deel van den = 
stengel is afgestorven, uitloopers komen, die tot 
bladrosetten uitgroeien, welke wel wortelen, maar 
meest nog geen stengels vormen. De stengel is 
rechtopstaand, al of niet vertakt, zacht behaard 
met één soort van haren, zonder verheven lijsten. 
De bladen zijn lancetvormig of langwerpig, meest 
zacht behaard, getand, de onderste zijn kort ge- 
steeld, van boven donker, van onderen lichter 
groen. 

De bioemknoppen zijn stomp met ongestekelde 
kelkslippen. De bloemen zijn klein (6-7 mM in 
middellijn), rechtopstaand. De kelkslippen zijn 
spits, behaard met rooden rand, de kroonbladen 
zijn lichtpurper, 2-lobbig, nauwelijks langer dan de kelk. De 4 stempels 


Epilobium parviflorum 
Fig. 603. 


_ 1) verticillatum = kransdragend. 2) gracile = slank. 3) parviflorum = kleinbloemig. 


496 — ONOGRACEAE. — FAMILIE 72. 


staan kruisvormig uit (fig. 603). De doosvrucht is klierachtig behaard. 
1,5-6 dM. 2. Juni—September. 

De variëteit 4. verticilldtum t) v. d. Bosch heeft beneden aan den stengel 
3-tallige bladkransen en is bij Leiden en ’s Gravenpolder gevonden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel 
Europa op vochtige plaatsen voor en is bij ons aan slootkanten en op 
moerassige plaatsen algemeen. 


E. palústre?) L. Moeras-basterdwederik (fig. 604). 
Deze plant vormt reeds tijdens den bloeitijd 
ak wt de onderste knoopen uitloopers, die ver- 
CA wijderd bebladerd zijn en in den herfst tot aan 
\ den bol, die aan het einde zit, afsterven. De 
stengel ís rechtopstaand of opstijgend, meest 
NN | vertakt, fijn behaard, zonder uitstekende lijsten. 
v De bladen zitten met wigvormigen voet, zijn naar 
ll den top toe versmald, lancet- tot lijn-lancetvormig, 
== NN met meest omgerolden rand, meest gaafrandig. 


Zj AN De bloemen zijn klein (4-6 mM) voor den 
\ 


bloeitijd knikkend, roodachtig wit, zelden wit. 


en ZW De kroonbladen zijn weinig langer dan de kelk. 
Epilobium palustre Het vruchtbeginsel is fijn behaard. De zaden 
Fig. 604. zijn glad, in een kort aanhangsel, dat de kuif 


draagt, verlengd. 1,5-6 dM. 2. Juli, Augustus. 
De variëteit 2. Schmidtiänum®) Koch. (E. Schmidtiânum Rostkovius, een 
bastaard van E. palustre en E. virgatum) met breeder en duidelijker getande 
bladen is bekend van Oosterend (Terschelling), Rolde, Arnhem, Neerlang- 
broek, Oranjezon. 
De variëteit 7. hyssopifólium *) (E. simplex Trattinick) met korten en 
afstaand behaarden, meest onvertakten en armbloemigen (meest slechts 3 
of 4 bloemen) stengel is gevonden te Oosterbroek. - 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 

Europa voor op vochtige plaatsen en moerassen en is bij ons langs slooten, 

op in venen en op moerassige plaatsen algemeen. 

Zij komt op allerlei gronden voor, doch bijna 
niet op löss. 


E. tetragónum®) L. Vierkante basterdwe- 
derik (fig. 605). 

Bij deze plant vormt de wortelstok reeds 
tijdens of kort na den bloeitijd korte, boven- 
aardsche uitloopers, die in een bladroset ein- 
digen. De stengel is rechtopstaand, met vele 
rechtopstaande takken, vrij kaal. Hij draagt 4 
verheven lijsten, die 2 aan 2 gescheiden van 
ieder bladpaar naar het volgende afloopen. De 
bladen zijn lancetvormig, van den voet af ver- 
smald, de middelste afloopend. Zij zijn lichtgroen, scherp getand-gezaagd. 


Epilobium tetragonum 
Fig. 605. 


1) verticillatum = kransdragend. _ 2) palustre == moeras. 5) Schmidtianum —= Schmidt's. 
b) hyssopifolium — hyssopbladig. 5) tetragonum == vierhoekig. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 497 


De bloemen zijn klein (3-5 mM in middellijn), rose, rechtopstaand en 
staan in een verlengde pluim. De kelkslippen zijn fijn behaard. Het vrucht- 
beginsel is fijn wit en dicht behaard, doch de vrucht is bijna kaal. De 
zaden hebben een afgeronden voet. 3-9 dM. 2. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige 
plaatsen in geheel Europa voor en is bij ons aan slootkanten en op moerassige 
plaatsen vrij algemeen, vooral op diluvialen zandgrond en in de duinen. 


E. virgátum ') Fr. (E. chordorrhízum®) Fr). Stijve basterdwederik 
(ig. 606). 

De wortelstok vormt reeds tijdens of kort na den bloeitijd bovenaardsche, 
verlengde, verwijderd bebladerde uitloopers. De 
stengel is opstijgend, sterk vertakt, naar boven 
zacht behaard en heeft 2 of 3 afloopende lijsten 
doordat de 2, die van de randen van een blad 
afloopen, zich meest vereenigen. De bladen zijn 
donkergroen, langwerpig-lancetvormig tot lancet- 
vormig, getand, de onderste zijn meest kort gesteeld. 

De bloemen zijn klein (5-6 mM in middellijn), 
rose, rechtopstaand en staan in losse, armbloemige 
trossen. De kroonbladen zijn weinig langer dan 
de kelk. De doosvrucht is kort en bevat aan den 
voet versmalde zaden. 3-9 dM. 2. Juli, Augustus. An en 

Deze plant komt door de lijsten aan den stengel Fig. zoe 
overeen met E. tetragonum, doch heeft overigens 
meer het uiterlijk van E. palustre. Van de eerste onderscheidt zij zich door 
de lange uitloopers, de donkerder kleur, de minder duidelijk getande bladen 
en de knikkende bloemknoppen, van de tweede, doordat de bladen een 
afgeronden, niet wigvormigen voet hebben en zij meestal kort gesteeld zijn, 
terwijl de randen van dien steel langs den stengel afloopen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op moerassige plaatsen voor, doch is bij ons zeldzaam. Zij komt 
vooral op diluvialen zandgrond voor. 


E. róseum ®) Schreb. Roze basterdwede- 
rik (fig. 607). 

De wortelstok vormt in den herfst korte 
uitspruitsels. De stengel is rechtopstaand, 
sterk vertakt, behaard, met 2 of 4 niet sterk 
verheven lijnen. De bladen zijn langwerpig, 
aan weerszijden versmald, alle vrij lang ge- 
steeld, spits, dicht ongelijk getand-gezaagd, Gy, 
van onderen op de aderen witachtig behaard. 5 eN 

De bloemen zijn klein, rose of wit. De Ns A 
knoppen zijn spits, eirond. De kelkslippen 
zijn spits en lancetvormig, vaak iets rood- 
achtig, steeds fijn wit behaard. De kroon- 
bladen zijn omgekeerd-hartvormig, weinig langer dan de kelk. Het vrucht- 
beginsel is fijn behaard. 3-9 dM. 2%. Juli, Augustus. 


Epilobium roseum 
Fig. 607. 


1) virgatum — roedevormig. 2) chordorrhizum = draadwortelig. 3) roseum —= 
rozerood. 
HEUKELS, Flora. 32 


498 — ONOGRACEAE. — FAMILIE 72. 


De plant gelijkt veel op E. montanum, doch bij E. roseum zijn de bladen 
langer gesteeld en deze heeft lijsten op den stengel. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor op vochtige, beschaduwde plaatsen, doch is bij ons vrij zeldzaam. 


2. Clárkia!) Pursh. 


C. pulchéêllta ®) Pursh. Clarkia (fig. €03). 

Deze plant is kaal. De bladen zijn lijnvormig of lijn-lancet- 
vormig, spits, gaafrandig. De bloemen zijn alleenstaand in de 
bladoksels, groot. De kroonbladen hebben een 3-spletige of 3- 
deelige, licht purperkleurige of witte plaat, die wigvormig ìn 
den nagel versmald ís en aan weerszijden in het midden van 
den nagel een smalle, omgebogen tand heeft. Van de 8 meel- 
draden hebben meest alleen de 4 tusschen de kroonbladen staande, 
vruchtbaar stuifmeel. De zaden zijn klein. 3-6 dM. ©. Juli—Sep- 
tember. 


ee 


Sr Nd 
N Si. Zie 
YES 
H/ pe AN 


EN 


Clarkia pulchella Voorkomen. De plant behoort in Noord-Amerika thuis en komt 
Fig. 608. bij ons als sierplant voor. Bij Middelburg is zij verwilderd ge— 
vonden. 


3. Oenothéra®) L. (Onothéra Saint Lager). Teunisbloem. 


Kelk met verlengde buis, ver verlengd over het vruchtbeginsel, met 4 na: 
den bloeitijd afvallende slippen. Kroonbladen 4, gelijk, uitgespreid. Meel- 
draden 8. Stijl draadvormig met 4 kruiswijs uiteenstaande stempels. Doos 
vrucht van onderen dikker, veelzadig. Zaden zonder haarkuif. Bloemen 
bleekgeel, welriekend, zich des avonds openend, in lange, ijle trossen. 
Bladen verspreid, langwerpig of lancetvormig, getand, soms dieper inge 
sneden. Zaden onregelmatig, vaak gerand, vrij glad. 


Biologische bijzonderheden. Terwijl de bloemknoppen rechtopstaan op 
rechtopstaande stelen, krommen de laatste zich, zoo spoedig de bloem zal 
opengaan, zoodat de ingang van deze zijdelings komt te staan. Na den 
bloeitijd buigen zich de bloemen nog meer naar beneden. Zij zijn geel 
van kleur en kunnen des avonds nog door vlinders waargenomen worden. 
Zij openen zich nl. tegen den avond en blijven den geheelen nacht tot den 
volgenden voormiddag open, om zich daarna voor goed te sluiten. Ook 
rieken zij des avonds vrij sterk en er wordt in den voet der zoog. kelkbuis 
honig afgescheiden. 

De teere zoom der bloemkroon is niet geschikt als zitplaats voor de 
insecten. Het zijn dan ook bijna alleen avond- en nachtvlinders, (vooral 
Agrotis segetum en Plusia gamma) die, terwijl zij blijven zweven, hun slurf 
in de lange buis brengen (over dag komen ook bijensoorten met lange slurven) 

De inrichting der bloem is dezelfde als bij Epilobium angustifolium en 
het is de kop der vlinders, die òf de helmknopjes òf de stempels aanraakt. 
Het eenige verschil met genoemde bloem is, dat de stijl hier al een half 


1) volgens sommigen naar Clark, apotheker in Grantham, onderwijzer van Newton, 
volgens anderen naar generaal D. Clarke, die den stadhouder Lewis in Louisiana (Noord- 
Amerika) begeleidde. 2) pulchella — fraai. 

5) is afgeleid van het Grieksche oinothèros, een naam, die vroeger aan het geslacht 
Epilobium werd gegeven. Dat woord schijnt vogeljager te beteekenen, en sloeg daarop ,_ 
dat de zaden door hun kuif met den wind medevlogen. De naam slaat dus niet op de 
tegenwoordige Oenotherasoorten, die geen gekuifde zaden hebben. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 499 


uur na het opengaan der bloem langer wordt, terwijl dit bij Epilobium eerst 
na 24 uur geschiedt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Oenothera. 


A. Bladen diep ingesneden getand tot vindeelig. . . . . . . . . …. 0. lacíniata 500. 
B. Bladen hoogstens oppervlakkig getand. 
a. Bloemen zeer groot. Kroonbladen veel langer dan de meeldraden. Bloemknoppen 
KESSIVOEMIDT Gn 4 eten ee en ae ne On Lamarckianardiië 
b. Bloemen kleiner. Kroonbladen even lang als of iets langer dan de meeldraden. 
Bloemknoppen cylindrisch, soms kegelvormig. 
aa. Bladen der wortelrozetten langwerpig-omgekeerd eirond, stomp, stekelpuntig. 
Kroonbladen uitgerand, groot, meest langer dan de meeldraden. 
0. biennis 499. 
bb. Bladen der wortelrozetten lancetvormig, toegespitst. Kroonbladen even lang 
als de meeldraden, donkerder geel en kleiner, meestal nog niet half zoo groot 
AISRDIJNAERVOI CE 0. muricata 500. 


0. biénnis!) L. Teunisbloem (fig. 609). 

Deze plant is levendig groen en heeft een vleezigen, van buiten rooden, 
van binnen witten wortel, waaruit een krach- 
tige, stijf rechtopstaande, eenigszins kantige, A Ie AAD 
meest onvertakte stengel komt, die dicht be- / , 
bladerd is en met korte, aan den voet ver- 
dikte haren, bezet is. De bladen zijn kort 
behaard, die der wortelrozetten zijn gesteeld, 
langwerpig-omgekeerd eirond of elliptisch, 
bochtig getand of bijna gaafrandig. De stengel- 
bladen staan verspreid, zijn kortgesteeld, 
wigvormig-langwerpig-lancetvormig , getand. 
De onderste bladen zijn vaak rood aange- 
loopen. 

De bloemen zijn geel, groot (4-5 cM in 
middellijn), iets welriekend en staan in een 
lange, bebladerde aar. De bloemknoppen zijn Fig. 600. 
cylindrisch. De (schijnbare) kelkbuis is lichter Vee 
gekleurd dan het vruchtbeginsel, lang en nauw 
buisvormig, langer dan het vruchtbeginsel, aan het einde iets trechtervormig 
verwijd en draagt hier de 4 uit breeden voet lang lancetvormige, spitse 
kelkslippen, die bijna zoo lang als de kelkbuis zijn en zich bij het open- 
gaan der bloem naar beneden slaan. De kroonbladen zijn uitgerand, langer 
dan de meeldraden, omstreeks de helft korter dan de kelkbuis. De stijl 
draagt aan zijn top 4 stempels. De vruchttros is verlengd. De doosvruchten 
zijn cylindrisch, 30-35 mM lang, tegen den stengel liggend, zittend, be- 
haard, zij zijn vierhokkig en springen met 4 kleppen open, terwijl de zaad- 
dragers op het midden der kleppen zitten (fig. 609). 6-9 dM. OO. Juni— 
September. 

De variëteit 2. grandiflóra®) Torr. et Gray. (O. grandiflóra Ait.) heeft 
ovaal-lancetvormige, verwijderd getande bladen, kegelvormige bloemknoppen 
en groote, gele bloemen. Zij is bij Maasbracht gevonden. 

De var. 7. parviflóra®) Abrom. met bloemen half zoo groot als van de 
soort en aan den voet vaak getande bladen, is bij Ginneken gevonden. 


Oenothera biennis 


1) biennis = tweejarig. 2) grandiflora = grootbloemig. >) parviflora — kleinbloemig. 
32% 


500 — ONOGRACEAE. — FAMILIE 72. 


Biologische bijzonderheden. Hoewel, zooals bij het geslacht is beschreven, 
de bloemen uitstekend voor kruisbestuiving zijn ingericht, is de bestuiving 
reeds volbracht, voor de knop zich opent. De helmknopjes zijn in den 
knoptoestand al geopend en zij omgeven de 4 groote stempels zoo dicht, 
dat de geheele buitenoppervlakte van deze met stuitmeel bedekt is uit 
dezelfde bloem en het is aan prof. Hugo de Vries gebleken, dat deze even 
goed stuifmeelbuizen vormen, als wanneer de korrels op de kleverige 
binnenzijde komen, ook even goed bevruchting teweegbrengen en even 
normale zaden vormen. 


Voorkomen. De plant is uit Virginië in 1614 naar Europa overgebracht 
om de eetbare wortels en heeft zich o.a. in ons land op zandgrond en 
vooral in de duinen zeer verspreid. Zij is bij ons vrij algemeen. 


Volksnamen. Behalve de namen St. Teunisbloem en nachtkaars, die op 
vele plaatsen in gebruik zijn, nog de volgende. Nachtbloem zegt men ín 
Friesland, Noord-Overijsel en op Walcheren, in Friesland ook nachtpitjes. 
In den Achterhoek van Gelderland noemt men ze 24-uursbloemen, op 
Walcheren leliën van een dag, in Zeeuwsch-Vlaanderen nachtschoone en 
in Zuid-Limburg tabaksbloem. 


0. muricáta!) L. Kleine teunisbloem (fig. 610). 
Deze plant is grijsgroen en heeft een vrij krachtigen, rechtopstaanden, 
roodachtigen stengel, die voor den bloeitijd 
overgebogen is en evenals de bloemstelen, met 
purperkleurige, op een rooden knobbel staande 
haren bezet is. De bladen zijn fijn behaard, in 
een steel versmald. De bladen der rozetten zijn 
meest getand en lancetvormig (anders dan bij 
O. biennis), de stengelbladen hebben denzelfden 
vorm, de onderste zijn vaak rood aangeloopen. 
De bloemen zijn geel, vrij klein (1-2 cM in 
middellijn) en vormen een verlengde aar. De 
kroonbladen zijn hartvormig ingesneden, niet 
langer dan de meeldraden, veel korter dan de 
oe en kelkbuis. De doosvrucht is kort langwerpig, 
Fig. 610. zittend, behaard (fig. 610). 45-9 dM. OO, 
zelden X. Juni—September. 

Een bastaard van O. biennis met O. muricata (O. biennis var. muricato- 

macrantha, O. Braunii Döll.) is bij Hilversum en Bloemendaal gevonden. 


Biologische bijzonderheid. Omtrent de bestuiving geldt het bij O. biennis 
gezegde. 


Voorkomen. De plant is in 1789 uit Canada in Europa ingevoerd. Zij 
komt bij ons in de duinen voor, doch vrij zeldzaam. 


0. laciniáta?) Hill. Slipteunisbloem. 

Deze plant heeft een liggenden of opstijgenden, al of niet vertakten, onbehaarden of 
weinig behaarden stengel. 

De bladen zijn zittend of de lagere gesteeld, ovaal-lancetvormig of lancetvormig, bochtig 
getand tot vindeelig, stomp of spits. 

De bloemen staan in de oksels der bladen (bij kleine planten soms aan den stengeltop) 
en hebben lijn-lancetvormige, teruggeslagen kelkslippen, die veel korter zijn dan de smalle 


1) muricata — zachtstekelig. 2) laciniata —= ingesneden. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 501 


kelkbuis. De doosvrucht is lijnvormig, min of meer behaard, recht of eenigszins gekromd 
en bevat van putjes voorziene zaden. Mei, Juni. 


Voorkomen. Deze plant is uit Amerika afkomstig en wordt bij ons in tuinen gekweekt. 
Bij Leiden en Deventer is zij verwilderd gevonden. 


0. Lamarckiána !) Ser. (O. grandiflóra?) Lmk.). Groote teunisbloem. 

Deze krachtige plant heeft vertakte, cylindrische, weinig behaarde, vooral beneden roode 
stengels. De bladen zijn verspreid, onbehaard, gaafrandig of de onderste aan den voet 
iets getand en eirond-lancetvormig. 

De bloemen zijn bleekgeel, zeer groot en staan aan den stengeltop dicht bijeen. De 
bloemknoppen zijn spits, kegelvormig. De schutbladen zijn smaller en spitser dan de 
gewone bladen. De kelk is geel, de buis is iets langer dan de 4 lancetvormige, aan den 
voet breedere slippen, die aan den top een kort, dik, draadvormig verlengsel dragen. De 
kroonbladen zijn eirond, bijna evenlang als de kelkbuis, aan den voet wigvormig, veel 
langer dan de meeldraden. 15-20 dM. OO. Juni—Herfst. 


Biologische bijzonderheden. Bij deze soort steken in den knop en later ook in de ge- 
opende bloem de stempels boven de meeldraden uit; zij worden noch door deze, noch 
door hun stuifmeel aangeraakt. In den knoptoestand heeft dus geen bestuiving plaats en 
in de geopende bloem is deze ook zonder behulp van insecten niet mogelijk. 

De O. Lamarckiana is de plant, waarbij Prof. Hugo de Vries het eerst de mutatie-ver- 
schijnselen heeft bestudeerd. 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit Noord-Amerika en bij ons als sierplant aan- 
gekweekt. Verwilderd ís zij op enkele plaatsen en soms in groote hoeveelheden. 


4. Isnárdia®) L 


|. palústris®) L. (Dántia”) palústris Karsch). Waterlepeltje (fig. 611). 

Deze water- en moerasplant verlangt om te bloeien een slijkachtigen 
bodem, die in den zomer zoover uitdroogt, dat 
de oppervlakte begaanbaar is. Als zij onderge- 
doken groeit, staat de stengel rechtop, doch de 
plant bloeit nooit, aan den oever is zij opstij- 
gend of kruipend met bloemdragende takken. 
De stengel is dun, onbehaard, vierkant, rood- 
achtig. De bladen staan tegenover elkaar, zijn 
eirond-spatelvormig, spits, gaafrandig, in den 
langeren of korteren bladsteel versmald, iets 
vleezig, glanzig. 

De bloemen zijn alleenstaand in de bladoksels, 
kortgesteeld, groen, klein. De kelkbuis is klok- 
vormig, niet over het vruchtbeginsel verlengd, Toa patuetrin 
met 4 blijvende, breed lancetvormige slippen. Fig. 611. 

De kroonbladen ontbreken. Meeldraden zijn er 

4. Het onderstandige vruchtbeginsel draagt een afvallenden, draadvormigen 
stijl en een knopvormigen stempel. De vrucht is langwerpig-omgekeerd 
eirond (circa 4 mM lang), onbehaard, 4-hokkig, veelzadig. De zaden 
hebben geen kuif. 1,5-3 dM. 2. Juli, Augustus. 

De plant gelijkt wel wat op Peplis Portula, doch is door de bloemen en 
de vrij groote, spitse bladen er van te onderscheiden. 


Biologische bijzonderheid. De kleine, groene bloemen vallen weinig op, 
maar doordat in het begin van den bloeitijd de helmknopjes naar den 


1) Lamarckiana — Lamarck's. 2) grandiflora — grootbloemig. 
5) gewijd aan A. T. Danty d’Isnard, prof. der botanie te Parijs, + 1743. 
4) palustris — moeras. 


502 — ONOGRACEAE. — FAMILIE 72. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in West- 
en Zuid-Europa op moerassige plaatsen en in vijvers voor. Bij ons komt 
zij vooral in stroomend water in heide- en veenstreken voor, doch is er 
zeldzaam. 


5. Cireaéa!) L. Heksenkruid. 


C. lutetiána®) L. Stevenskruid (fig. 612). 

Deze plant heeft een wortelstok, die ver voortkruipende, dunne uitloopers 
vormt. De stengel is teer, doorschijnend, meestal verspreid zacht behaard, 
is al of niet vertakt, rechtopstaand. De bladen 
zijn tegenoverstaand, teer, hartvormig-eirond tot 
langwerpig, toegespitst, getand, dof, met onge- 
vleugelden, van boven van een groef voorzienen, 
behaarden steel. 

De bloemen zijn klein, wit, vaak roodachtig 
aangeloopen en staan in losse eind- en oksel- 
standige lange trossen, zonder schutbladen. De 
bloemstelen zijn klierachtig behaard. De kelk 
heeft een korte buis, die boven het vruchtbe- 
ginsel vernauwd is en is 2-deelig met eironde, 
teruggebogen, spoedig afvallende slippen, die 
van onderen bleekrose of purperkleurig zijn, van 

Fig. 612. boven bleekgroen en fijn behaard. De kroon- 

bladen zijn 2 in getal, diep omgekeerd hart- 

vormig, aan den voet afgerond, even lang als de kelk. Meeldraden zijn er 

2. Op het vruchtbeginsel zit 1 stijl met 2 stempels. De vrucht is klein, 

omgekeerd eirond (peervormig) en is tamelijk los met stijve, haakvormige 

borstels bezet (fig. 612), is 2-hokkig, die ieder 1-zadig zijn en springt niet 
open. 3-6 dM. 2. Juni—-September. 

Biologische bijzonderheden. De plant is een typische boschplant, zooals 
b.v. blijkt uit den bouw der bladen (zie de plantenformaties der bosschen. 
Het opkruipen van diertjes naar de bloemen wordt 
belet door de klierachtige beharing der bloemstelen, 
terwijl raphiden in de bladen (zie familieoverzicht) deze 
beschutten tegen slakkenvraat. Het zijn vooral kleinere 
zweefvliegen, die de bloemen bezoeken en daarvoor 
zijn zij dan ook evengoed ingericht als Veronica 
Chamaedrys (zie aldaar). De honig wordt door een 
den stijlvoet omgevenden ring aan den voet der bloem 
afgescheiden (fig. 613). De 2 meeldraden steken naar 
Circaea lutetiana beide zijden uit de hangende bloemen, in het midden 

Eis: 013. bevindt zich de nog iets verder uitstekende stijl met 


a vruchtbeginsel, b kelk- É ; d 
bladen, c_ kroonbladen, knopvormigen stempel. Op die drie deelen moet het 
d meeldraden, e stijl en . Ë 5 5 
stempel. insect steunen om den honig te bereiken. Aangezien 
de stempel iets lager staat dan de helmknopjes, raken 


de insecten dezen het eerst aan en bewerken zoo, als zij uit andere bloemen 


1) plant gewijd aan de toovenares Circé der oudheid, die zeer bedreven heette te zijn 
in de kennis van kruiden. 2) lutetiana —= Parijsch, naar Lutetia Parisiorum d. i. Parijs. 
De plantkundigen te Parijs hielden deze plant voor de Circaea der Ouden, terwijl die van 
Montpellier daarvoor de tegenwoordige Solanum Dulcamara hielden. 


FAMILIE 72. — ONOGRACEAE. — 503 


komen, kruisbestuiving. Daarna omvatten zij met de voorpooten den iets 
dunneren, dus gemakkelijk draaibaren voet der meeldraden, en deze buigen 
zich naar binnen en de helmknopjes komen tegen de onderzijde van het 
insect op dezelfde plaats, waar zooeven de stempel tegen aankwam en 
daar zet zich weer nieuw stuifmeel vast. Spontane zelfbestuiving is bijna 
geheel uitgesloten. 

De vruchten zijn door de hakige borstels geschikt om verspreid te worden 
door voorbijloopende dieren, waaraan zij blijven haken. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa in bosschen, kreupelhout en heggen voor en is bij ons vrij algemeen. 


Een bastaard van C. lutetiana en C. alpina is C. intermêdia !) Ehrh., het kleine 
heksenkruid (fig. 614). 

Bij deze kale plant zijn de bladen eirond met een hartvormigen voet, toegespitst, ver- 
wijderd getand, iets vetglanzend met een vaak gevleugelden 
steel. De trossen hebben borstelvormige schutbladen. De 
kroonbladen zijn wigvormig, niet afgerond aan den voet. De 
stempel ís uitgerand. De vrucht is slechts zelden goed ont- 
wikkeld, zij is dicht en met zachtere haren bezet (fig. 614) en 
de hokjes zijn meest ongelijk. 1,5-3 dM. %. Juni—Sep- 
tember. De plant komt door de schutbladen en de bladtanden 
met C. alpina, door den bladvorm en de bloemen meer met 
C. lutetiana overeen. Deze plant komt in Midden- en Noord- 
Europa, vooral in beukenbosschen voor en wordt voor ons 
land als bij Maastricht gevonden, opgegeven. 


6. Trápa®) L. 


T. nâtans ’) L. Waternoot (fig. 615). Circzea intermedia 

Deze waterplant heeft een op den grond kruipenden, ver- Bie Gi 
takten stengel, die onder water tegenoverstaande, bijna zittende, 
lijnvormige, spoedig afvallende bladen draagt, aan wier voet 2 vinvormig vertakte, groene 
wortels staan. Aan den top draagt de stengel een rozet van drijvende, langgesteelde, 
ruitvormige, ongelijk bochtig getande, leerachtige bladen 
en in de oksels van deze staan de bloemen. De blad- 
stelen zijn vaak in het midden opgeblazen en zijn verspreid 
behaard. 

De geheele plant is vaak roodachtig aangeloopen. 

De bloemen zijn kort gesteeld, de bloemstelen zijn viltig 
behaard. Het vruchtbeginsel is slechts tot het midden met 
den kelkbeker (eigenlijk den komvormigen bloembodem) 
verbonden. De kelkbuis is kort en heeft 4 lancetvormige, 
gekielde slippen (de kielen zijn viltig behaard). De 4 om- 
gekeerd eironde, witte kroonbladen en de 4 meeldraden 
zijn op een ringvormige verhevenheid aan den voet van 
het vrije deel van het vruchtbeginsel ingeplant. De kroon- 
bladen zijn langer dan de kelkslippen. Op het vrucht- 
beginsel staat een draadvormigen stijl met een knopvormigen 
stempel. De vrucht is groot (2,5 cM in middellijn), bijna Traps natans 
bolrond, hard, bruin, l-hokkig, l-zadig en is voorzien van Fig. 615. 

4 krachtige, uitgespreide stekels, die uit de kelkslippen À 
zijn ontstaan (fig. 615). De zaden hebben zeer ongelijke zaadlobben, de eene is zeer 
groot, melig. 6-12 dM. ©. Juli— September. 

Biologische bijzonderheden. Volgens de beschrijving boven heeft de plant vinvormig 
vertakte wortels; deze worden vaak als groene, ondergedoken bladen beschouwd, die 
waterwortels zijn, welke aan de groene luchtwortels van sommige epiphytische Orchidaceae 
herinneren. Overigens heeft de plant ook gewone wortels, die in het slib zitten. 


1) intermedia —= middelste. 2) verkorting van calcitrapa: voetangel, hetgeen op 
de krachtige stekels om de vrucht slaat. 3) natans — zwemmend. 


504 — HALORRHAGIDACEAE. — FAMILIE 73. 


De drijvende bladen hebben den gewonen bouw van zulke bladen; zij zijn breed, on- 
gedeeld, lederachtig met verdikten rand. De bovenvlakte is alleen van huidmondjes voor- 
zien en water, dat er op komt, blijft droppels vormen. Zonder de blazen aan de stelen» 
drijven de bladen ook wel; deze zullen wel alleen dienst doen, om de plant ook nog 
drijvende te houden, als later in den zomer tusschen de bladen van het rozet, de zware 
vruchten komen (ook de wortelbladen gaan, losgelaten, drijven). 

ledere vrucht vertoont 2 paar afstaande, kruiswijs geplaatste dorens, die haar beschutten 
tegen het opvreten door waterdieren en dienen om haar ten anker te leggen. Deze dorens 
zijn evenals de geheele vrucht alleen van binnen steenhard, de buitenste cellagen zijn 
week, rotten snel onder water en vormen dan onregelmatige vezels aan het losse weefsel. 
Echter blijft aan den top der dorens meestal niet alleen de krachtige middenrib, maar 
blijven ook deelen van terugloopende vezels van het weefsel zitten. Ze zien er dan als 
ankers uit en bevestigen dan ook de vrucht zoo stevig tusschen de rottende planten in 
den bodem, dat de kiem niet in staat is het vaste vruchtomhulsel mee op te heffen. Dit 
blijft aan den voet der plant zitten en is er in den regel bij de volwassen plant ook nog. 

De plant is gemakkelijk uit zaad op te kweeken, door dit in een bloempot met vetten 
tuingrond te brengen, die steeds in een bak met water staat. Na de ontkieming zorgt 
men, dat de geheele bloempot steeds onder water staat en is de plant krachtig genoeg 
geworden, dan laat men haar eenvoudig met bloempot en al in het slib op den bodem 
van een waterplas zinken. 

De bladen der plant zijn beschut tegen het opvreten door waterslakken, door haar groot 
gehalte aan looistof. 

De bloemen openen zich meest boven, soms onder water. Meest heeft er zelfbestuiving 
plaats, soms echter bij insectenbezoek ook kruisbestuiving. De vruchten rijpen onder 
water. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden-Europa in stilstaande 
en zachtstroomende wateren voor. Bij ons is zij in de laatste 90 jaren niet meer aan— 
getroffen. Vroeger schijnt zij bij ons vrij algemeen te zijn geweest en ook in de naburige 
landen is hetzelfde verschijnsel waargenomen. Waar zij vroeger algemeen was, is zij 
zeldzaam geworden of zelfs geheel verdwenen. De reden voor dat verschijnsel is nog 
onbekend. 

In vroegeren tijd werd het zaad, dat zeer veel olie en meel bevat en zeer voedzaam is, 
in tijden van hongersnood tot brood gebakken en gegeten, een bewijs te meer, dat zij 
toen algemeen voorkwam. 


Familie 73. Halorrhagidaceae R. Br. Vederkruidachtigen. - 


Waterplanten. Bloemen regelmatig, okselstandig, klein, vaak onvolkomen 
of 1-slachtig. Kelk bovenstandig, 4-deelig of onduidelijk. Kroonbladen 
ontbrekend of zeer spoedig afvallend. Vruchtbeginsel 1-4-hokkig en als 
het uit 4 vruchtbladen is gevormd, deze met de kelkslippen afwisselend- 
In ieder hokje der vrucht met 1 zaadje. Vrucht niet openspringend. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Halorrhagidaceae. 


A. Bladen meest (bij onze soorten steeds) vindeelig. Bloemen eenslachtig. Kelkzoom 
4-deelig. Kroonbladen meest aanwezig. Meeldraden in de mannelijke bloemen 4, 
vóór de kroonbladen staand of 8. Vruchtbeginsel 4-hokkig met 4 stijlen of stempels. 

Myriophyllum biz. 504. 

B. Bladen ongedeeld, in kransen. Bloemen 2-slachtig. Kelkzoom onduidelijk. Kroon- 
bladen ontbrekend. Slechts een meeldraad en 1 vruchtbeginsel. Steenvrucht met dun 
VIECSCHE REN ON RE In oe edn Ae end deca HED PUTISR OZON 


in Myriophy/Ilum ') L. Vederkruid. 


Planten een-, zelden 2-huizig. Mannelijke bloemen: kelk 4-deelig, kroon- 
bladen 4, vroeg afvallend, ingeplant aan den top der kelkbuis. Meeldraden 


1) van het Grieksche myrios: tienduizend en phyllon: blad, slaande op de verdeeling 
der bladen in vele fijne slippen. 


FAMILIE 73. — HALORRHAGIDACEAE. — 505 


8. Vrouwelijke bloemen: kelkbeker vierkant met korte buis, vergroeid met 
het vruchtbeginsel en met 4 slippen, kleiner dan bij de mannelijke bloemen , 
kroonbladen zeer klein, teruggeslagen of ontbrekend. Stijl bijna ontbrekend, 
stempels 4, zeer groot, blijvend, wrattig. Vrucht een steenvrucht, zonder 
sap, in 4 eenzadige steenen uiteenvallend. 

Waterplanten met kransstandige, kamachtig gevinde bladen met haarachtige 
slippen, zonder steunbladen. Bloemen rose of geelachtig, in afgebroken meest 
uit kransen bestaande aren, die meestal alleen boven water uitsteken. De man- 
nelijke bloemen vormen het bovenste, de vrouwelijke het onderste deel der aren. 


Biologische bijzonderheden. De planten van dit geslacht zijn wat stengels, 
wortels en bladen betreft, geheel ondergedoken en gebouwd als echte 
waterplanten. De wortels zitten in het slijk van den bodem, doch 
missen de wortelharen. De stengels zijn lang met lange leden, de bladen 
zijn fijn verdeeld in lijnvormige slippen. 

Bij gebrek aan water kunnen de planten ook langeren tijd in de lucht 
leven, ook ontstaan in zulke gevallen landvormen met kortere leden, kortere, 
dikkere en breedere blaadjes en uit de stengelknoopen komen dan vele 
wortels, de plantjes vormen kleine zoden. 

De planten overwinteren, doordat aan den top der takken bolronde organen 
ontstaan, die uit dicht opeengepakte bladen bestaan, welke als de stengel 
afsterft, op den bodem zinken en het volgend jaar nieuwe planten vormen. 
Zoo vermenigvuldigt zich dus de plant ook ongeslachtelijk, trouwens ieder 
stengelstuk, dat van de planten wordt afgerukt, kan zich op een andere 
plaats weer vasthechten en daar een nieuwe plant vormen. De gewone 
wijze van vermenigvuldiging door zaad is hier, als bij de meeste water- 
planten, niet van groote beteekenis, daar de Myriophyllums vaak niet bloeien. 

De stengels en bladen bedekken zich des zomers vaak in stilstaande, 
kalkhoudende wateren met een laag calciumcarbonaat en als die deelen dan 
tegen den winter afsterven, zinkt deze kalk, waardoor er geleidelijk lagen 
van calciumcarbonaat in het water kunnen ontstaan. 

De in de lucht zich verheffende bloemen zijn veelal eenhuizig. Beneden 
zitten de vrouwelijke bloemen, boven de mannelijke. De eerste ontwikkelen 
zich veel vroeger. In de mannelijke zitten groote, vrij bewegelijke helm- 
knoppen aan dunne helmdraden en de stuifmeelkorrels zijn plat, gemakkelijk 
verstuivend, en worden door den wind overgebracht op de sterk knobbelige 
stempels. Ook onder water komen normale, niet kleistogame bloemen 
voor, die door met het water vervoerd stuifmeel bestoven worden. 

Na den bloei duikt de aar steeds onder water, de vruchten rijpen daar, 
laten los, drijven op het water en worden vaak door watervogels verspreid. 


Volksnamen. In vele streken heet de plant duizendblad, in Zuid-Holland 
vederkruid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Myriophyllum. 


A. Schutbladen alle vinspletig of gevind, even lang als of langer dan de bloemen. 
Aren steeds rechtopstaand. Bloemen alle in kransen. Bladkransen 5-6-tallig. 
M. verticillatum blz. 506. 
Hiertoe behoort ook M. proserpinacoides, met dicht bebladerde, boven het water 
uitgroeiende, niet nat wordende loten en 4-5-tallige bladkransen. 
B. Bovenste schutbladen ongedeeld, korter dan de bloemen. 
a. Aren steeds rechtopstaand. Bloemen alle ín kransen, de onderste schutbladen 
VINSPIeUS SE er nn ee he eN Aue ML Spicafumsblensib. 


506 — HALORRHAGIDACEAE. FAMILIE 73. 


b. Vrouwelijke bloemen in een krans aan den voet der armbloemige, voor het open- 
gaan overhangende, uit afwisselend staande bloemen bestaande, mannelijke aar. 
M. alterniflorum blz. 507. 
M. verticillätum®) L. Kransvederkruid (fig. 616). 

De wortelstok dezer plant is meest vertakt en 
kruipt horizontaal in het bodemslib met wortels 
in de knoopen en daaruit komen lange, dunne, 
draadvormige, onbehaarde, al of niet vertakte 
stengels, die de bladen in 5-6-tallige kransen 
dragen. De bladslippen staan tegenover elkaar. 

De bloemaren zijn 10 à 20 cM lang, afge- 
broken, veelbloemig, rechtopstaand, tot aan den 
top bebladerd, roodachtig. De kroonbladen zijn 
zeer klein, tandvormig, rose. 5-36 cM. x. 
Juni—Augustus. 

| N Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
Myriophyllum verticillatum plant komt in bijna geheel Europa in slooten, 
Figs0l6: vaarten en vijvers voor en is bij ons vrij algemeen. 


M. proserpinacoides®) Gil. Dicht vederkruid. 

Deze plant is tweehuizig. Zij heeft gladde, iets blauwgroene bladen, die kamvormig 
vierdeelig zijn en in dichte kransen van 4 of 5 staan. De bladslippen zijn haarvormig of 
soms lijn-spatelvormig, aan ieder blad 20-25. Aan den voet der bladen (en tusschen de 
bloemen) staan kleine, op witte haren gelijkende steunbladen. De vrouwelijke bloemen 
hebben geen kroonbladen, het vruchtbeginsel is glad, doch de stempels zijn wit, vedervormig. 


Voorkomen. De plant behoort thuis in Chili en Uruguay, doch wordt bij ons in kassen 
gekweekt en is uit den Leidschen hortus verwilderd waargenomen, doch slechts gedurende 
één jaar. 

M. spicátum®) L. Aarvederkruid (fig. 617). 

Deze plant gelijkt veel op M. verticillatum, doch de in de determinatie- 
tabel opgegeven kenmerken onderscheiden haar 
voldoende. , 

De wortelstok kruipt in het slijk van den bodem 
en zendt kruipende stengels uit, die zich dicht 
bij den waterspiegel plotseling recht omhoog 
heffen. In stroomend water zweven de stengels 
en verhefien zich alleen met de toppen naar 
boven. De stengels zijn vertakt, onbehaard en 
dragen meest 4-tallige bladkransen. De slippen 
der bladen staan meest tegenover elkaar. 

De bloemaren zijn verlengd, afgebroken, veel- 
bloemig. In de mannelijke bloemen wisselen de 
kelktanden af met de 3 à 4 maal zoo groote, 

Fig. 617. rose gekleurde kroonbladen, in de vrouwelijke 

is de kelk weer vierdeelig, doch de bloemkroon 

ontbreekt. De onderste schutbladen zijn even lang als of iets langer dan 
de kransen. 3-15 dM. 2. Juli—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in vaarten, slooten en vijvers voor en is bij ons algemeen. 


1) verticillatum — kransdragend. 2) proserpinacoides — negenmaal schijnend voort 
te kruipen. ») spicatum — aardragend. 


FAMILIE 73. — HALORRHAGIDACEAE. — 507 


M. alterniflórum!) D. €. Teer vederkruid (fig. 618). 

De plant is teerder dan M. spicatum, doch komt er overigens veel 
mee overeen. Ook bij deze plant liggen de 
stengels beneden horizontaal of scheef, doch 
dicht bij de wateroppervlakte gaan zij plotseling 
loodrecht naar boven. De plant is onbehaard, 
de bladslippen zijn zeer zacht en fijn en staan 
meest afwisselend. 

De bloemaren zijn kort en teer, de bloemen 
geelachtig, de onderste vrouwelijke staan alleen 
of 2-4 bijeen in de bladoksels, meest slechts in 
een krans, de mannelijke aar daarboven is ook 
arm aan bloemen. 1,5-3 dM. 2%. Juli—Sep- 
tember. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De _ Myriophyllum alterniflorum 
3 3 Fig. 618. 
plant komt in geheel, doch vooral in West- 
Europa voor in plassen in heide- en veenstreken, maar is bij ons vrij zeldzaam. 


2. Hippúris ®) L. 


H. vulgáris®) L. Lidsteng (fig. 619). 

Deze plant heeft een horizontalen, kruipenden wortelstok, waaruit een 
rechtopstaande, van binnen nauw buisvormige, dicht bebladerde stengel 
komt. De bladen staan in kransen van 8-12, 
zijn lijnvormig (7 à 9 maal zoo lang als breed), 
gaafrandig en hebben geen steunbladen, de onder- 
gedoken zijn zacht, teruggeslagen, de boven water 
staande afstaand, spits. De plant steekt dus ge- 
woonlijk ook met bladen een eind boven water uit. 

De bloemen zijn zittend in de bladoksels, 
klein, groen. De kelk is met het vruchtbeginsel 
vergroeid, doch heeft geen zichtbare slippen, 
een bloemkroon ontbreekt, de meeldraad is op 
den top der kelkbuis ingeplant. De vrucht is 
eirond, gekroond door den kelkrand, glad, groen- 
achtig, eenzadig (fig. 619). 1,5-9dM. 2%. Mei— HRD veldArk 
Augustus. Fig. 619. 

In uiterlijk lijkt de plant op Equisetum limosum, 
doch is er door den nauw buisvormigen stengel, het ontbreken van scheeden 
en door de goed ontwikkelde bladen van te onderscheiden. 

De variëteit £. fluvidtilis, die in stroomend water voorkomt, heeft lange, 
slappe stengels met zijstengels in de onderste knoopen. De bladen zijn 
wel dubbel zoo lang als anders (soms wel 30 maal zoo lang als breed), 
lijnvormig, grasachtig, doorschijnend, slap, gedraaid, dus geheel voor het 
waterleven gebouwd, zij zweven in het water. Zulke planten bloeien niet, 
althans niet in stroomend water. — 


1) alterniflorum — afwisselendbloemig. 2) van het Grieksche hippos: paard en 
otra: staart, omdat de plant op een paardenstaart (Equisetum) gelijkt. 3) vulgaris —= 
_ gewoon. 


508 — LYTHRACEAE. — FAMILIE 74. 


Biologische bijzonderheden. De plant is rijk aan looizuur en daardoor 
beschut tegen het opvreten door waterslakken. 

De bloemen staan boven water, zij vallen weinig op en zijn sterk protero- 
gynisch. Eerst steekt de witte stempel, 
rijk aan papillen, uit (fig. 620) en dan is 
het nog ongesteelde helmknopje gesloten. 
Als de stempel verdroogd is, ontwikkelt 
zich de helmdraad tot 1!/, mM lengte, 
het helmknopje springt open en het 
stuifmeel wordt door den wind verspreid. 
ed Behalve tweeslachtige bloemen zijn er 

ippuris vulgaris a 

Fig. 620. ook vrouwelijke tusschen deze waarge- 


1 Bloem in het eerst van den bloei, a on- nomen, zelfs wel vrouwelijke planten. 
gesteelde, gesloten helmknop, s stempel. 


2 Bloem in het tweede deel van den bloei, Voorkomen in Europa en in Neder- 
a gesteelde opengesprongen helmknop, 05 
s verdroogde stempel. land. De plant komt door bijna geheel 


Europa in slooten en moerassige wei- 

landen voor en ís bij ons vrij algemeen. 
Volksnamen. In Friesland heet de plant krûpelreid, in het Oostelijk deel 
van Drente, West-Friesland en Zeeuwsch-Vlaanderen lidsteng, aan den 


Zoom der Veluwe en in Noord-Overijsel duizendknoop, op Voorne en 
Beierland heremoes. 


Familie 74. Lythraceae Juss. Kattenstaartachtigen. 


Bladen tegenoverstaand of verspreid, gedeeld of gaafrandig. Steunbladen 
(bij de inlandsche soorten) aan weerszijden 1 of meer, zeer klein. Bloemen 
regelmatig, meest 2-slachtig. Aan den rand van den kelkbeker, tusschen 
de kelktanden, vaak naar buiten staande tusschentanden. Kelk blijvend, de 
buis niet met het vruchtbeginsel vergroeid. Kroonbladen 4-6, vaak EE 
afvallend, soms bijna ontbrekend, op den top der kelkbuis ingeplant, in, 
den knop dakpansgewijze liggend. Meeldraden evenveel als kroon 
en er mede afwisselend of in 2 kransen, vaak van ongelijke lengte, iets 
lager dan de kroonbladen in de kelkbuis ingeplant. Vruchtbeginsel 2-4- 
hokkig met ongedeelden stijl en knopvormigen stempel. Doosvrucht 2-hok- 
kig, veelzadig. Zaden zonder kiemwit. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Lythraceae. 


A. Bloemen 4- of (bij de inlandsche soorten) 6-, soms 5-tallig. Kroonbladen aan den 
bovenrand van den trechter-cylindervormigen kelkbeker ingeplant. Meeldraden even 
veel (zelden minder) of dubbel zooveel als kroonbladen, in het midden van den kelk- 
beker of nog lager ingeplant. Doosvrucht 2-hokkig, door splitsing van den scheidings- 
wand 2-kleppig of door daarmee gepaard gaand openscheuren der kleppen met 4 
kleppen openspringend. …. … „ … … … Lythrum blz. 508. 

B. Bloemen 5- of (bij onze inlandsche soort) 6 -taltig. ‘Kroonbladen en de 5 of 6 meel- 
draden aan den bovenrand van den klokvormigen kelkbeker ingeplant. Doosvrucht 
2hokkiesonregelmatig openscheurende en ee Eeplisbizmo nis 


1. Ly'thrum!) L. Kattenstaart. 
Kelk buisvormig, cylindrisch, van buiten van langere ribben voorzien, 


1) van het Grieksche lythron: bloed, uit wonden vloeiend, hetgeen betrekking heeft op 
de kleur der bloemen. 


FAMILIE 74. — LYTHRACEAE. — 509 


8-12-tandig. Kroonbladen 4-6, langer dan de kelktanden. Stijl verlengd, 
draadvormig, met knopvormigen stempel. Doosvrucht langwerpig of cylin- 
drisch, geheel door den kelk omhuld. 


Biologische bijzonderheid. Zoowel bij het geslacht Lythrum als bij Peplis 
komen bij het bevochtigen der zaden haren te voorschijn, die aan de opper- 
vlakte slijmerig zijn en dienen om de zaden aan den kiembodem te bevestigen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Lythrum. 


A. Bladen met hartvormigen voet. Bloemen in tot eene verlengde aar vereenigde valsche 
kransen. Buitenste kelktanden dubbel zoo lang als de binnenste. L.salicaria blz. 509. 
B. Bladen met versmalden voet. Bloemen alleenstaand of 2 bijeen, okselstandig. Buitenste 
kelktanden langer dan de binnenste . . .. L. hyssopifolia blz. 511. 


L. salicária!) L. Kattenstaart (fig. 621). 

Uit den dikken, houtigen, schuin in den bodem liggenden en naar boven 
in vele hoofden uitloopenden wortel komen rechtopstaande, meest onver- 
takte, naar boven behaarde, hoekige stengels. De 
bladen zijn meest alle tegenoverstaand of in kransen 
van 3, zij zijn zelden verspreid. De bladen zijn 
zittend, lancetvormig met hartvormigen voet, spits. 
Zij gaan naar boven geleidelijk in schutbladen over. 
De bloemen zijn kort gesteeld en zitten in hoopjes 
in de oksels der schutbladen, zij vormen schijn- 
kransen, die samen tot een lange aar vereenigd _ 
zijn. De schutblaadjes vallen spoedig af. De kelk \ú4 
is buisvormig, behaard, met 12 ribben en tanden 
en iets gekleurd. Kroonbladen zijn er 6, op de NS: 9 
kelkbuis ingeplant, zij zijn lancetvormig, uitgespreid, TO 
de helft langer dan de kelk. De bloemen zijn Fig. 21. 
purper, vrij groot (10-12 mM), zelden rose of wit. 
Er zijn meest 12 meeldraden, die op de kelkbuis ingeplant zijn. De doos- 
vrucht is langwerpig-ovaal, door den kelk omgeven (fig. 621), 2-kleppig, 
2-hokkig, veelzadig. De zaden zijn eirond-langwerpig, bruin. 6-9 dM. 2. 
Juni—September. 

De var. £. canéscens (L. tomentósum D. C.?) is bij Dordrecht gevonden. 


Biologische bijzon- 
derheid. De inrichting 
der bloem met het oog 
op de bestuiving is 
zeer merkwaardig (fig. 
622). Aan den voet 
van den kelk wordt 
honig afgescheiden, 
de donkere aderen der 
kroonbladen, die naar Lytbrum salicaria 
het midden wijzen SL 1 Langstijlige bloem. 2 nd bloem. 3 Kortstijlige bloem. 
de roode kleur van de 4 Middenstijlige bloem van rechts gezien. 


bi Ee a stijlen of meeldraden van de grootste lengte, b stijlen of meel- 
innenzijde van den draden van gemiddelde lengte, c stijlen of meeldraden van de 


kelk wijzen de op be- kleinste lengte. 
zoek komende insecten den weg daarheen. De kelkbuis is 5-7 mM lang, 


1) salicaria van salix: wilg, naar het groeien tusschen wilgenboschjes of naar den bladvorm. 


510 — LYTHRACEAE. — FAMILIE 74. 


de kroonbladen hebben 6-10 mM lengte. De bloemen staan eenigszins 
schuin met de onderste kroonbladen schuin naar voren, terwijl de bovenste 
meer vertikaal staan. De meeldraden en stijl liggen in het onderste 
deel der bloem, zoodat een insect, om honig te zuigen, zijn slurf over 
deze deelen heen naar den voet der bloem moet bewegen. Daar echter de 
toppen dier deelen naar boven staan, raakt het insect helmknopjes en 
stempel aan. 

Voor kruisbestuiving wordt vooral gezorgd door de verschillende lengte 
van de meeldraden en van den stijl in verschillende bloemen. De bloemen 
zijn nl. trimorph, drievormig, omdat in iedere bloem de beide meeldraad 
kransen en de stijl in lengte verschillen, de kortste dier deelen zit in den 
kelk verborgen, de deelen, die gemiddeld van lengte zijn, steken er 3 à 4 
mM uit, de langste 7 à 8 mM. Nu zijn er 3 vormen van bloemen nl: 

1. langstijlige. Hier is de stijl langer dan de meeldraden en van deze is. 

de helft gemiddeld van lengte, de andere helft kort. 

2. middenstijlige. Hier is de stijl gemiddeld van lengte, de helft der 

meeldraden is langer, de andere helft korter dan deze. 

3. kortstijlige. Hier is de stijl kort en de eene helft der meeldraden is. 

zeer lang, de andere helft gemiddeld van lengte. 

De stuifmeelkorrels van de langste meeldraden zijn het grootst, die van 
de kortste het kleinst. De helmknopjes der langste meeldraden zijn groen 
(misschien om ze minder op te doen vallen aan stuifmeeletende insecten), 
die der andere zijn geel. 

Van de 18 mogelijke gevallen van bestuiving is het gebleken, dat alleen 
die 6 de krachtigste vruchten geven, waarbij het stuifmeel uit een helm— 
knopje komt op een even hoog staanden stempel. 

Insecten, wier grootte juist geschikt is voor de bloem (vrij groote bijen, 
sommige zweefvliegen), zullen zich aan de lange meeldraden resp. stijl of 
aan die van gemiddelde lengte vasthouden en dan met hun snuit in den 
voet der bloem dringen, waarbij zij op verschillende deelen van dien snuit 
en van de andere deelen van hun lichaam stuifmeel krijgen, dat zij aan 
even hoog staande stempels in andere bloemen af zullen geven. 

Als bezoekster der bloem moet in de eerste plaats een bij, Melitta 
melanura, genoemd worden. Deze toch bezoekt bijna uitsluitend deze 
bloemen. Zij heeft slechts een snuit van 3 à 4 mM en moet dus ook den 
kop in de kelkbuis steken, doch zij heeft eene grootte, die precies voor 
deze bloem past. Onder de vliesvleugeligen moet verder de honigbij, Saro- 
podo rotundata, hommelsoorten en Megachile centuncularis genoemd 
worden, van de tweevleugeligen Helophilus pendulus, Volucella bombylans. 
en Rhingia rostrata var. campestris, terwijl Halictussoorten, Syrphus balteatus, 
Melithreptus taeniatus en vlinders slechts 1 of 2 der goede bestuivingen 
regelmatig volbrengen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is een hydrophyt en 
komt in geheel Europa aan waterkanten en op vochtige plaatsen voor. Zij 
is bij ons algemeen. 


Volksnamen. Behalve kattenstaart, welke naam op vele plaatsen wordt 
gebruikt, heet de plant in West-Friesland, Utrecht en op Voorne en Beijer- 
land partijke, in Salland paardestaart, in Gelderland ijzerhard, in Zuid 
Holland basterdwederik, op Walcheren rottestaart. 


FAMILIE 74. — LY THRACEAE. — 511 


L. hyssopifólia!) L. Hyssopkattenstaart (fig. 623). 

Uit den dunnen wortel komt een rechtopstaande, meest met afstaande, opstijgende takken 
voorziene stengel. De bladen staan afwisselend, doch de 
onderste meest tegenoverstaand, zij zijn langwerpig-lancet- APS 
vormig of lijnvormig, in het midden weinig verbreed, aan ed 
den voet nauwelijks versmald, gaafrandig. C KEA 

De bloemen zijn kort gesteeld, met 2 blijvende, zeer kleine, | 
smalle, witvliezige schutbladen, die korter dan de kelk zijn. (il 
De kelk is eerst lang trechtervormig, later meer rolrond, id 
heeft 6 (of 4) krachtige en 6 (of 4) daarmede afwisselende, 
zwakkere overlangsche strepen, hij heeft 12 (of 8) priemvor- 
mige tanden, waarvan de buitenste spits, lijnvormig zijn en 
de binnenste stomper. De kroonbladen zijn 6 (of 4) in ge- 
tal, roodachtig-lila, klein, zij zijn langer dan de kelk, bijna 
lancetvormig. Meeldraden zijn er 6, zelden 12, soms tot 2, DDS WIN 
zij zijn halverwege in de kelkbuis bevestigd. De doosvrucht ZA U 
is cylindrisch, door den kelk bedekt (fig. 623) en bevat vele Lythrum Hyssopifolia 
eironde, aan ‘teene eind spitse, bruine zaden. 7-22 cM. ©. Fig. 623. 
Juli— September. 

In gedroogden staat is de geheele plant vooral grijsgroen. De bloemen zijn niet heterostyl. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en Zuid-Europa aan 
slooten en op zeer vochtige plaatsen voor. Bij ons is zij alleen zeker bij Delftshaven 
gevonden, de andere opgegeven vindplaatsen zijn zeer twijfelachtig. 


2. Péplis®) L. 


P. Pórtula?) L. Waterpostelein (fig. 624). 

Dit plantje staat soms ten deele in het water en dan bloeit meest alleen 
het gedeelte, dat boven water uitsteekt. Is echter het water uitgedroogd, 
dan blijft het kleiner, is meer roodachtig, doch 
heeft in bijna alle bladoksels bloemen. De stengel 
is vertakt, liggend en wortelt vaak aan den voet. 
De bladen zijn tegenoverstaand, gesteeld, omge- 
keerd-eirond, vrij dik, soms staan de bovenste \ 
afwisselend. 

De bloemen zijn kortgesteeld en staan afzonderlijk 
in de bladoksels. Zij hebben 2 kleine schutbladen. 
De kelk is klokvormig, zonder uitstekende ribben 
en heeft 10-12 tanden, waarvan de buitenste langer 
of korter zijn dan de binnenste, de grootere zijn 
driehoekig, toegespitst, lichtgroen en rood gestreept. En 
De kroonbladen zijn 5 à 6 in getal, rose, zeer Fig. 624. 
klein, afgerond ovaal, spoedig afvallend, soms 
ontbrekend. Meeldraden zijn er 6, tegenover de breedere kelktanden staand 
en daarop ingeplant. De stijl is zeer kort met een bolronden stempel. De 
doosvrucht is bolrond, rood, steekt uit den kelkbeker en is 2-hokkig en 
veelzadig (fig. 624). 7-22 cM. O—2. Juni—Herfst. 

De geheele plant is kaal en, vooral de stengel, rood aangeloopen. 

De kleine vormen gelijken op Centunculus minimus, de groote op Ísnardia 


1) hyssopifolia — hyssopbladig. 2) Dit was vroeger de naam voor Euphorbia Peplis 
en daar peplos mantel beteekent, sloeg het daar op de omwindseltjes, die de bloemen als 
een mantel beschutten. De naam is later op dit geslacht overgebracht, omdat ook hier de 
kleine bloemen goed beschermd zijn door de bladen, in wier oksels zij staan. 5) Portula 
wijst op de overeenkomst met Portulaca: postelein. 


512 — THYMELAEACEAE. — FAMILIE 75. 


palustris. Van beide is zij te onderscheiden door de stompe bladen en 
van Callitriche stagnalis door den steviger bouw der deelen. 


Biologische bijzonderheden. De waterpostelein is een amphibische plant. 
Zij groeit meest aan oevers, doch leeft soms ook geheel ondergedoken op 
het slijk der plassen. Dan kruipt zij met de horizontale, onderste stengel- 
deelen in den bodem en zendt vrij lange, onvertakte, rechtopstaande sten- 
gels met smallere bladen naar boven. Deze vorm is overblijvend. Groeit 
zij echter op het zand of slib van den oever, dan komt zij meer met 
Limosella en Corrigiola overeen. Zij vormt dan rozetten van liggende, in 
de onderste knoopen wortelende stengels en heeft omgekeerd eironde, bijna 
spatelvormige, kortgesteelde, tegenoverstaande bladen en is dan eenjarig. 
Als de bloemknoppen zich onder water bevinden, openen zij zich niet, 
doch in de gesloten blijvende bloem heeft zelfbestuiving plaats, waarbij 
op te merken valt, dat in den knop de binnenruimte met lucht gevuld is 
en blijft, zoodat hier de bestuiving onder water toch in de lucht plaats heeft. 

In de bloemen boven water bevindt zich wel iets honig aan den voet 
van het vruchtbeginsel, doch insectenbezoek is niet waargenomen en spon- 
tane zelfbestuiving heeft gewoonlijk plaats, doordat althans 2 der helm- 
knopjes den stempel aanraken, terwijl daarop steeds bevruchting volgt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt vooral in Midden- 
en Noord-Europa op moerassige plaatsen in zandstreken voor en is bij 
ons vrij algemeen. Zij is een echte hygrophyt. 


Familie 75. Thymelaeaceae Juss. 


Bladen meest verspreid, ongedeeld, zonder steunbladen. Bloemen 2-slach- 
tig, soms door onontwikkeld blijven van meeldraden of stamper 2-huizig. 
Bloemen met gekleurd 4-, zeldzamer 5-slippig bloemdek, dat in den 
knoptoestand dakpansgewijze ligt. Bloemdek buis- of trechtervormig. 
Meeldraden 8, in 2 kransen, op de keel of buis van het bloemdek inge- 
plant en bijna ingesloten, met korte helmdraden. Helmknopjes 2-hokkig, 
zich naar binnen openend. Stijl 1, kort, met knopvormigen stempel. Vrucht 
vleezig of droog, eenhokkig, eenzadig, niet openspringend, lang in het 
bloemdek ingesloten. Zaad hangend, zonder of met weinig kiemwit. 

Meest houtige planten met gele, witte of roode, okselstandige of einde- 
lingsche bloemen, soms met schutbladen. 


1. Dáphne') L. 


D. Mezeréum?®) L. Peperboompje (fig. 625). 

Deze plant heeft een houtigen, rechtopstaanden stengel, meest met ver- 
lengde, zeer buigzame takken. De schors is rimpelig, geelachtig grijs met 
bruine wratjes. Aan den top der takken zit een knop, waaruit zich na 
den bloeitijd de bladen ontwikkelen. De bladen staan verspreid, zijn af- 


1) van het Grieksche phanè: fakkel, hetgeen slaat op de glanzige bladen van de laurier, 
in welke plant Daphne, de dochter van den riviergod Peneus veranderde. Later is de 
naam op deze plant toegepast om de overeenkomst in uiterlijk met de laurier. 

2) Mezereum komt van het Pèrzische mazeryin, het Italiaansche ammazare d.i. dooden, 
om de giftige eigenschappen. 


FAMILIE 75. — THYMELAEACEAE. — 513 


vallend, omgekeerd langwerpig-lancetvormig (4-10 cM lang, 1-3 cM 
breed), zij hebben een korten steel, zijn iets spits, van onderen grijsgroen. 

De bloemen zijn zittend en vormen meest 
3-bloemige bijschermen, die in de oksels der 
bladen van het vorige jaar ontstaan en ver- 
schijnen voor de nieuwe bladen. Zij zijn zeer 
welriekend, meest 2-slachtig. Het bloemdek is 
licht- (na drogen donker-)purper, zelden wit, 
A-slippig. Deze slippen staan op een cylin- 
drischen of trechtervormigen, ten slotte afval- 
lenden beker en zijn evenlang als deze, die 
van buiten zijdeachtig behaard, van binnen wit- 
achtig is. De meeldraden zijn En in getal, korter 
dan het bloemdek, op de keel ervan ingeplant, EEE 

phne Mezereum 

de onderste tusschen, de bovenste voor de Fig. 625. 
bloemdekslippen. De helmdraden zijn zeer kort. 
De stempel is knopvormig, bijna zittend. De vrucht is een ovale, boven 
stompe, beneden afgeronde, scharlakenroode (zelden geelachtige) steenvrucht, 
die eerst in het bloemdek ingesloten is, doch later naakt staat (fig. 625). 
3-12 dM. ft. Maart, April. 

De plant behoort tot de fraaiste, doch ook meest vergiftige gewassen 
onzer flora. Het loof heeft een onaangenamen geur. 


Biologische bijzonderheden. Door het vergif is de plant beschut tegen 
het opvreten door dieren. 

De bloemen zijn homogaam. Door een onderlaag van het vruchtbeginsel 
wordt honig afgescheiden en deze wordt onder in de bloemdekbuis bewaard. 
Tal van vroegvliegende bijen, vliegen en vlinders komen de bloemen be- 
zoeken, die door haar sterken geur en door de kleur opvallen, dat laatste 
nog te meer, daar de bloemen voor de bladen komen. 

Een insectensluri gaat zonder stuifmeel te ontvangen, naar binnen. Zit 
er al stuiimeel aan, dan wordt dit aan den stempel afgegeven en dus 
kruisbestuiving bewerkt. Trekt het insect de met honig bezette slurf terug, 
dan blijft er stuifmeel aan kleven, dat in een volgende bloem weer wordt 
afgegeven. 

Het stuifmeel is beschut tegen regen, doordat de keel van het bloemdek 
knobbels draagt en daardoor zoo nauw is, dat de regendroppels niet naar 
binnen kunnen dringen, wel echter een dunne insectenslurf. 

In de bloemen staan de helmknopjes hooger dan de stempels, daardoor 
kan in rechtopstaande bloemen door neervallend stuifmeel zelfbestuiving 
plaats hebben, maar aangezien de bloemen meest horizontaal staan, is 
daarop niet veel kans. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bergbosschen 
in geheel Europa voor. Bij ons is zij zeer zeldzaam en wild waarschijnlijk 
alleen in Zuid-Limburg. Verder is zij op eenige plaatsen verwilderd, ook 
de witte variëteit nl. op Duin en Kruidberg bij Velsen. 


Volksnamen. Behalve peperboompje, noemt men de plant aan den Zoom 
der Veluwe en in Zuid-Holland roode peper, op Walcheren mezereum of 
miserieboom, in Zuid-Limburg kelderheuske. 


HEUKELS, Flora. 33 


514 — ELAEAGNACEAE. — FAMILIE 76. 


Familie 76. Elaeagnaceae R. Br. Duindoornachtigen. 


Houtige gewassen, wier jonge takken en bladen met zilverwitte of roest- 
kleurige, stervormige schilfers bezet zijn. Bioemen 2-huizig of veeltelig. 
Bloemdek 2- of 4-kleppig, van binnen gekleurd, in den knoptoestand klep- 
vormig liggend. Meeldraden evenveel of dubbel zooveel als bloemdekslippen, 
met korte helmdraden, op de keel van het bloemdek ingeplant en bij gelijk 
getal met de bloemdekslippen afwisselend. Helmknopjes 2-hokkig, zich 
overlangs openend. Stijl 1 met een langwerpigen stempel. Vrucht een 
door het vleezig wordende onderste deel van de bloemdekbuis omgeven 
noot. Zaad 1, rechtopstaand met een kiem, die in de as van het weinig 
ontwikkelde kiemwit ligt. 

Bloemen groen- of geelachtig, okselstandig aan de takken van hetzelfde 
jaar. Bladen verspreid, gaafrandig, kort gesteeld, zonder steunbladen. 
Planten vaak stekelig. 

1. Hippóphaes') L. 

H. rhamnoides?) L. Duindoorn (fig. 626). 

Deze plant is een rechtopstaande heester met uitgespreide, donkergrijze, 
rimpelige takken, die in doornen uitloopen. De jonge takken zijn met 
schubbetjes bedekt, die eerst zilverkleurig zijn, 
doch later roestbruin worden. De bladen zijn ver- 
spreid, lijn-lancetvormig, stompachtig of spits, 
in een korten steel versmald, van boven dof- 
groen, van onderen evenals de buitenzijde van 
het bloemdek zilverkleurig schilferig. De schilfers 
zijn alleen aan den rand ingesneden. 

De planten zijn 2-huizig. De bloemen ont- 
wikkelen zich tegelijk met de bladen en zitten 
in de oksels van schubvormige bladen. ledere 
bloem heeft 2 schutblaadjes, die roestkleurig 
rood zijn. Zij vormen aren. Meestal zijn de 

Fig. 626. mannelijke bloemtakken veelbloemig (fig. 627), 

doch dragen aan den top meest alleen schut- 

blaadjes (doordat de mannelijke bloemen daar, zonder zich te ontwik- 

kelen, afgevallen zijn). De vrouwelijke bloemtakken zijn armbloemig en 
de tak draagt hoogerop bladen. 

De bloemen zijn groenachtig. De mannelijke bloemen hebben een 2-klep— 
pig bloemdek en 4 meeldraden (fig. 626), waarvan er 2 voor de bloemdek- 
slippen en 2 voor de schutblaadjes staan. In de vrouwelijke bloem is het 
bloemdek van binnen geelachtig, met 2-slippigen zoom (fig. 626) en daarin 
is verder een vruchtbeginsel met een eitje en een eindelings geplaatsten, 
staartvormigen stempel, die slechts aan eene zijde met papillen bezet is. 

De vrucht is een noot, met een gladden, doch aan de eene zijde ge- 
groefden steen. Deze is echter omgeven door het bloemdek, dat meegroeit 
en Sappig wordt en daardoor de vrucht tot een schijnvrucht maakt. Deze 
is oranje gekleurd, iets schilferig, ovaal tot bolrond en smaakt zuur. 
12-45 dM. p. April, Mei. 


1) van het Grieksche hippos: paard, en phaô: ik dood, omdat een afkooksel der vruchten 


aangewend werd om het ongedierte van paarden te dooden. 2) rhamnoides —= wege 
doornachtig. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 515 


Biologische bijzonderheden. De heester is xerophytisch gebouwd. Hij 
heeft ver voortkruipende wortels, met tal van worteluitspruitsels en zit 
daardoor stevig in lossen zandgrond, 
terwijl de planten gewoonlijk door die 
uitspruitsels dicht opeenstaan. De xero- 
phytische bouw uit zich ook in de bladen, 
die smal en lederachtig zijn en waarvan 
ook de schubben dienst doen om de 
verdamping te beperken. De stekende 
takken verhinderen het opvreten der 
jonge bladen door dieren. 

De bloemen zijn windbloemen, zij 
komen voor de bladen geheel ontwikkeld 
zijn. De meeldraden in de mannelijke 
bloemen laten het vele stuifmeel, dat zij 
bevatten, al vallen als de bloem nog 
knop is en er nog als een blaasje uit- 
ziet (fig. 627). Dat stuifmeel valt op den 
voet van het bloemdek en van de 2 schut- 
bladen en daar blijft het, als er geen 
wind is, vaak dagen lang liggen. Het 
is in dien tijd natuurlijk aan het gevaar 
blootgesteld, om door vocht te bederven, 
doch de 2 schaalvormige omwindsel- 
bladen, die met de holle zijde naar elkaar Hippophaes rhamnoides 
gekeerd zijn, vormen een de meeldraden Heee RL BEN 
en het stuifmeel omgevende blaas, door- 3-4 open bloemen. 
dat zij aan den top verbonden blijven 
en bij vochtig weer slechts 2 nauwe tegenover elkaar liggende spleten vormen. 

Bij droog weer openen de spleten zich wat wijder en kan het stuifmeel 
er door den wind uitgedreven worden naar de vrouwelijke bloemen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
in de duinen en op zandige plaatsen voor en is bij ons in de duinen 
algemeen. 


Volksnamen. In Friesland, Noord-Overijsel en den Achterhoek van Gel- 
derland heet de plant hagedoorn, op Texel, aan den zoom der Veluwe, op 
Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen heet zij duindoorn, aan den Zoom 
der Veluwe kattendoorn, op Walcheren duinbes en zanddoorn. 


Familie 77. Rosaceae Juss. Roosachtigen. 


Bladen meest verspreid, met steunbladen, vaak hand- of vinvormig 
samengesteld. Kelk meest blijvend, meest 5- of 4-slippig of -bladig (zelden 
3- of 6-9-slippig of -bladig). Kroonbladen in den knop dakpansgewijze 
liggend, soms ontbrekend. Meeldraden meest vele. Vruchtjes staande op 
den verheven, cylindrischen of zittend in den bekervormig verdiepten bloem- 
bodem (schijnbaar de kelk), meest niet openspringend. 

Bij vele Rosaceae wordt de bloembodem een deel der schijnvrucht en 
wordt dan veelal mede vleezig, doch in sommige gevallen verdroogt hij 


33* 


516 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


en vormt dan soms een stevig omhulsel om de vruchtjes, b.v. bij Agrimonia 
Eupatoria, waarbij de groefvormig verdiepte bloembodem tot een rondom 
met weerhaken bezette harde schijf uitgroeit. 


Biologische bijzonderheden. Het in het oog vallen der bloemen is zeer 
verschillend. Er zijn allerlei overgangen van de kleine, weinig opvallende 
bloemen van Alchemilla tot de groote ver zichtbare van Rosa. Vaak vallen 
ze sterker op door het vereenigd zijn tot groote bloeiwijzen. 

Bij vele Rosaceae, b.v. bij Rubus, Fragaria, Prunus, eenige Potentilla’s, 
is in de omgeving van het vruchtbeginsel of van het hoofdje van vrucht- 
beginsels een vleezig weefsel, dat als een tapijt den verbreeden of kom- 
vormigen bloembodem bekleedt en honig afscheidt. Deze is echter van 
buiten niet zichtbaar, omdat de vele in een cirkel staande meeldraden er 
een dak over vormen. Bij andere Rosaceae wordt geen honig afgescheiden, 
enkele hebben zelfs windbloemen. 

Het insectenbezoek is dan ook zeer verschillend. In de eerste plaats 
zijn vliegen (vooral zweefvliegen) en kortsnuitige bijen (Anthrena, 
Halictus), de bestuivers, daarbij komen in bloemen, die meer opvallen en 
meer honig afscheiden, langsnuitige bijen en ook kevers, zelfs vlinders. Is 
er insectenbezoek, dan is kruisbestuiving verzekerd òf door proterogynie der 
bloemen (Prunus, Spiraeasoorten, Geum, Fragaria, Crataegus, Sorbus, Pírus) 
òf bij homogame bloemen, doordat de meeldraden zich van de stempels 
afkeeren (Prunus-, Rosa-, Potentillasoorten) òf, doch zelden, door protrandrie 
(Rubus caesius). Bij uitblijvend insectenbezoek schijnt in 2-slachtige bloemen 
regelmatig spontane zelfbestuiving op te treden. 


Voorkomen. Van de kruidachtige soorten zijn sommige echte hydrophyten, 
die in venen en moerassen optreden nl. Geum rivale, Ulmaria palustris, 
Comarum palustre, Potentilla procumbens. In weiden treden op Poterium 
officinale, Potentilla reptans en anserina en Alchemilla vulgaris. Bosch- 
plant is Agrimonia odorata, terwijl in minder beschaduwde bosschen Geum 
urbanum en Fragaria vesca optreden. Xerophyten zijn Potentilla verna, 
argentea, recta en Tormentilla, Agrimonia Eupatorium en odorata, Poterium 
Sanguisorba, terwijl in bouwlanden Alchemilla arvensis voorkomt. 


Verdeeling der Rosaceae naar hunne natuurlijke verwantschap. 


Onderfamilie 1. Amygdaloideae Engl. (Fam. Amygdaleae Juss.). 
Stamper 1, met 2 hangende eitjes, vrij in den komvormigen bloembodem (schijnbaar 
de kelk). Vrucht een eenzadige steenvrucht. Bladen ongedeeld. Kelk 5-bladig, afval- 
lend, zonder bijkelk. Meeldraden 20-30. Steunbladen aanwezig. Boomen of heesters. 
Gesl. Prunus. 
Onderfamilie 2. Spiraeoideae Aschers. 
Stampers 12-1, meest 5-2, noch op een bijzondere verhevenheid, noch in een blijven- 
den komvormigen bloembodem gezeten, ieder met 2 tot meer eitjes. Vrucht meest 
openspringend. Steunbladen vaak ontbrekend. Geen bijkelk. Heesters of kruid- 
achtige planten. 
Gesl. Aruncus, Spiraea, Physocarpus. 
Onderfamilie 3. Rosoideae Foeke (Fam. Rosaceae Juss.). 
Stampers meest vele, zelden weinige, op den gewelfden, cylindrischen of kegelvormigen 
bloembodem of in den uitgeholden bloembodem ingesloten, ieder met 1-2 eitjes. 
Vruchten niet openspringend, 1l-zadig. 
Groep 1. Ulmarieae Focke. 
Bloembodem vlak of iets bol. Kruidachtige planten met gevinde bladen. Vrucht 
lederachtig. 
Gesl. Ulmaria. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 517 


Groep 2. Potentilleae Spr. : 
Bloembodem vlak of gewelfd. Stampers meest talrijk, tot een hoofdje vereenigd, 
zelden weinige. 
Gels. Geum, Rubus, Fragaria, Comarum, Potentilla, Alchemilla. 
Groep 3. Poterieae Rchb. 
Bloembodem kroesvormig, de vrucht geheel insluitend, hard wordend. Vruchtbeginsels 
1-4, Vruchten nootachtig, l-zadig, bij rijpheid dus geheel in den verharden bloem- 
bodem ingesloten. Stijl eindelings. 
Gesl. Poterium, Agrimonia. 
Groep 4. Roseae Camb. 
Bloembodem komvormig, bij rijpheid vleezig, daarbinnen zitten de talrijke 1-zadige 
nootachtige vruchtjes. Bloemen groot. Meeldraden veel. 
Gesl. Rosa. 
Onderfamilie 4. Pomoideae Focke. (Fam. Pomaceae Lindl.). 
Stampers 1-5, met elkaar en met den vleezig wordenden komvormigen bloembodem 
vergroeid, een 1-5-hokkige, valsche steenvrucht vormend. Eitjes in ieder vrucht- 
beginsel 2 of meer, rechtopstaand. Bladen ongedeeld, gelobd tot gevind. Kelk 
meest verwelkend. Meeldraden circa 50. 
Gesl. Crataegus, Mespilus, Cydonia, Pirus, Sorbus, Amelanchier. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Rosaceae. 


A. Kruidachtige planten. 
a. Bloemen zonder bloemkroon, klein. 
aa. Kelkslippen 4. Bloemen 2-slachtig (meeldraden 4) of planten eenhuizig (man- 
nelijke bloemen met vele meeldraden). Vruchtbeginsels 1-3. Bladen gevind. 
Poterium blz. 571. 
bb. Kelkslippen S, afwisselend kleiner. Bloemen 2-slachtig, met 4 of 1 meeldraad. 
Vruchtbeginsel 1. Bladen gelobd of gespleten . . . . Alchemilla blz. 573. 
0. Bloemen met kelk en bloemkroon. 
aa. Kelkslippen in een rij, evenveel als kroonbladen. 
aaa. Bloemkroon witachtig. Kelkslippen en kroonbladen 5. 
a. Bladen enkel of dubbel gevind. 
aa. Bloemen 2-slachtig, in samengestelde bijschermen. Vruchtjes 
meest meer dan 5, niet ed Steunbladen aanwezig, 
groot Es Uimariasblze527 
PP. Planten 2-huizig. roemen in Solinmveemie gerangschikte aren. 
Vruchtjes meest 3, doosvruchtachtig, openspringend. Steun- 
bladen ontbrekend . . . . DI 4  Aruncussblzn525: 
f. Bladen 3-tallig of handvormig Sane enE Vruchtjes steenvrucht- 
achtig, sappig, tot een schijnbes vergroeid. Bloemen alleenstaand 
of in schermvormige trossen . … .… . … Rubus blz. 532. 
bbb. Bloemkroon geel. Vruchtbeginsels en stijlen 2, ‘Kelk met hakige, later 
uitgroeiende, stekels bezet. Bloemen in aarvormige trossen. Bladen 
afgebroken gevind . . . . . … … … Agrimonia blz. 575. 
bb. Kelkslippen 2 rijen, dubbel zooveel als kroonbladen, de buitenste kleiner. 
aaa. Vruchtjes ongenaald, met korte afvallende stijlen. 


a. Vruchtbodem droog, zich niet vergrootend. Bladen handvormig 
samengêsteld, zelden gevind. Bloemkroon geel, zelden wit. 
Potentilla blz. 561. 


Ô. Vruchtbodem zwamachtig, zich vergrootend. Bladen gevind. Bloem- 


kroon kleiner dan de kelk, donkerpurper. . . Comarum blz. 560. 
y. Vruchtbodem sappig wordend en tot een schijnbes uitgroeiend. 
Bladen 3-tallig. Bloemkroon wit . . . . . . Fragaria blz. 557. 


bbb. Vruchtjes langgenaald door de blijvende, behaarde stijlen. Vruchtbodem 
droog, rolrond. Bladen afgebroken liervormig-gevind. Bloemkroon geej 
of roodachtig. TP Eee ette Gem DTZ, 
B. Heesters of boomen. 
aa. Stijlen talrijk. Vruchtbeginsels bovenstandig of schijnbaar onderstandig. Stekelige 
heesters. 
aaa. Vruchtbeginsels in den hollen, kroesvormigen, ten laatste vleezigen bloem- 
bodem ingesloten. Vruchtjes nootachtig. Bladen gevind. . Rosa blz. 577. 


518 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


bbb. Vruchtbeginsels niet ingesloten. Vruchtjes sappig, steenvruchtachtig, samen 
tot een schijnbes vergroeid. Bladen handvormig samengesteld, zelden gevind. 


Rubus blz. 532. 
Zie ook Potentilla fruticosa blz. 563. 


bb. Stijlen 1-5. 
aaa. Vruchtbeginsel onderstandig. Kelk 5-spletig of 5-deelig. 

a. Bloemen alleenstaand (zelden 2 of 3 bijeen aan den top van korte zijtak- 
ken en dan is de bloemkroon rood). Bladen enkelvoudig, ongedeeld. 
aa. Kelkslippen lijn-lancetvormig, gaafrandig, langer dan de kroonbladen. 

Vruchten met 5 beenige hokjes (steenen). Bloemkroon' wit. 
Mespilus blz. 587. 
PP. Kelkslippen eirond-langwerpig of rondachtig, klierachtig gezaagd 
of gaafrandig. Vrucht met 5 perkamtentachtige hokken. 
Cydonia blz. 588. 

É. Bloemen in schermen, trossen of schermvormige trossen. 

aa. Bladen gelobd tot gevind of dubbel gezaagd. Bloemen in scherm- 
vormige trossen. 
aaa. Kroonbladen gewelfd. Vrucht met 1-5 beenige hokken (stee- 
nen). Bladen meestal gelobd tot gedeeld. Takken doornig. 
Crataegus blz. 585. 
PPP. Kroonbladen vlak. Vrucht met 3-5 dunvliezige hokken. Bladen 
gevind, gelobd of dubbel gezaagd. . . . Sorbus blz. 591. 
PB. Bladen ongedeeld, gaafrandig tot gezaagd. 
aaa. Kroonbladen rondachtig of eirond. Vrucht met 5 perkament- 
achtige hokken. Bloemen in armbloemige schermen of scherm- 
vormige trossen, ts sen ee ius SSE 
PPB. Kroonbladen smal, wig-lancetvormig. Vrucht met 5 dun- 
vliezige hokken. Bloemen ín trossen. Amelanchier blz. 592. 
bbb. Vruchtbeginsel of de vruchtbeginsels bovenstandig (soms is onder de bloem 
wel een knobbeltje, maar dan zit het vruchtbeginsel los daarin). 

a. Stijlen 2-5. Vrucht doosvruchtachtig, openspringend, meerzadig. 

aa. Vruchtjes aan den voet verbonden, met 2-4 zaden, bij rijpheid 
opgeblazen, 2-kleppig. Steunbladen vrij groot, afvallend. Bloei- 
wijze scherm-pluimvormig . . . . .… … … Physocarpus blz. 525. 
PP. Vruchtjes vrij, meerzadig, niet opgeblazen, alleen aan den buiknaad 
openspringend, voor de kroonbladen staand. Steunbladen klein 
of verdwijnend. Bladen ongedeeld of gelobd . Spiraea blz. 526. 

P.- Stijl 1. Vrucht een steenvrucht. Bloemen alleenstaand of in 2- tot 
meerbloemige bloeiwijzen. Bloemkroon wit of Lichtrose. 

Prunus blz. 518. 


1. Prúnus') Trn. 


Kelk 5-slippig. Kroonbladen 5. Meeldraden 13-30. Vruchtbeginsel vrij, 
met 1 stijl, in een komvormigen bloembodem gezeten. Steenvrucht bolrond 
of langwerpig, soms met een wasachtig waas bedekt, vleezig, gekleurd, 
niet openspringend. Steen bolrond, eirond of langwerpig, meer of minder 
samengedrukt met gegroefde randen en 1 à 2 bittere zaden. 

Bloemen wit of rose, vaak vóór de bladen verschijnend, alleenstaand, in 
paren of in bloeiwijzen, gesteeld. Bladen in den knop opgerold of geplooid. 
Steunbladen afvallend. Boomen of heesters, soms doornig. 


Biologische bijzonderheden. Alle soorten van dit geslacht hebben witte of 
lichtrose bloemen, zij bevatten alle honig, die in den kelk (eigenlijk den 
wand van den komvormigen bloembodem) wordt afgescheiden. Ook hebben 
ze meest een honiggeur, zijn dus insectenbloemen. 


1) Misschien afgeleid van het Grieksche prooïnos: vroegtijdig, het zou dan slaan op het 
vroegtijdig rijp zijn van de vruchten van den wilden pruimeboom. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 519 


Op verschillende Prunussoorten komen nog al eens heksenbezems voor, 
veroorzaakt door een schimmel, waarvan het mycelium in den boom woekert, 
een Exoascussoort. Zoo worden zij bij P. Cerasus en avium veroorzaakt 
door E. Cerasi, bij pruimen door E. Insititiae. Andere Exoascussoorten 
veroorzaken geen heksenbezems doch gekroesde bladen. Merkwaardig is 
vooral de werking van een Exoascussoort, de E. Pruni, op pruimen en ook op 
P. Padus en P. virginiana. Aan deze ontstaan dan de door het volk ge- 
noemde hongerpruimen. Door invloed van den schimmel vervormt zich het 
vruchtbeginsel tot een bleek geelachtig, langwerpig, zijdelingsch samen- 
gedrukt, flauwsmakend lichaam. In deze schijnvruchten is geen steen, ook 
is het zaad niet ontwikkeld. Het eerst witte, later gele, fluweelachtige 
bekleedsel wordt door de sporenzakken van de schimmelplant gevormd. 
Die schijnvruchten vallen veel spoediger af dan de gewone vruchten. 

In de stammen en takken der Prunussoorten neemt men vaak een ver- 
vloeiing der weefsels waar, waarbij vooral de celstof der celwanden een 
bruingele, dikvloeibare massa wordt, die uit scheuren van de schors te 
voorschijn komt en dan verhardt. Deze stof is als kersengom bekend. 

De meeste Prunussoorten, b.v. Prunus avium, Mahaleb, domestica, Padus, 
persica hebben zoog. mierennectariën (zie hierover bij Vicia). Zij komen 
aan de bladstelen voor. 


Beteekenis der steenvruchten voor de planten. De eigenaardige bouw dezer 
vruchten maakt ze geschikt om door vogels te worden verspreid. De kleur, 
die zij in rijpen staat verkrijgen, doet ze flink opvallen aan de vogels, 
die van vleezige vruchten houden, b.v. de lijsters en zangers. Zij gaan er 
dan ook heen om het vleesch te verorberen. Den steen laten zij vallen of deze 
wordt mede ingeslikt. In dezen zit het zaad zoo goed beschut door den 
steenwand, dat het maagsap, als de steen de maag passeert, daarop geen 
nadeeligen invloed kan uitoefenen en als dan de steen met de uitwerpselen 
op een geheel andere plaats uit het lichaam komt, is het zaad ongedeerd 
en kan ontkiemen. Er zijn ook vogels, b.v. de goudvink, de sijsjes, de 
meezen, de hoenderachtige vogels, die het te doen is om het zaad, niet 
om het vleesch, die zijn natuurlijk schadelijk voor de verspreiding der zaden. 

Merkwaardig is verder, dat bij die Prunussoorten, die bij ons algemeen in 
het wild groeien, de vruchten blauwzwart of zwart zijn, terwijl zij eerst 
rijp zijn, tegen dat het loof herfstachtig is getint. Tegen het dan gele of 
roode loof zou een roode vruchtkleur b.v. heel weinig afsteken, daaren- 
tegen juist wel de blauwzwarte of zwarte kleur. Bij de kers zijn de 
vruchten daarentegen rijp, als de bladen nog groen zijn, doch daar vallen 
ze toch wel op, daar ze meestal rood van kleur zijn. 

De vruchten worden door de vogels niet gegeten, zoolang de zaden niet 
rijp zijn. Zij zijn dan eerstens nog groen en vallen dus weinig op, ten 
tweede smaken zij nog wrang door bittere of vergiftige stoffen, zoog. 
glycosiden. Later worden deze omgezet, zij splitsen zich, door middel van 
in de rijpe vruchten aanwezige zuren, in suiker en verschillende andere 
onschadelijke stoffen, zoodat de vruchten nu eetbaar zijn. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Prunus. 


A. Bloemen alleenstaand of 2 bijeen, zich meest vóór de bladen ontwikkelend. Bloem- 
knoppen zonder bladen. Bladen in den knop opgerold. Vrucht kaal, blauw berijpt. 
Bloemen gesteeld. 


520 


AROSA CEAE Mn: FAMILIE 77 
a. Jongere takjes behaard. 
aa. Bloemen meest 2 bijeen in iederen knop. Bloemstelen fijn zacht behaard. 
Bijna ongedoornd …. ... so … Perinsititija blzbAn 
bb. Bloemen meest alleenstaand in iederen knop. Bloemstelen onbehaard of iets 
behaard. Gedoornd. 
aaa. Weinig gedoornd. Volwassen bladen 15-25 mM breed, op de nerven 
vooral van onderen behaard. Vrucht vrij klein. Steen eirond, samen- 
gedrukt . . Nen Pi fruticanssblzo2in 
bbb. Sterk gedoornd. Banen smal, Eerst behaard, later kaal. Vrucht klein. 
Steen bijna bolrond, nauwelijks samengedrukt . . P. spinosa blz. 521. 
b. Jongere takjes kaal. Bloemen meest 2 in iederen knop. Bloemstelen zachtbehaard. 
Vrucht langwerpig … … … „ «.…. … … P. domestica blz. 520. 
Bloemen meest in schermen of trossen zie echter B: persica). Bladen in den knop 
gevouwen. 
aa. Bloemen meest alleenstaand, bijna zittend of kortgesteeld naast een bladdragenden 


Db. 


tak. Bloemen vóór de bladen uitkomend. Vrucht geel, aan eene zijde rood aan- 
geloopen, fluweelachtig viltig. Steen gegroefd, hard . . . . P. persica blz. 522. 
Bloemen in schermen of trossen, tegelijk met of na de bladen uitkomend. Vrucht 
onbehaard. Steen glad of gegroefd. 
aaa. Bloemen in schermen of korte arm- (tot 12-)bloemige trossen. 
a. Bloemen vrij groot, in 2- tot meerbloemige schermen, langgesteeld, zich 
tegelijk met of kort voor de bladen ontwikkelend. 
aa. Bloemknoppen zonder bladen. Bladen van onderen behaard. 
P. avium blz. 523. 


PÊ. Bloemknoppen van binnen met 1-2 kleine gewone bladen. Bladen 


kaal “Steen rond) tE en at een Perterasushblzo esn 
Pf. Bloemen in korte trossen. Bladstelen zonder kiieren. Vrij groote heesters. 
Kroonbladen langwerpig … … … „ . P. Mahaleb biz. 523. 


bbb. Bloemen in veelbloemige trossen, aan dens top van bebladerde takken, zich 
na de bladen ontwikkelend. Vrucht meest bolrond, klein. Bladsteel aan 
den top met 2 of meer klieren. Kroonbladen omgekeerd eirond. Hooge, 
boomachtige heesters. 
a. Bladen meest enkel gezaagd, bijna lederachtig. . P. serotina blz. 525. 
p. Bladen meest dubbel gezaagd, met afstaande zaagtanden, dunvliezig. 
aa. Bladen vrij groot, dunvliezig. Bloemtrossen knikkend. Vrucht rond. 
P. Padus blz. 524. 
pp. Bladen kleiner, wat minder dunvliezig. Bloemtrossen korter, recht- 
opstaand. Vrucht spitser. Een bergvorm van de voorgaande. 
P. petraea blz, 525. 


P. doméstica!) L. Pruim (fig. 628). 
Deze soort vormt een. boom of heester met rechtopstaande takken. Als boom is zij 


lager dan P. insititia. Zij is ongedoornd. De schors is. 
donkerbruin met witgrijze vlekken, die der jonge takjes is 
roodbruin, onbehaard. 

De bladen zijn eirond-langwerpig, spits, gekarteld-ge- 
zaagd, van onderen zacht behaard of onbehaard. De steun— 
bladen zijn behaard. 

De bloemen zijn iets groenachtig wit, groot, doch iets 
kleiner dan bij P. insititia, zij ontluiken even vóór de 
bladen, zij staan in paren, op behaarde stelen. De kelk 
is geheel behaard of van binnen fluweelachtig. De vrucht 
is hangend, meest blauwzwart, zeldzamer purperrood of 
goudgeel, zoet smakend. De steen is samengedrukt, aan 
beide einden spits, op de vlakten gerimpeld (fig. 628). b. 
3-7 M. April. 

Voorkomen. Deze boom of heester behoort thuis in den 


Prunus domestica ee zE af 
Fig. 628. Kaukasus en in Perzië. Hij wordt bij ons veel aangeplant, 


doch komt zelden verwilderd voor. 


Volksnamen. Behalve den naam pruim, die veel gebruikt wordt, gebruikt men in Zuid- 


1) Ee — inheemsch. 


FAMILIE 77. ; — ROSACEAE: — 521 


Limburg den naam bakpruim, ta Zuid-Holland en op Schouwen den naam kroosjes en 
spreekt men inYhet Noorden van Overijsel en in Zuid-Holland van kroosjespruim, in het 
Land van Hulst van merrebloem en verder in vele streken van kwets. 


P. frúticans *) Weihe. Heesterpruim (fig. 629). 

Deze plant is waarschijnlijk een bastaard van P. insititia en van P. spinosa. Zij is hooger 
dan P. spinosa en heeft grootere, rijkelijker behaarde bladen, 
langere bloemstelen, grootere bloemen en vruchten. De tak- 
ken staan uitgespreid, zijn weinig stekelig, de jongere behaard. 
De bladen zijn 15-25 mM breed, omgekeerd eirond-langwerpig, 
van onderen vooral op de nerven behaard. De steunbladen 
zijn behaard. 

De bloemen zijn wit, vrij klein, meest alleenstaand op 
onbehaarde of iets behaarde stelen. De kelk is van binnen 
onbehaard. De steenvrucht is vrij klein (12-16 mM in middel- 
lijn), bijna bolrond, rechtopstaand, blauwachtig, zuur. De 
steen is ovaal, samengedrukt, bijna glad op de vlakken (fig. 
629). Db. 3-6 M. April, Mei. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Midden-Europa in heggen, bosschen en op zonnige heuvels 
voor. Bij ons is zij bij Gramsbergen, Beekbergen, Ginneken Prunes tenieene 
en op Walcheren en Zuid-Beveland gevonden. Fig. 620. 


P. spinósa®) L. Sleedoorn (fig. 630). 

Dit is een vertakte heester, die min of meer dicht gedoornd is. De takjes. 
zijn zwartbruin, de jeugdige zacht behaard. De 
bladen zijn vrij klein, langwerpig-elliptisch, fijn 
gezaagd, ten slotte onbehaard. De steunbladen 
zijn behaard. 

De bloemstelen zijn kaal. De bloemen zijn 
wit, vrij klein, meest alleenstaand, voor de bladen 
verschijnend. De kelk is van binnen onbehaard. 
De vrucht is blauwachtig, berijpt, bolrond, 
rechtopstaand, klein (6-12 mM. in middellijn), zeer 
wrang smakend (fig. 630). De steen is bijna 
bolrond, weinig samengedrukt, bijna glad (fig. 630). 
b. 1,5-3 M. April, Mei. Prunus spinosa 

Biologische bijzonderheden. Het gedoornd zijn Fig. 630. 
van den heester heeft vooral beteekenis tot beschutting der knoppen, ook 
als deze pas uitgeloopen zijn, want de doornige takken steken bovend e pas 
uitgekomen bladen uit. Later, als de bladen volwassen zijn, zijn alleen die, 
welke aan den voet der doorntakken zitten, beschut tegen op het opvreten 
door dieren. 

De bloemen vallen op, hoewel zij alleen staan, door haar groot aantal 
en doordien zij aanwezig zijn vóór de bladen. Zij worden dan ook door 
tal van insecten bezocht, die honig komen likken uit het komvormige deel 
van den kelk om het vruchtbeginsel of ook stuifmeel verzamelen. Zij zijn 
proterogynisch. 

Bij het opengaan zijn de helmknopjes nog gesloten, terwijl de stempel, 
die boven de meeldraden uitsteekt, al geschikt is om stuifmeel te ontvangen , 
zoodat kruisbestuiving uit otüdere bloemen vrij wel verzekerd is. Later 
strekken zich de meeldraden, doch ook de stempel, die nu ook nog geschikt 
is voor bestuiving. Bij uitblijvend insectenbezoek kan nu nog spontane 
zelfbestuiving optreden. 


lt) fruticans — heesterachtig. 2) spinosa — doornig. 


522 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


Bij P. spinosa treft men vaak, vooral langs de bladranden, een buidelgal 
aan, die door een galmijt wordt veroorzaakt. Deze gal steekt boven en 
onder de bladvlakte bijna even sterk uit. De opening is aan de onderzijde 
en is bewimperd, zoowel als de geheele binnenste holte. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in bijna geheel 
Europa in heggen, bosschen en op zonnige heuvels voor en is ook bij ons 
vrij algemeen. 


Volksnamen. De namen sleedoorn, slee en sleebes worden bij ons veel 
gebruikt, in Humsterland spreekt men van bekketrekkers, in Friesland van 
kriekelboom, kwetsen en stekelbes, in Noord-Drente van zwarte hagen, 
in Oost-Drente en Salland van trekkebek, in Twente van belzen, in den 
Achterhoek van Gelderland van moelentrekkers, op de Veluwe van wich- 
tertjes, in Noord-Brabant van bilzen, op Zuid-Beveland van pruimdoorn, 
in Zeeuwsch-Vlaanderen van sneeuwpruimpjes en in Zuid-Limburg van 
sneeuwkriek. 


P. insititia!) L. Kroosjes (fig. 631). 

Deze soort is boomachtig of in het wild soms struikachtig. Zij is minder gedoornd dan 
P. spinosa en heeft uitgespreide takken en fluweelachtig viltige 
takjes. 

De bladen zijn van onderen verspreid behaard, eirond of 
langwerpig, gezaagd, van onderen fluweelachtig, vooral op de 
nerven, gesteeld. De steunbladen zijn behaard. 

De bloemen zijn wit, vrij groot, zij staan meest 2 bijeen, 
op fijndonzige stelen. De kelk is van binnen glad. De 
vrucht is zwartviolet, bolrond, hangend, vrij groot (2 cM 
in middellijn), zacht smakend (fig. 631). De steen is op de 
vlakken gerimpeld, stomp. bh. 3-6 M. April, Mei. 


Voorkomen in Europa en Nederland. Deze pruimsoort 
behoort thuis in Zuid-Europa, doch is bij ons veel aangeplant 
en ook hier en daar verwilderd. 


Prunus insititia Volksnamen. In vele streken van ons land spreekt men 

Fig. 631. van kriek, in Salland en den Gelderschen Achterhoek van 

bilzen, aan den Veluwezoom van kroosje, in Friesland van 

wichterboom, in den Achterhoek van Gelderland ook van sparlen, op Waicheren en in 

Limburg van mirabel, in Noord-Overijsel, Zuid-Holland en op 
Overflakkee van witte pruim. 


P. pérsica®) Zucc. (Amy'gdalus Pérsica L., Pérsica vulgáris 
Mill). Perzik (fig. 632). 

Deze heester of boom is niet stekelig en heeft lange en dunne 
takken, die groen- of roodachtig zijn. 

De bladen zijn lancetvormig, stekelpuntig-gezaagd, onbehaard, 
in een bladsteel versmald, die korter dan de halve breedte van 
het blad is en geen klieren draagt. De steunbladen zijn afvallend. 

De bloemen zijn vuilrose (perzikbloesemrood). Zij staan meest 
alleen of soms 2 bijeen, zijn bijna zittend en komen vóór de 
bladen. De kelkbeker is halfbolrond, niet langer dan de kelkbladen. 

De vrucht is bolrond, groot, fluweelachtig behaard (fig. 632) 
Sn en heeft een onregelmatig gegroefden, harden, bijna bolronden 

Prunus Persica steen met 1 à 2 bittere pitten (fig. 632). hb. Tot6M. April, Meí. 

Voorkomen. De perzik behoort thuis in Transkaukasië en in 
Perzië tot in Mongolië en wordt bij ons veel gekweekt. In het 
Loenensche bosch bij Nijmegen is hij verwilderd gevonden (1843). 


Volksnamen. Het meest wordt de naam perzik gebruikt met alle mogelijke wijzigingen 


Fig. 632. 


1) insititia — veredeld. 2) Persica malus was de naam van dezen boom bij 
Plinius, omdat hij uit Perzië was ingevoerd. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — haa 


in de dialecten. Zelfs spreekt men in het Land van Hulst van paas en in Zuid-Limburg 
van pees. In de Graafschap Zutphen noemt men hem wel spierk. 


P. ávium!) L. Zoete kers (fig. 633). 

Dit is een boom met opstijgende takken en uitgespreide takjes. De schors is rood- of 
grijsbruin, lederachtig glanzend. 

De bladen zijn langwerpig of eirond, toegespitst, dubbel 
gekarteld-gezaagd, iets rimpelig, dofgroen en van onderen 
donzig. De bladsteel heeft aan den top 2 roodachtige klieren. 
De steunbladen zijn priemvormig, langgespitst, gewimperd. 

De bloemen staan in zittende schermen en openen zich 
kort, voordat de bladen zich ontwikkelen. De bloemstelen zijn 
wat gebogen. De kroonbladen zijn wit, groot. De kelkslippen 
zijn teruggeslagen. De vrucht is bolrond, kaal, onberijpt, 
bij den in het wild groeienden boom klein en rood of zwart 
gekleurd (fig. 633). De steen is glad, bol- of eirond, geelbruin. 
b. Tot 10 M. April, Mei. 


Biologische bijzonderheid. In den knop is ieder blad om 
de middennerf omgevouwen en dit blijft zoo, als het reeds ee 
een eind uit den knop is gekomen. De rechter- en de linker- Prunus avium 
helft liggen dan nog plat tegen elkaar, zelfs zijn zij iets samen- Fig. 633. 
gekleefd. Bovendien staan de bladen dan nog rechtop en zijn 
door anthocyaan bruin gekleurd (dit zet licht- in warmtestralen om). Door al deze omstan- 
digheden wordt gezorgd, dat de uitkomende blaadjes goed beschut zijn tegen koude. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze boom komt in geheel Europa tot Zweden 
toe voor in bosschen en heggen. Bij ons vindt men hem meest aangeplant, soms ver- 
wilderd, vrij zeldzaam, ook wild in bosschen. 


Volksnamen. De naam kers wordt in alle mogelijke dialectische verscheidenheden ge- 
hoord. Zoo spreekt men in Zeeland van keezen, in het Land van Hulst van kaas. Ook 
hoort men vrij veel kriek en op sommige plaatsen vogelkers. 


‚‚P. Cérasus®) L. Zure kers (fig. 634). 

Deze soort is zelden een heester, meest een boom met schuins opstaande takken en 
hangende takjes. De schors is zwartbruin, gescheurd, aan 
jongere takken roodbruin tot olijfgroen. De bladen zijn 
levendig groen, ovaal, toegespitst, bijna dubbel gezaagd- 
gekarteld, vlak, onbehaard en van het begin af glimmend. 
Zij hebben aan den voet 1-2 klieren of de bladsteel draagt 1-2 
klieren. 

De bloemschermen zijn zittend. De kroonbladen zijn 
groot, rond en wit. De kelk is onbehaard, kleverig en wordt 
tegen het eind van den bloeitijd rood. De vrucht is meest 
zwartrood, neergedrukt bolrond (fig. 634) en heeft een gladden 
steen. Db. Tot 6 M. April, Mei. 


Voorkomen. De zure kers behoort thuis in Macedonië, 
Klein-Azië en Transkaukasië. Bij ons vindt men haar aange- 
plant en zelden verwilderd. 


Prunus Cerasus 


Volksnamen. De naam kers wordt in allerlei dialectische Re 
verscheidenheden gebruikt evenals ook de namen meikers en Fig. 634. 
morel voor verschillende vormen er van. In Zuid-Limburg spreekt men van noordkers. 


P. Máhaleb ®) L. Weichselboom (fig. 635). 
Deze boom of heester heeft welriekend hout, de schors is grijsbruin met scheuren en 


aan jongere takjes bruin met kleine witte puntjes. De takken zijn meer uitgespreid dan 
bij P. Padus. 


1) avium — vogel. 2) Cerasus is waarschijnlijk af te leiden van de vrucht, die 
kerasion heette, welk woord een verkleinende vorm is van kerason. De vergelijking der 
namen van gelijk gevormde kleine vruchten, als akinis: druif (van kioo, bewegen) enz, 
waardoor iets bolronds, iets dat gemakkelijk bewegelijk is, werd aangeduid, maakt het 
aannemen van een soortgelijken naam voor de kers duidelijk. 3) Mahaleb is een 
wijziging van den Arabischen naam van den boom: machleb. 


524 me ROSACEAE Ws FAMILEI 77. 


De bladen zijn vrij klein, gesteeld, eirond of rondachtig, vrij spits of stomp. Zij 
hebben vaak een hartvormigen voet, zijn kaal, van onderen blauwgroen en fijn gekar- 
teld-gezaagd, terwijl de tandjes met kleine roode kliertjes. 
bezet zijn. 

De bloemen vormen een schermvormigen tros aan den 
top der takken en verschijnen even na de bladen. De 
kroonbladen zijn wit, eirond, zoo groot als die van den 
sleedoorn. De vrucht is zwart, bijna bolrond, klein, bitter 
en wrang (fig. 635). b. 12-30 dM. Mei. 


Voorkomen in Europa en Nederland. Deze soort komt 
in Midden- en Zuid-Europa in bosschen, op heuvels en 
kalkrotsen voor en is bij ons een sierheester, doch ook 
wel verwilderd gevonden. 


Volksnamen. Op verschillende plaatsen gebruikt men 
den naam weichselboom, in Twente, Salland, Noord 
Limburg en op Waicheren reukhout, aan den Veluwezoom 
kleine vogelkers, op Walcheren Sint-Luciakers. 

P. Pádus') L. Vogelkers (fig. 636). 

Deze heester of boom riekt onaangenaam. De schors is zwartachtig met 
scheuren, de jonge takken zijn donkerbruin. Het aantal takken is niet groot. 

De bladen zijn vrij groot, langwerpig-omgekeerd 
eirond of elliptisch, kort gesteeld, toegespitst, bijna 
kaal, fijn gezaagd, dofgroen. De bladsteel heeft 
dicht aan den bladvoet 2 klieren, mierennectariën 
(zie bij het geslacht Prunus). De steunbladen zijn 
vroeg afvallend. 

De trossen zijn meest hangend, zij staan einde- 
lings aan korte, bebladerde zijtakken en bestaan uit 
witte bloemen. De vrucht is zwart, bolrond, klein, 
kaal en smaakt wrang (fig. 636). th. Tot 8 M. 
April, Meí. 

ze Voork>men in Europa en in Nederland. De 

nu Eene vogelkers komt in bijna geheel Europa voor in 

Bip bosschen en in kreupelhout. Bij ons vindt men haar 

op dergelijke plaatsen vrij algemeen, doch tevens is zij een sierheester 
en is dan ook wel verwilderd. 


Prunus Maheleb 
Fig. 635. 


Volksnamen. Behalve vogelkers worden in den Achterhoek van Gelder- 
land den naam krentenboom, in de Graafschap Zutphen vuilboom en wilde 
seringen, de laatste naam ook in Twente, bij Apeldoorn Turksche krenten, 
in Zuid-Holland rupsenboom, in Zuid-Limburg varkenskers gebruikt. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn bij deze soort kleiner dan 
bij P. spinosa, maar vallen door het vereenigd zijn tot trossen nog meer op, 
al bloeien zij ook eerst, als het jonge groen reeds is uitgeloopen. Bovendien 
zijn ze welriekend. De bloemspil kromt zich reeds voor den bloei, zoodat 
de trossen eerst knikken, later hangen en de bloemen dus zoo staan, dat 
het stuifmeel tegen regen beschut is. De inrichting der bloemen met het 
oog op de bestuiving is vrij wel als bij P. spinosa, alleen blijven de 
meeldraden hier steeds iets naar binnen gekromd, zoodat in het tweede 
stadium van den bloei bij insectenbezoek nog gemakkelijk bestuiving door 
deze kan plaats hebben. De binnenste meeldraden openen hunne helm- 


1) Pados was de naam van een heester bij Theophrastos. 


FAMILIE 77. —- ROSACEAE. — 525 


knopjes, terwijl ze onder den stempel gekromd liggen. Bij het oprichten 
strijken ze langs den stempelrand, zoodat bij uitblijvend insectenbezoek 
regelmatig spontane zelfbestuiving optreedt. 

Bij P. Padus komt vaak op de bladen een buidelgal voor, die door een 
galmijt is veroorzaakt en van boven als een lange buidel uitsteekt, doch 
beneden zich alleen als een wratje verheft. De uitmonding is aan de onder- 
zijde en is bewimperd, evenals de geheele binnen- en buitenoppervlakte 
van de gal. 

Aan de ondervlakte der bladen vindt men vaak behaarde hoeken der nerven, 
die meest bewoond zijn door mijten. Zij zijn echter niet sterk ontwikkeld 
en ook niet constant, zoodat het tot een eigenlijke symbiose tusschen de 
plant en mijten niet schijnt gekomen te zijn (zie hierover bij Tilia). 


P. serótina !) Ehrh. Amerikaansche vogelkers. 

Deze boom heeft ovale tot langwerpig-lancetvormige bladen, die iets lederachtig zijn, 
verder toegespitst, kaal of van onderen op de middennerf behaard, doch van boven glanzend. 

De bloemen staan in eindelingsche, ijle, afstaande, ten slotte knikkende trossen en hebben 
witte kroonbladen. De vruchten zijn zwartpurper. 4. 6-33 M. Begin Juni. 

Voorkomen. Deze boom is afkomstig uit Noord-Amerika, doch wordt bij ons als sierboom 
veel aangeplant en is zelden verwilderd gevonden. 


P. petraéa®) Tausch. Rotskers. 

Deze soort blijft gewoonlijk lager dan P. Padus en heeft kleinere, stijvere, dieper gezaagde 
bladen, kortere, meer opgerichte bloemtrossen en spitsere vruchten, doch komt overigens 
veel met deze overeen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Men beschouwt deze als een bergvorm van de 
vorige, die thuis behoort op de rotshellingen der Sudeten in Bohemen en Silezië. Bij ons 
komt zij vaak gekweekt voor en soms ook verwilderd. 


2. Physoeárpus ®) Camb. 


Heesters met ongedeelde bladen. Meeldraden zonder klierring. Vruchtjes aan den voet 
verbonden, vliezig, met 2-4 zaden, bij rijpheid opgeblazen, 2-kleppig. Steunbladen vrij 
groot, afvallend. Bloeiwijze een pluimvormig scherm. 


P. opulifólius *) Maximw. (Spiraéa opulifólia L.). Sneeuwbalspiraea (fig. 637). 

Bij dezen heester zijn de bladen langgesteeld met wigvormigen voet. Zij zijn meest 
3-lobbig, in omtrek rondachtig of eirond, ongelijk dubbel ge- 
karteld-gezaagd. 

De bloemstelen zijn behaard, de kelkbladen eirond, behaard, 
rechtopstaand. De kroonbladen zijn wit. De vruchten zijn kort 
gesteeld, onbehaard en hebben glanzende zaden. b. 1,5-3 M. 
Juni. 

Na den bloeitijd worden de droge zaaddoozen intensief bloed- 
rood gekleurd en maken de bloeiwijze zeer opvallend. 


Voorkomen. De plant is een sierstruik uit Noord-Amerika en 
is bij ons een enkele maal verwilderd aangetroffen (Overveen, 
Doetinchem). 


3. Arúneus®) L. Geitebaard. 


Kruidachtige planten met 3-tallig dubbel gevinde bladen, zonder 
steunbladen en pluimvormig gerangschikte aren van bloemen. Physocarpus opulifolius 
Vruchtbeginsels meest 3. Bloembodem bekkenvormig, van binnen Fig. 637. 


met een klierschijf. Kelk- en kroonbladen 5. Vruchten kraakbeenig, niet opgeblazen, 
veelzadig. 


1) serotina — laat. 2) petraea — op steenachtigen bodem levend. 3) van 
phusa: blaas en karpos: vrucht, naar de vliezig opgeblazen vrucht. 4) opulifolius = 
sneeuwbalbladig. 5) Aruncus — geitebaard. 


526 ee KOSACEAEN FAMILIE 77. 


A. silvéster !) Kosteletzky. (Spiraea Arúncus L.). Geitebaard (fig. 638). 

Deze plant heeft een dikken wortelstok. De bladen zijn zeer groot (2à3dM), driehoekig 
in omtrek. De blaadjes zijn breed eirond, spits, vaak lang 

AE Amvest) toegespitst, scherp dubbel gezaagd, gesteeld. De topblaadjes 

ELINE EL lijken wel op iepenbladen. 

S 4 De bloemen zijn kortgesteeld en hebben geelachtig-witte, 
kleine, langwerpige kroonbladen, terwijl de meeldraden langer 
zijn dan deze. 4. 9-18 dM. Juni. 

De bladen der plant gelijken veel op die van Actaea spicata. 
Zelden vindt men exemplaren met alleen tweeslachtige bloemen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Midden- en Oost-Europa in vochtige bergbosschen voor en 
is bij ons verwilderd bij Arnhem en Nijmegen gevonden. 


Pd 
Pd 7 Zó 
AREN) 


4. Spiraéa®) Trn. Spiraea. 


Aruncus silvester 


Fig. 638. 


Bloembodem klokvormig. Kelk blijvend, 5-lobbig, 
zonder bijkelk. Kroonbladen 5, zelden 6-8. Meel- 
draden veel, door een klierring omgeven. Stijlen 3 of meer, eindelings, 
verdrogend. Vruchtbeginsels vrij, bovenstandig. Vruchtjes droog, meest 
5 in een krans, op een schijfvormig verbreeden bloembodem ingeplant, 
zich naar binnen openend, niet opgeblazen, ieder met 2-11 zaden. 

Bloemen wit, in pluimen. Bladen enkelvoudig met kleine of zonder 
steunbladen. 


Overzicht der soorten van het geslacht Spiraea. 


A. Bladen onbehaard, langwerpig-lancetvormig. Pluimen dicht, zachtbehaard. 


S. salicifolia blz. 526. 
B. Bladen van onderen behaard. 


a. Bladen van onderen, evenals de takken roestkleurig-viltig. Pluim vrij dicht, in het 
onderste deel bebladerd. Bladen eirond-langwerpig, gezaagd. Meeldraden nauwelijks 
langer dan de bloemkroon. _S. tomentosa blz. 527. zë 

b. Bladen van onderen, evenals de takken grijsviltig. 
Pluim zeer dicht, lang, aan den voet weinig bebla- 
derd. Bladen langwerpig of elliptisch, naar voren 
iets gezaagd. Meeldraden dubbel zoo lang als de 
bloemkroon - … >. … « S Douglasit blz. 527. 


S. salicifólia®) L. Theeboompje (fig. 639). 

Deze heester heeft geelroode, los bebladerde takken. 

De bladen zijn kortgesteeld, langwerpig tot langwerpig- 
lancetvormig, stomp of spits, ongelijk gezaagd, onbehaard. 

De bloemen staan in een eindelingsche, pyramidale, rijk- 
bloemige pluim. De kelkslippen zijn driehoekig, rugwaarts 
gebogen. De kroonbladen zijn wit of roodachtig, rond, op 
een oranjekleurige schijf gezeten. De doosvrucht is eerst 
groen of rood, later bruin. bh. 9-12 dM. Juni, Juli. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn proterogynisch. 
Als de bloem opengaat, zijn de stempels al geschikt om stuif- 
meel op te nemen en steken boven de naar het midden der 
bloem gekromde meeldraden uit. Na het openen richten zich 
de meeldraden geleidelijk op en springen de helmknopjes 
open. In het begin van den bloeitijd ‘heeft dus bij insecten- 


bezoek kruisbestuiving plaats, later, daar ze geschikt blijven en re 
. ee . Ig. e 
voor de bevruchting, ook zelfbestuiving. Deze laatste is ook a bloem’, b bloen mens 
spontaan mogelijk. snede, c vruchtkelk en 
vruchten. 
1) silvester — bosch. 2) van het Grieksche speira: spiraal, omdat bij Ulmaria palustris. 


(Spiraea Ulmaria) de vruchtjes om elkaar gedraaid zijn. 3) salicifolia — wilgbladig. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 527 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester stamt uit Zuid-Europa, komt bij 
ons als sierheester voor en is ook vrij vaak verwilderd gevonden. 


S. Douglásii ') Hook. Douglas’ spiraea. 

Deze heester heeft gesteelde, spitse, langwerpige of elliptische, van onderen grijsviltige 
bladen, die naar den top toe gezaagd zijn. De bloemen staan in een langwerpige pluim 
en hebben teruggeslagen kelkbladen, rose kroonbladen en meeldraden dubbel zoo lang als 
de kroonbladen. De vruchtjes zijn kaal en glanzend. b. 9-12 dM. Juni, Juli. 


Voorkomen. Deze heester is afkomstig uit het Westelijk deel van Noord-Amerika en 
wordt bij ons als sierheester aangekweekt, doch is ook verwilderd gevonden bij Ruurlo en 
Deventer. 


S. tomentósa®) L. Viltige spiraea. 
Deze heester onderscheidt zich van de vorige o.a. doordat in de bloemen kortere meel- 
draden zitten en doordat de vruchten wijder uitstaan. 


Voorkomen. Deze heester komt uit Noord-Amerika, wordt bij ons als sierheester aange- 
kweekt en is bij Apeldoorn verwilderd gevonden. 


5. Ulmária®) Trn. 


Bloembodem bekervormig. Kruidachtige planten met afgebroken gevinde 
bladen en groote met den bladsteel verbonden steunbladen. Bloemen in 
bijschermachtige bloeiwijzen. Kelk- en kroonbladen 5. Meeldraden veel. 
Vruchten 5-12(-15), in kransen, lederachtig, niet openspringend, eenzadig. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Ulmaria. 


A. De grootere blaadjes breed eirond. Vruchtjes 5-9, kade om elkaar gewonden, 


onbehaard (fig. 640). . . . . … U. palustris blz. 527. 
B. De grootere ie langwerpig Vruchtjes tot 12, rechtopstaand , niet gewonden, 
behaard. . . … A , p -_… … … U. filipendula blz. 528. 


U. palústris *) Mnch. (Spiraéa Ulmária L). hee (fig. 640). 

Deze plant heeft een wortelstok met draadvormige wortelvezels. 4 stengel 
is bebladerd, meest naar boven vertakt, gestreept, 
hol en onbehaard. De bladen zijn groot, oneven 
afgebroken gevind, 5-Y-jukkig, gesteeld. De 
grootere blaadjes zijn e@eirond-langwerpig, spits, 
ongelijk dubbel gezaagd, zittend, de bovenste 3 
vloeien meest samen tot een 3-lobbig blaadje. De 
bladen zijn groen of van onderen witviltig. De 
steunbladen zijn half cirkelvormig, getand, met 
het onderste deel aan den bladsteel gegroeid. 

De bloemen staan in tuilen met zeer ongelijke 
takken en zijn geeiachtig-wit, sterk riekend. De 
kroonbladen zijn genageld, omgekeerd eirond, uit- 
gespreid. De meeldraden zijn langer dan de kroon- 
bladen. De zaden zijn klein, langwerpig, aan het 
eene einde spits, samengedrukt, bruinachtig, glad. 2. 6-12 dM. Juni— 
Augustus. 

Als vormen kan men onderscheiden: z. discólor®) met van onderen wit- 
viltige bladen en %. denudáta®) Hayne met van onderen groene bladen. 


Ulmaria ien 
Fig. 640. 


1) naar den Engelschen botanicus Douglas. 2) tomentosa — viltig. 
5) van ulmus wegens de gelijkheid der blaadjes met de bladen van Ulmus (iep). 
4) palustris — moeras. 5) discolor — tweekleurig. 6) denudata — ontbloot. 


528 me ROSAGEAE Nr FAMILIE 77. 


„ Biologische bijzonderheden. Door den sterken geur, die wel eenigszins 
met dien van hyacinten overeenkomt en door het vereenigd zijn der bloemen 
tot dichte bloeiwijzen worden de insecten gelokt. De bloemen bevatten geen 
honig, maar de insecten halen er stuifmeel uit. De bloemen zijn homogaam. 
Eerst bedekken de helmknopjes de stempels geheel, maar geleidelijk richten 
zij zich op en springen open en nu vliegen de insecten naar het midden 
der bloem, zetten zich dus op de stempels en bewerken dus allicht kruis- 
maar ook zelfbestuiving. Bij uitblijvend insectenbezoek heeft ook spontane 
zelfbestuiving plaats, zelfs is spontane kruisbestuiving niet uitgesloten door 
neervallen van stuifmeel uit naburige bloemen. 

De plant is een hygrophyt. De bladen zijn van boven onbehaard en 
worden daar door water geheel bevochtigd. Van onderen echter zijn zij 
meest wit, rijk aan huidmondjes. Zij worden daar niet door water nat, 
zoodat de verdamping van vocht ongestoord kan plaats hebben op ieder 
oogenblik, dat de lucht niet met waterdamp verzadigd is. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Bonn 
voor, doch vooral in Midden- en Noord-Europa in vochtige weiden en op 
andere vochtige plaatsen. Zij is ook bij ons algemeen. De vorm discolor 
komt het meest voor. 


Volksnamen. Op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen noemt men de 
plant bloeiende olm. 


U. filipéndula !) 1. Hill. (Spiraéa filipéndula!) L). Knolspiraea (fig. 641). 
Bij deze plant zijn de wortelvezels is het midden knolvormig verdikt. De stengel is naar 
boven bijna onbebladerd, weinig of niet vertakt, rond, gestreept, 
onbehaard. De grootere blaadjes zijn spits, ingesneden gezaagd 
of vinspletig met gezaagde slipjes, zittend. De steunbladen zijn 
half cirkelvormig, met den bladsteel vergroeid, getand. 

De bloemen zijn wit, grooter dan bij Ulmaria palustris, van 
buiten vaak roodachtig, meest 6-tallig. Zij staan in vertakte 
tuilen. De kroonbladen zijn omgekeerd eirond. De meeldraden 
zijn korter dan de kroonbladen. %. 3-6 dM. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt ín 
bijna geheel Europa voor in weiden en bosschen, vooral op 
kalkgrond. Bij ons is zij alleen als sierplant gekweekt en soms 
ook verwilderd aangetroffen. 


Veren 6. Géum*) L. Nagelkruid. 


Fig. 641. Kelk blijvend, met 5 slippen, die in den knop klep- 


vormig liggen en 5 kleinere buitenslipjes, die een bijkelk vormen. Kroon- 
bladen 5, zelden 6 of 7, omgekeerd eirond of omgekeerd hartvormig. 
Meeldraden talrijk. Stijlen eindelings, zich na den bloeitijd vergrootend. 
Stampers vrij. Vruchten droog, samengesteld uit verscheiden behaarde, 
eenzadige, niet openspringende vruchten, die in een soms behaarde naald 
eindigen. Zij zitten op een behaarden, kegelvormigen, blijvenden bloem- 
bodem en zijn tot een bolvormig hoofdje vereenigd. 

De bloemen zijn geel, witachtig of roodachtig, zij staan alleen of in 
armbloemige bijschermen in de hoogere bladoksels. 


1) filipendula beteekent aan een draad (filum) hangend (pendulus). Dit heeft betrekking 
op de knolvormig verdikte wortelvezels, die a. h. w. aan draden hangen. 2) van het 
Grieksche werkwoord genoo: te proeven geven. Dit slaat op den eenigszins kruidnagel- 
achtigen geur van den wortelstok. 


FAMILIE 77. == KOSACEAE — 529 


De onderste bladen zijn liervormig gevind met ongelijke blaadjes en een 
groot topblaadje, de bovenste zijn 3-tallig of 3-deelig. Overblijvende, behaarde 
planten met een dikken wortelstok. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Geum. 


- 


A. Stengels bijna steeds eenbloemig. Kroonbladen 6-7, zelden 5. Stijlen niet geleed, 

blijvend. Bladslippen zeer ongelijk, de eindelingsche zeer groot, afgerond hartvormig. 

G. montanum blz. 531. 

B. Stengels meest meerbloemig. Kroonbladen 5. Stijlen in het midden of daarboven 

geleed, met een bovenste afvallend lid. 

a. Bloemen rechtopstaand. Kelk tijdens den vruchttijd teruggeslagen. Kroonbladen 
ongenageld, uitgespreid. Vruchthoopjes zittend. Vruchtjes kortborstelig. 

G. urbanum blz. 530. 

b. Bloemen knikkend. Kelk ook tijdens den vruchttijd rechtopstaand. Kroonbladen 

langgenageld, rechtopstaand. Vruchthoopjes langgesteeld . . G. rivale blz. 529. 

c. Bloemen meestal knikkend. Kelk tijdens den vruchttijd rechtop-afstaand. Kroonbla- 

den kortgenageld. Vruchthoopjes kortgesteeld. . . . . G. intermedium biz. 531. 


Biologische bijzonderheden. Tijdens den nacht en bij regen krommen zich 
de bloemstelen bij de Geumsoorten naar beneden. Het stuifmeel is dus 
goed beschut tegen regen. Na den bloeitijd gaan de vruchtstelen blijvend 
rechtopstaan. 

Vaak vindt men op beperkte, scherp omschreven plaatsen aan de onder- 
zijde der bladen zoog. viltgallen, viltige woekeringen op de overigens kale 
of weinig behaarde vlakte. Zij doen zich als wit- of bruinviltige groefjes 
voor, men vindt er soms wel 12 op een blad. Zij worden veroorzaakt 
door galmijten (Phytoptussoorten), die hunne eieren in de haarvormige 
cellen leggen, terwijl de jongen van de stoffen uit die cellen leven. Vroeger 
hield men deze voor zwamwoekeringen en de hen veroorzakende zwammeti 
werden tot een bijzonder geslacht (Erineum en Phyllerium) gerekend. 


G. riväle!) L. Knikkend nagelkruid (fig. 642). 

Deze plant is weinig vertakt en heeft een verlengden wortelstok. Zij is 
van geelachtige, vrij zachte haren, waartusschen 
naar boven klierharen staan, voorzien. De stengel 
is rechtopstaand, al of niet vertakt, behaard, naar 
boven roodbruin. 

De wortelbladen zijn groot, liervormig gevind, 
meest langgesteeld. De blaadjes zijn rondachtig of 
wigvormig-omgekeerd eirond, ingesneden gezaagd. 
Het topblaadje is cirkelvormig en 3-lobbig. De 
stengelbladen zijn meest 3-tallig, kortgesteeld. De 
steunblaadjes zijn klein, getand of gaafrandig. 

De bloemen zijn knikkend of overhangend en staan 
in armbloemige bijschermen. De kroonbladen zijn EE 
langgenageld, opgericht, even lang als de kelk, Fig. 642. 
breed omgekeerd eirond, uitgerand, meer dan 2-maal 
zoo groot als bij G. urbanum, lichtgeel, roodachtig aangeloopen. De kelk 
is opgericht-aanliggend, roodbruin. Het onderste lid van den stijl is aan 
den voet behaard, omstreeks even lang als het bijna tot aan den top 
behaarde bovenste. 

De vele stampers staan op een gesteelden vruchtdrager, die later nog 


1) rivale = beek. 
HEUKELS, Flora. 34 


530 = ROSACEAE | FAMILIE 77. 


langer wordt (fig. 642). De vruchtjes zijn lancetvormig, klein, samengedrukt 
en loopen in een met een haak eindigenden, tamelijk kalen borstel uit (fig. 642). 
Aan dien haak zat vroeger het bovenste behaarde deel van den stijl. 2. ° 
1,5-4,5 dM. Mei, Juni. 


Biologische bijzonderheden. Op den dag, dat een bloem opengaat, staat 
de bloemsteel horizontaal en is dus de ingang der bloem zijwaarts gericht. 
De helmdraden zijn dan nog kort en de helmknopjes gesloten, maar de 
stempels, die als een bosje een paar mM. buiten de helmknopjes uitsteken „ 
zijn al geschikt om vreemd stuifmeel op te nemen. Later verlengen zich 
de helmdraden, de helmknopjes der langste meeldraden openen zich en 
komen met eenige stempels aan den omtrek van den stijlbundel in onmid 
dellijke aanraking. De bloemsteel is nu gekromd, de bloem knikkend. 
Tengevolge daarvan komt het uit de helmknopjes neervallende stuifmeel 
op de kroonbladen van de onderste helft der bloem en bij het sluiten der 
bloem ook op de stempels aan den omtrek van den stijlbundel en bewerkt 
spontane zelfbestuiving. Weer een paar dagen later is de bloem aan den 
boógvormig gekromden steel gaan hangen en de opening is dus naar beneden. 
gericht. Nu hebben zich ook de helmknopjes der kortere meeldraden 
geopend, de geheele bloem is losser geworden. Alle stijlen, ook de in 
het midden staande, draaien en krommen zich zoo naar buiten, dat de 
stempels onder de ten laatste geopende helmknopjes komen te staan en 
als nu uit deze stuifmeel neervalt, komt het onvermijdelijk op de in het 
midden staande stempels, die tot dusverre niet bestoven werden. Zoowel 
de kromming der bloemstelen en stijlen als het sluiten der kroonbladen en 
het verlengen der meeldraden werken dus samen om te zorgen, dat als 
insectenbezoek is uitgebleven, toch spontane zelfbestuiving plaats heeft. 
De vruchten worden verspreid door dieren, doordat zij tusschen de haren. 
van deze blijven zitten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant is een hygrophyt en 
komt in geheel Europa op vochtige, beschaduwde plaatsen voor. Bij onsris. 
zij zeldzaam op dergelijke plaatsen gevonden en bijna uitsluitend op zandgrond. 


G. urbânumt) L. Nagelkruid (fig. 643). 
Deze plant is ruw behaard, weinig vertakt. Zij heeft een korten wortel 
stok, waaruit een of meer stengels komen, die 
eenige gesteelde wortelbladen en verder zittende 
stengelbladen dragen. 
De stengel is rechtopstaand en rond. De onderste 
bladen zijn liervormig gevind met 5 à 7 zeer onge- 
lijke, ingesneden getande blaadjes. Die blaadjes. 
zijn langwerpig-ruitvormig en spits. De bovenste 
bladen zijn drietallig of -deelig. De steunbladen 
zijn groot, bladachtig, bijna cirkelvormig, inge- 

sneden getand. 

De bloemen staan in armbloemige bijschermen. 
elf J en staan rechtop. De kroonbladen zijn omgekeerd 
hen eirond, goudgeel, even lang als de kelk, ongenageld. 
en De kelk is groen, onder de vrucht teruggeslagen. Het 
onderste lid van den stijl is kaal, omstreeks 4-maal zoo lang als het aan 


1) urbanum — bij de stad groeiend. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 531 


den voet behaarde bovenste. De vruchtbodem is cylindrisch, droog. De 
vruchtjes zijn langwerpig met een bijna onbehaarde naald. Het onderste 
blijvende deel van die naald buigt zich aan den top haakvormig om en het 
bovenste afvallende deel legt zich aan de binnenzijde van dien haak en 
staat verder rechtop (fig. 643). 2. 3-6 dM. Mei—Juli. 


Biologische bijzonderheden. In de goudgele bloemen wordt de honig door 
een groenen, vleezigen ring, binnen de meeldraden liggend, afgescheiden. 
Als de bloemen zich openen, zijn de meeldraden naar binnen gebogen en 
raken de helmknopjes de buitenste stempels aan, terwijl de binnenste reeds 
ontwikkeld zijn en naar boven uitsteken. Spoedig buigen zich nu eerst de 
buitenste meeldraden naar buiten en openen hunne helmknopjes, dan volgen 
de meer naar binnen gelegene en eindelijk de binnenste, die iets stuifmeel 
aan de buitenste stempels afgeven. } 
Bij vroegtijdig insectenbezoek is dus 
kruisbestuiving verzekerd en ook later 
door den stand der stempels mogelijk. 
Vaak heeft echter ook spontane zelf- 
bestuiving plaats. 


Voorkomen in Europa en in Neder- 
land. De plant komt in geheel Europa 
op beschaduwde plaatsen voor en is 
bij ons op dergelijke plaatsen algemeen. 


G. intermédium *) Willd. (G. urbánum X ri- 
vále G. Mey). (fig. 644). 

Bij dezen bastaard van G. urbanum en G. 
rivale zijn de steunbladen klein. In de bloemen 
staat de roodachtige kelk horizontaal af en 
buigt zich na den bloeitijd niet dadelijk terug 
als bij G. urbanum. De kroonbladen zijn 
lichtgeel, nauwelijks kleiner dan van G. rivale, 
dus grooter dan bij G. urbanum. Het boven- 
lid van den stijl is alleen aan den voet be- 
haard, het onderste is geheel behaard en heeft 
vooral aan den voet langere haren dan bij 
G. urbanum. 4. 3-6 dM. Mei—Juli. Geum intermedium 


Voorkomen. Deze bastaard is in het Lage Fig. 644. 
bosch bij. Middachten en bij Apeldoorn bij de stamouders gevonden. 


G. montánum®) L. Bergnagelkruid (fig. 645). 
Deze plant is afstaand, zacht en geelachtig behaard. Zij heeft een korten wortelstok. 
De stengels zijn l-bloemig, langer dan de bladen. De onderste 
bladen zijn liervormig afgebroken gevind met zeer ongelijke 
blaadjes. De zijdelingsche zijn klein, het topblaadje daaren- 


tegen zeer groot, afgerond hartvormig, iets stomp gelobd. De Er 
stengelbladen zijn klein, zittend, 3-deelig of ongedeeld. ord Ee 

De bloemen zijn levendig geel, alleenstaand, rechtopstaand, STA 
groot (tot 2 cM). De kelkslippen zijn sterk gewimperd , spits en ZN 
rechtopstaand. De kroonbladen zijn kort genageld, uitgerand, PEN 3 
2-maal zoo lang als de kelk. De vruchten zijn ovaal, met KOP 


een lange, behaarde naald (fig. 645). 4. 5-25 cM. Juli, 


Augustus. Û 


E73 
CS) 


Geum montenum 
Fig. 645. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis op bergweiden en hooge rotsen in Midden- en Zuid- 
Europa en is bij ons alleen in een tuin bij Dordrecht gevon- 
den. Waarschijnlijk was het daar een verwilderde sierplant. 


1) intermedium — middelste. 2) montanum — berg. 
34* 


532 — ROSACEAES FAMILIE 77. 


7. Rúbus!) L. Braam. 


Kelkbladen 5, lancetvormig, toegespitst, zonder bijkelk, in den knop 
meest elkaar dakpansgewijze bedekkend. Kroonbladen 5, breed omgekeerd 
eirond of langwerpig, kort genageld. Meeldraden veel. Stijlen bijna einde- 
lings, kort, afvallend. Vruchtjes bijna steeds talrijk, steenvruchtachtig, op 
een sponsachtige verhevenheid van den bloembodem vastgehecht. 

Heesters, zelden kruiden met rechtopgaande, neergebogen of liggende 
bladloten, die het volgende jaar bloemen dragen en rechtopstaande of 
opstijgende, bloemdragende takken. Bladen meest 5-tallig, handvormig 
samengesteld, zeldzamer gevind, zeer zelden slechts gelobd, aan de bloei- 
wijzen meest slechts 3-tallig. 

Bloemen in tot pluimen vereenigde, soms slechts 1-bloemige bijschermen. 
De bekleeding is zeer uiteenloopend en bestaat uit grootere en kleinere 
stekels, stekelborstels en haren met of zonder klieren, soms ook zitten de 
klieren. Zij is aan de bloeiwijze meest sterker (en neemt ook op zonnige 
plaatsen toe). 


Opmerkingen omtrent het verzamelen. Bij het verzamelen van Rubus- 
soorten verzamele men zoowel takken met bloemen als met vruchten, alsook 
het middelste deel van een bladloot met eenige bladen er aan. Ook teekene 
men aan 1. den vorm en de kleur der bloemdeelen, 2. de richting der 
bladloten, 3. de onderlinge verhouding van meeldraden en stampers, alle 
zaken, die aan de gedroogde plant niet meer zoo goed waar te nemen zijn. 


Volksnamen. De namen braam en braambes worden in alle dialectische 
verscheidenheden tot brummel en brem toe, gebruikt. Verder spreekt men 
in Friesland van doornbessen, stekelbei en toambei, in Oost-Drente van 
emertjes. 


Biologische bijzonderheden. In de bloemen wordt de honig door een 
vlakken, vleezigen ring binnen de meeldraden liggende, in groote hoeveelheid 


Bloemen van Rubus caesius 
Fig. 646. 


1 Bloemen in het begin van den bloei, 2 Bloem iets later, 3 Bloem in een nog later 
stadium van den bloei. p bloembodem, k kelkblad, ce kroonblad, A gesloten, A’ open 
helmknopjes, s stempel. 

afgescheiden. Als de bloemen open zijn (fig. 646), zijn de meeldraden 
zoo ver uitstaand, dat ook kortsnuitige insecten met hun kop tusschen de 
meeldraden en stampers door den honig kunnen bereiken. Eerst springen 
de buitenste helmknopjes open, nu zijn ook de stempels al geschikt om 
stuifmeel op te nemen en de meeste bezoekers bewerken dan kruisbestuiving, 


1) Waarschijnlijk van het Grieksche raptoo: steken en zou dan slaan op de stekelbekleeding 
der plant, 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 533 


doordat zij naar het midden der bloem komen aanvliegen. Spontane zelf- 
bestuiving geschiedt niet gemakkelijk, zij is alleen mogelijk, doordat de 
helmknopjes der binnenste meeldraden soms de buitenste stempels aanraken. 
Meestal is echter het insectenbezoek heel groot. 

De vruchten worden (zie Prunus) door vogels verspreid. Zij zijn rood 
of donkerrood, maar vallen door die kleur, te midden van het groene 
gebladerte, flink op. Soms zijn zij met een blauwachtig waas overtrokken, 
b.v. bij Rubus caesius, maar dan zijn ze eerst rijp, als het blad reeds rood 
begint te worden en vallen dan dus weer flink op. Bij de framboos is 
ook nog de geur der vrucht een lokmiddel. Terwijl de patrijzen en kraai- 
achtige vogels vooral voor de verspreiding der zaden van de braambessen 
werkzaam zijn, zijn het vooral de wielewaal en het zwartkopje (Motacilla 
atricapilla), die de zaden van de framboos verspreiden. 

De meeste Rubussoorten zijn xerophyten. 

Bij Rubussoorten komen vaak viltgallen voor, veroorzaakt door galmijten. 
Zij bevinden zich op bepaalde, scherp begrensde plekken aan de onder- 
vlakte der bladen. Zij bestaan uit een viltige laag, die zelfs wel overgaat 
op de bladstelen, ja soms is zelfs de groene schors der jonge takken wel 
met viltige lijsten en vlekken bedekt. Daarin leven de mijten (zie bij 
Geum o.a., waartoe die mijten de viltharen gebruiken). 


Wijze van groei. Alle Rubussoorten komen daarin onderling overeen, 
dat uit een krachtig onderaardsch deel zich bladdragende takken, zoog. 
loten, ontwikkelen, die reeds in dat jaar hunne volle lengte verkrijgen en 
in den herfst zoo goed als geheel houtig worden. Daaruit komen dan het 
volgend jaar kortere zijtakken, die bladen en bloemen dragen. Daarna 
sterven die geheele stengels af, doch het individu blijft leven door de 
nieuwe loten, die dat jaar al weer zijn ontstaan. 

Merkwaardig is verder een ongeslachtelijke wijze van vermenigvuldiging 
bij sommige Rubussoorten. De gevormde loten buigen zich nl. bij deze 
in een boog naar beneden, bereiken den grond en wortelen daarin. Zij 
kunnen zoo het aanzijn aan nieuwe planten geven. 


Indeeling van het geslacht Rubus. Afgezien van de framboos, Rubus Idaeus, 
bracht men vroeger al de inlandsche soorten van Rubus tot 2 soorten: 
R. fruticosus en R. caesius. Een nader onderzoek heeft echter aan het 
licht gebracht, dat tot R. fruticosus een groot aantal vormen behooren, die 
nu als soorten onderscheiden worden. In hoeverre ze dat werkelijk ver- 
dienen en in hoeverre er niet vele bij zijn, die eigenlijk bastaardvormen 
zijn, is nog niet uit te maken. Dit staat wel reeds vast, dat het geslacht 
Rubus zeer veranderlijke soorten bevat en dat de soorten in staat zijn vele 
vruchtbare bastaarden te vormen. Hoewel W. A. Focke en anderen bezig 
zijn te beproeven de stamvormen van het ondergeslacht Eubatus op te 
sporen, is dit tot dusverre nog niet gelukt. 

De in dit werk vermelde soorten zullen waarschijnlijk later wel blijken 
tot een kleiner getal teruggebracht te moeten worden, doch op het oogen- 
blik is nog niet te zeggen tot welke, daar het aantal tusschenvormen dit 
zoo schrikbarend moeilijk maakt. 

Aangezien de Rubussoorten in ons land nog betrekkelijk weinig zijn be- 
studeerd, is het wenschelijk in de tabel tot het determineeren er van ook 
de soorten op te nemen, welke nog wel niet zijn waargenomen, doch 
waarvan er kans is, dat zij bij ons zouden kunnen worden gevonden. 


534 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


Tabellen tot het determineeren der soorten van het geslacht Rubus. 


A. Kruidachtige planten met eironde, niet met den bladsteel vergroeide steunbladen. 
Bladen 3-tallig. Bloembodem tolvormig. Bloemen in schermvormige trossen. Kroon- 
bladen lijnvormig- Ane ErpIg, rechtopstaand. Vruchtjes onbehaard, rood. 

R. saxatilis blz. 542. 

B. Heester met meest liavormise! aan den voet met den bladsteel verbonden steunbladen. 
Bloembodem kegelvormig. Takken eerst in het tweede jaar bloemen dragend. 

a. Idaeobatus. Vrucht rood of lichtgeel. 
aa. Bladen hartvormig 5-lobbig, dubbel gezaagd. Loten rechtopstaand, klierachtig 
behaard, zonder stekels. Bloemen groot, rose. Vrucht rood. 
R. odoratus blz. 542. 
bb. Bladen althans de meeste samengesteld. 
aaa. Bladen 3-7-tallig, gevind. Loten vooral beneden met zeer dunne en 
zwakke stekels bezet. Bloeiwijze los, armbloemig. Bloemen wit. 
Vruchten rood of lichtgeel, fluweelachtig viltig . . R. ldaeus blz. 545. 
bbb. Bladen 3-tallig. Loten met weinig stekels met breeden voet. Bloemen 
alleenstaand of 2 bijeen, groot, rood. Vruchten groot, rood. 
R. spectabilis blz. 542. 
b. Eubatus. Vrucht zwart, zwartrood of blauw berijpt. Vruchtjes met elkaar en met 
de kegelvormig verlengde as meestal vast samenhangend. 


Overzicht van de groepen van het ondergeslacht Eubatus. 


A. Vegetatieve vermenigvuldiging door wortelknoppen. Loten eerst rechtopstaand, later 
knikkend of boogvormig. Blaadjes van onderen groen. Steunblaadjes breed lijnvormig. 
Bloeiwijze (bij de typische soorten) een tros . . . . … Groep Suberecti blz. 535. 

B. Vegetatieve vermenigvuldiging, doordat de stengelloten of de takken aan den top wortel 
schieten. Stengelloten boogvormig of kruipend. 

a. Steunblaadjes lijn- of draadvormig. Buitenste zijblaadjes duidelijk gesteeld. 
aa. Stekels onderling gelijk of bijna gelijk. Geen overgangsvormen van stekels 
tot klierborstels, gesteelde klieren en stekeltjes. 
aaa. Loten hoog groeiend, eerst rechtopstaand, meest weinig behaard en 
zonder gesteelde klieren. 
a. Loten reeds des zomers sterk vertakt. Blaadjes rondachtig of ellip- 
tisch, klein gezaagd . . . . . … . Groep Rhamnifolii blz. 536. 
Pf. Loten niet of eerst in den herfst vertakt. Blaadjes eirond tot lang- 
werpig met hartvormigen of iets geranden voet, ongelijk grof gezaagd. 
Bloeiwijzessmalmsmnm a . … Groep Candicantes blz 537. 
bbb. Loten boogvormig of liggend, meest behaard. 
a. Lange klierborstels ontbrekend (gesteelde klieren soms aanwezig). 
Groote stekels bijna gelijk. 
aa. Gesteelde klieren en stekeltjes aan’ de loten ontbrekend of 
verstrooid. 
aad. Loten los behaard of bijna kaal. Blaadjes van onderen 
behaard, maar niet zachtharig. 
A. Blaadjes van boven weinig behaard, gezaagd, van 
onderen witviltig. Bladsteel van boven vlak. Geen 
gesteelde klieren . . . Groep Discolores blz. 537. 
AA. Blaadjes van boven behaard, van onderen groen 
of grijsgroen, soms in de jeugd witviltig. 
DO. Meeldraden boven de stijlen uitstekend. 
S. Gesteelde klieren ontbrekend of enkele in 
de bloeiwijze. Blaadjes sterk diep gezaagd. 
Groep Silvatici blz. 538. 
SS. Gesteelde klieren in de bloeiwijze aan- 
wezig, vaak ook aan de loten. Blaadjes 
fijn gezaagd. Groep Egregii blz. 539. 
OG. Meeldraden niet boven de stijlen uitstekend. 
Gesteelde klieren aanwezig. Blaadjes sterk 
diep gezaagd, van onderen groen. 
Groep Sprengeliani blz. 538. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 535 


PPP. Loten (althans aan de jongere deelen) met een beharing, 
die in alle richtingen dooreengeweven is. Ondervlakte 
der bladen zachtbehaard. Gesteelde klieren aanwezig. 
Topblaadje rond of elliptisch. Groep Vestiti blz. 539. 

Loten ruw door dichtopeenstaande gesteelde klieren en stekeltjes. 

aaa. Gesteelde klieren kort, tamelijk gelijk. 

Groep Radulae blz. 540. 

PPP. Gesteelde klieren en stekelborstels zeer ongelijk. 

Groep Apiculati blz. 540. 

Pf. Lange klierborstels in de bloeiwijze, vaak ook aan de loten aan- 

wezig. Bloeiwijzen matig ontwikkeld. Kleine stekels meest aanwezig. 

Groep Apiculati blz. 540. 

hb. Stekels zeer ongelijk, met tal van gesteelde klieren en stekeltjes, meest ook 

met klierborstels gemengd. 

aaa. Bloeiwijzen pluimvormig met de middelste takjes in bijschermen. Groo- 

tere stekels smal, doch krachtig …. . . . Groep Koehleriani blz. 541. 

bbb. Bloeiwijzen naar boven trosvormig, de middelste en onderste takjes 
trosvormig, armbloemig of onregelmatig gedeeld. 

Groep Glandulosi blz. 541. 

b. Steunbladen lancetvormig, aan weerszijden versmald. De buitenste zijblaadjes 

ongesteeld of nauwelijks gesteeld. Laag boogvormig of kruipend, meest berijpt, 
vaak met gesteelde klieren …. . . -……—-. . . …. … … Groep Corylifolii blz. 541. 


PP. 


Overzicht der soorten en ondersoorten. 


Groep 1. Suberecti. 


Des zomers groen. Planten zonder gesteelde klieren en onberijpt. Vegeta- 
tieve vermenigvuldiging door wortelknoppen. Loten eerst rechtopstaand, 
later boogvormig overhangend, door het gewicht der bladen neergebogen, 
onvertakt of met korte takken, kantig, kaal of weinig behaard, in het 
middelste of bovenste deel met gelijksoortige op de kanten staande stekels. 
Bladen der loten meest handvormig 5-tallig. Blaadjes aan weerskanten 
behaard en groen. Topblaadje eirond of elliptisch, vaak met hartvormigen 
voet. Bloeiwijzen in normale gevallen trosvormig. Steel der bovenste zij- 
bloem dicht onder de topbloem ontspringend. De onderste bloemtakken 
met onregelmatig vertakte, samengestelde bloeiwijzen. Kelkbladen van buiten 
groen, wit gerand. Kroonbladen tijdens den vollen bloei afstaand, zonder 
naar boven gebogen plaat. Meeldraden na den bloei verdrogend, niet 
samenneigend. Vrucht zwart of zwartpurper, glanzend. 


A. Buitenste zijblaadjes des zomers niet duidelijk gesteeld. 


a. Stekels zwak, kort, kegelvormig . . . . . . … … … … R. suberectus blz. 544. 
Db. Stekels priemvormig . . . Eke ake ein en en Ar ee Renfe SS Rb En 
c. Stekels stevig, breed, samengedrukt Peort RAS „ … R. plicatus blz. 544. 


B. Buitenste zijblaadjes al des zomers met steeltjes, die 1 of meer mM. lang zijn. 
a. Assen der bloeiwijzen zonder gesteelde klieren. 
aa. Normale bloeiwijzen trosvormig. 

aaa. Loten tot beneden gegroefd. Topblaadje hartvormig-eirond, geleidelijk 
lang toegespitst . …. . . … R. sulcatus blz. 545. 

bbb. Loten onder het midden rondachtig-stompkantië: Jongere blaadjes van 

4 onderen grijsachtig 
a. Topblaadje hartvormig-eirond, lang toegespitst. R. opacus blz. 545. 
f. Topblaadje breed hartvormig-eirond, kort toegespitst. 


: R. ammobius blz. 545. 
bb. Normale bloeiwijzen samengesteld. 


. aaa. Topblaadje niet hartvormig. 
a. Bloeiwijze stijf uitstaand. 


Jonge blaadjes plat. Stekels in de bloeiwijze haakvormig of kort. 
R. nitidus blz. 545, 


536 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


fp. Jonge blaadjes geplooid. Stekels in de bloeiwijze priemvormig. 
R. montanus blz. 546. 
Pp. Bloeiwijze samengesteld, naar boven toe dicht. Hoog opgroeiend. 
Bloeiwijze met naaldvormige stekels . . R. carpinifolius blz. 546. 
bbb. Topblaadje hartvormig. Kelkbladen van buiten grijsviltig. Blaadjes 

scherp en fijn gezaagd. 
a. Stekels in de bloeiwijze zwak . . . . . . R. ammobias blz. 545. 
p. Stekels in de bloeiwijze lang, krachtig . . . . R. affinis blz. 546. 

b. Assen der bloeiwijze met gesteelde klieren. 

aa. Stekels der loten priemvormig, met korten breeden voet. Blaadjes van onderen 
zachtharig, glimmend. Topblaadje hartvormig-eirond. R. hypomalacus blz. 546. 
bb. Stekels der loten stevig, breed, samengedrukt. Bloeiwijzen naar boven ineen- 
gedrongen met haakvormige en rechte stekels . . . . R. infestus blz. 546. 


Groep IL. Rhamnifolii. 


Hoog opgroeiend, ten deele steeds groen, zonder wortelknoppen. Loten 
eerst rechtopstaand, later neergebogen, van het midden van den zomer af 
met tal van boogvormig neerhangende, ten slotte vaak wortelende zijtakken , 
kantig, niet zelden berijpt, kaal of verstrooid behaard, zonder gesteelde 
klieren, met krachtige stekels. Bladen 5-tallig met kromstekelige stelen. 
Steunblaadjes breed lijnvormig. Blaadjes alle gesteeld, meest klein bij de 
typische vormen, klein gezaagd, van boven weinig behaard, van onderen 
kort behaard of dunviltig. Topblaadje lang gesteeld. Bloeiwijze verlengd, 
samengesteld, met onregelmatig vertakte, ten deele bijschermen vormende 
takjes, meest rijkelijk gewapend, zonder of met enkele gesteelde klieren. 
Kelkbladen van buiten grijsviltig. Meeldraden na den bloei tegen de vrucht 
liggend of over haar samenneigend. 


Van de Suberecti zijn de Rhamnifolii te onderscheiden door het ontbreken van loten- 
vormende wortelknoppen, door de samengestelde bloeiwijze, door de grijze beharing der 
kelkbladen, door de na den bloei aanliggende meeldraden, van de Candicantes door de 
sterke vertakking der loten, de sterke bestekeling der bloeiwijze en de fijnere tandjes aan 
de blaadjes, van de Discolores door dun vilt op de ondervlakte der bladen, van deze en 
de Silvatici door hoogeren groei, sterkere vertakking en fijnere tanden aan de bladen. 


A. Blaadjes klein gezaagd, van voren afgerond, met plotseling opgezette punt. Hoog 
groeiend. Zonder gesteelde klieren. 
a. Bloeiwijze verlengd, dicht. Bladen vrij klein. 
aa. Stekels in de bloeiwijze stevig, krom of sikkelvormig. Loten gegroefd, kantig. 
Topblaadje rond of elliptisch. Middelste takjes der bloeiwijze rechthoekig 
afstaand, meerbloemig. Kelkbladen van buiten lang grijs behaard. 
R. eu-rhamnifolius blz. 547. 
bb. Stekels aan den voet der bloeiwijze zeer lang, krachtig, lancet-priemvormig. 
Loten gegroefd. Bloeiwijze afgebroken, alieen aan den top ineengedrongen. 
Zie R. villieaalis (groep Silvatici). 
b. Bloeiwijze groot, los. Bladen groot. Blaadjes van onderen groen. 
R. nemoralis blz. 547. 
B. Blaadjes dieper-, meest dubbel gezaagd, geleidelijk toegespitst. Loten in den herfst 
sterk vertakt. Blaadjes van onderen door aanliggende, lange haren glanzend, in de 
jeugd grijsachtig viltig. 
a. Blaadjes vrij gelijkmatig scherp gezaagd. Bloeiwijze aan den voet breed, naar den 
top toe versmald. . 
aa. Bladen van onderen glanzend. Vruchtkelk teruggeslagen. Topblaadje meest 
breed elliptisch, met lange, smalle punt. . . . . . R. argenteus blz. 547. 
bb. Bladen van onderen groen, Vruchtkelk afstaand. 
Zie R. montanus blz. 546 en R. carpinifolius biz. 546. 
b. Blaadjes onregelmatig gezaagd met meest breede, grove tanden, naar den voet toe 
versmald, meest omgekeerd eirond, toegespitst. Bloeiwijze naar boven nauwelijks. 
versmald. A EN Seles R. vulgaris blz. 547. 


FAMILIE 77. =— ROSACEAE, — 537 


Groep IL Candicantes. 


Hoog opgroeiend, zonder wortelknoppen, die loten vormen. Loten eerst 
rechtopstaand, later neergebogen, weinig vertakt, kaal of verspreid behaard, 
zonder gesteelde klieren, met krachtige stekels. Bladen 5-tallig. Steun- 
bladen lijnvormig. Blaadjes bij de typische vormen grof- en vaak ingesne- 
den gezaagd, geleidelijk toegespitst, van boven weinig behaard, van onderen 
grijs- tot witviltig. Buitenste blaadjes zeer kort gesteeld. Bloeiwijze ver- 
lengd, meest smal, naar boven toe nauwelijks versmald, met 3- tot meer- 
bloemige takjes (bijschermen) met meest verspreide stekels, bij de typische 
vormen zonder gesteelde klieren. Kelkbladen van buiten grijsviltig, na den 
bloeitijd teruggeslagen. Meeldraden na den bloei tegen de vrucht liggend 
of zich over haar samenneigend. 


De grovere tanden aan de bladen onderscheiden deze van de Rhamnifolii, ook zijn de 
stekels wel krachtig, doch veel minder talrijk dan bij de Rhamnifolii. Van de Discolores 
onderscheiden zij zich door den hoogeren groei, de grover gezaagde blaadjes en de smallere 
bloeiwijze. 


A. Bloeiwijzen lang en smal, tuilvormig, meest los, naar boven nauwelijks versmald. 
R. thyrsoideus blz. 548. 
Bij ons alleen de ondersoort R. fragrans, met omgekeerd eironde, van boven 
donkergroene, glimmende blaadjes. 
B. Bloeiwijzen lang, naar boven versmald en dicht. Loten in de jeugd sterk behaard. 
R. pubescens blz. 548. 
Bij ons misschien de ondersoort R. eu-pubescens met blaadjes, die niet ingesneden 
gezaagd zijn en van onderen grijs- tot witviltig. 


Groep IV. Discolores. 


Krachtige, ten deele groen blijvende, soms meterhooge planten. Loten 
boogvormig, weinig en onregelmatig vertakt, in den herfst aan de toppen 
wortelend, kantig, behaard, zonder gesteelde klieren, met sterke gelijk- 
soortige stekels, aan de kanten staand. Bladstelen van boven vlak. Blaadjes 
stijf, bijna lederachtig, alle gesteeld, tamelijk diep-, maar niet ingesneden 
gezaagd, van onderen dicht witviltig. Bloeiwijze samengesteld, verlengd, 
met takjes, die naar boven in lengte afnemen (bijschermen vormen). Kelk- 
bladen van buiten witviltig, aan bloem en vrucht teruggeslagen. 


De Rhamnifolii, die ten deele van onderen witviltige bladen hebben, onderscheiden zich 
door hoogeren groei, sterkere vertakking, fijnere zaagtanden en een langgesteeld top- 
blaadje. Sterke vertakking en fijne zaagtanden komen echter ook bij de Discolores voor. 
De Candicantes wijken door ingesneden bladen en een smalle, pluimvormige bloeiwijze af. 
De Vestiti zijn door de zachtharige ondervlakten der bladen en de zelden ontbrekende ge- 
steelde klieren het gemakkelijkst te onderscheiden. Tot onderscheiding van de Silvatici 
moeten vooral de daar van onderen groene of alleen in de jeugd grijsviltige blaadjes dienen. 
A. Ondervlakte der bladen met dicht aangedrukt stervilt, ook later witblijvend. Loten 

scherpkantig, gegroefd, berijpt. Bladen 5-tallig. sen verlengd, dicht. Meel- 

draden meest even hoog als de stijlen . . .… . … R. ulmifolius blz. 548. 

Bij ons alleen de ondersoort R. rusticanus met van boven kale blaadjes en bloem- 
spillen aangedrukt witviltig en onbehaarde helmknopjes. 

B. Ondervlakte der bladen met los, later en in de schaduw verbleekend stervilt en boven- 
dien meest kort behaard. Zeer krachtige planten. Bladen meest handvormig 5-tallig. 
Blaadjes van boven iets behaard. Meeldraden boven de stijlen uitstekend. 

R. hedycarpus blz. 548. 


Ondersoorten. 


a. Loot scherpkantig, gegroefd. Topblaadje elliptisch of rondachtig, kort toegespitst. 
Het bovenste, onbebladerde deel der bloeiwijze ineengedrongen. 
R. macrostemon blz. 549. 


538 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


b. Loot in het midden met platte of gewelfde vlakken. Topblaadje eirond of elliptisch, 
lang en smal toegespitst. Het bovenste, onbebladerde deel der bloeiwijze los, 
sieik versmäld.. 5 nor ten aeeeensee n e RE Gortfoniis ban 

Aan R. hedycarpus sluiten zich nog de volgende soorten aan: 
R. Banningii. Laaggroeiend. Bloeiwijze sterk ontwikkeld, los, met verspreide sikkel- 
vormige stekels. 


R. geniculatus. Blaadjes lang toegespitst. Bloeiwijze sterk ontwikkeld, los, dicht met 
lange, naaldvormige stekels bezet. 


Groep V. Silvatici. 


Ten deele zeer krachtige, ten deele zwakkere planten. Loten boogvormig, 
kantig, onberijpt, min of meer behaard met gelijksoortige of bijna gelijk- 
soortige, breed ingeplante stekels, bij uitzondering met enkele gesteelde 
klieren. Bladen meest 5-tallig. Blaadjes alle gesteeld, vrij diep gezaagd, 
aan weerszijden groen en behaard, soms in de jeugd van onderen grijsviltig. 
Bloeiwijze samengesteld, bij het opengaan der bloemen naar boven ver- 
Smald, vaak met enkele gesteelde klieren. De middelste takjes vormen veel- 
bloemige bijschermen. Kelkbladen van buiten grijsgroen. Kroonbladen met 
naar boven gebogen plaat. Meeldraden meest boven de stijlen uitstekend, 
na den bloei samenneigend. 

A. Blaadjes vrij klein en scherp gezaagd, de jongere vaak van onderen grijs- tot witviltig. 
Stekels krachtig. 
a. Loot in het midden scherpkantig, naar boven toe gegroefd. Topblaadje meest 


breed elliptisch. Bloeiwijze met sterke, lange stekels. . . R. villieaulis blz. 549. 
6. Loot stompkantig, ook boven het midden met vlakke zijden. Topblaadje meest 
smal ruitvormig-elliptisch. Planten tamelijk bestekeld. . R. rhombifolius blz. 550. 


B. Blaadjes meest grof gezaagd, van onderen groen. Stekels tamelijk krachtig en recht. 
a. Loot scherpkantig, gegroefd, weinig behaard. Bloeiwijze bijna tot boven bebladerd. 
Bloemen groot. Vruchtkelk afstaand of naar boven gebogen . R. gratus blz. 550. 
b. Loot met vlakke zijden, stompkantig, behaard. Bovenste deel der bloeiwijze onbe- 
bladerd. Bladen meest 5-tallig. Vruchtkelk teruggeslagen. 
aa. Stekels verspreid, in de bloeiwijze naaldvormig. Bloeiwijze aan de middelste 
takken los. Kroonbladen breed. ” 
aaa. Stekels der loten lancet-priemvormig. Topblaadje meest lang en smal. 
R. leucandrus biz. 550. 
bbb. Middelste stekels der loten breed, sikkelvormig. 
R. macrophyllus blz. 550. 
Bij ons komt alleen de ondersoort R. Schlechtendalii, met krachtige 
stekels, groote bloemen en smal, omgekeerd eirond-langwerpig, toege- 
spitst topblaadje voor. 
bb. Stekels talrijk, aan de loten kort en breed, in de bloeiwijze zeer fijn. Bloeiwijze 
ineengedrongen, zonder gesteelde klieren . . . . . R. silvaticus biz. 551. 


Groep VI. Sprengeliani. 


Plant laag boogvormig, tamelijk krachtig met van onderen groene bladen 
en een losse, bijna steeds gesteelde klieren dragende, bloeiwijze. Meel- 
draden niet boven de stijlen uitstekend. Vruchtkelk afstaand of de vrucht 
omvattend. Buitenste zijblaadjes steeds duidelijk gesteeld. 


In vorm der bladen en stekels herinneren de Sprengeliani aan de Suberecti. 
Stekels der loten lancetvormig. Bloeiwijze pluimvormig, lang en smal, meest bladrijk. 
Bladen 5-tallig. Kroonbladen smal en wit . . . . . . - R. chlorothyrsus blz. 551. 
B. Stekels der loten breed ingeplant, kort. Bloeiwijze los, stijf uitstaand. 

a. Blaadjes elliptisch, klein gezaagd, kort toegespitst. Bladen meest 3-tallig. Bloei- 
wijze vrij lang, los, alleen aan den voet bebladerd. Kroonbladen rondachtig. 
Meeldraden half zoolang als de stijlen . . . . . . … … … R. Arrhenii blz. 551. 

b. Blaadjes eirond-langwerpig, grof gezaagd, lang toegespitst. Bladen meest 3-tallig. 


FAMILIE 77. —= ROSACEAE. — 539 


Bloeiwijze kort, stijf uitstaand. Kroonbladen- langwerpig, meest levendig rose. 
Meeldraden bijna even hoog als de stijlen. Stekels der loten breed, gebogen. 
Bloemstelen lang, viltig, weinig bestekeld . . . . . . . R. Sprengelii blz. 551. 


Groep VI. ZEgregit. 


Loten liggend of klimmend, in het middenste deel meest stompkantig, 
onberijpt, weinig behaard, vaak met gesteelde klieren of stekelknobbels. 
Bladen grootendeels 3- of onvolkomen 5-tallig. Blaadjes klein gezaagd, van 
onderen kort behaard, groen of de jongere witachtig. Topblaadje rondachtig, 
breed elliptisch of omgekeerd eirond met korte spits. Bloeiwijze bijna steeds 
met steelklieren. Meeldraden boven de stijlen uitstekend. 


A. Bloeiwijze lang, smal, alleen aan den voet bebladerd, naar boven dicht, met spitsen 
top. Vruchtkelk teruggeslagen. . . . . . - . « …- …- « …- «… Re. egregias blz. 552. 


Groep VIIL Vestití. 


Laag boogvormig of klimmend, met bladen, die tot het begin van den 
winter blijven. Loten dicht afstaand behaard, vaak met dooreenloopende 
haren, in den regel met sterhaartjes en met verspreide, zelden talrijke, ge- 
steelde klieren, die door stekelknobbels of op de vlakten staande stekeltjes 
vervangen kunnen zijn. Grootere stekels op de kanten staand, tamelijk 
gelijk, meest smal. Blaadjes klein gezaagd, van boven meest vrij dicht 
behaard, later vaak kaal wordend, van onderen door rijkelijke, iets afstaande 
beharing zacht, vaak grijs- of witviltig en glanzig. Bloeiwijze stijf, meest 
vrij lang en goed ontwikkeld, met zijassen, die bijschermen dragen. Takken 
met naaldvormige stekels, dicht afstaand behaard, meest met vrij talrijke, 
weinig boven het haarkleed uitstekende of er in verborgen gesteelde klieren, 
zelden met lange klierborstels. Meeldraden even hoog als de stijlen of 
vaak iets hooger. 

A. Bloeiwijze groot in omvang, zeer los, stijf uitstaand. Blaadjes grof gezaagd. Top- 
blaadje langwerpig-elliptisch. . … : . … … … R. hypoleucos blz. 553. 
B. Bloeiwijze boven ineengedrongen, meest kort vertakt, zeldzamer losser, maar toch niet 
stijf uitstaand. Bladdjes niet diep gezaagd. 
a. Stekels aan den voet der bloeiwijze lang en krachtig. 
aa. Blaadjes breed, elliptisch of rond. 


aaa. Loot verward behaard met smal lancetvormige stekels. Bloeiwijze stijf 
met dichtviltige, langharige assen. et van onderen zachtbehaard 


en vaak grijsviltig . . . : . … R. vestitus blz. 552. 
bbb. Bloeiwijze met viltige, kortharige assen. Blaadjes van onderen aange- 
drukt witviltig . . . „ … … R. conspicuus biz. 552. 
ccc. Als R. vestitus, doch loten en bloeiwijze met breedere stekels, beneden 
berijpt. Bloemen grooter. . … . … R. lasioclados blz. 552. 


bb. Blaadjes meer langwerpig, elliptisch of omgekeerd eirond. Stekels der loten 
krachtig, lancetvormig. Bloeiwijze verlengd, gedrongen, naar boven versmald, 
met viltige, langharige assen. Bloemen meest bleekrose. 
R. pyramidalis blz. 552. 
b. Stekels aan den voet der bloeiwijze niet opvallend lang. Vruchtkelk voor de 
rijpheid afstaand, soms ook rechtopstaand of iets teruggebogen. Stekels aan de 
loten wat ongelijk, vaak gemengd met stekelborstels en gesteelde klieren. í 
aa. Stekelborstels en gesteelde klieren veel kleiner dan de stekels, weinig ongelijk. 
Bloemen levendig rose. Blaadjes tamelijk gelijkmatig en klein gezaagd, van 
onderen zacht behaard. Bloeiwijze vrij kort. . . . . R. obseurus biz. 552. 
bb. Stekelborstels en gesteelde klieren talrijk, ongelijk. 
aaa. Gesteelde klieren en stekelborstels dicht opeengedrongen, zeer ongelijk. 
Bladen 5-tallig. Topblaadje breed elliptisch. Bloemen rose. 
R. fasco-ater blz. 553. 


540 me ROSACHAE Ns FAMILIE 77. 


bbb. Stekelborstels zonder overgangen tot de stekels. Bladen bij den grond- 

vorm meest 3-tallig, bij sommige ondersoorten ten deele 5-tallig. Top- 
blaadje meest eirond of omgekeerd eirond. Bloemen wit. 

R. Menkii blz. 553. 


Groep IX. Radulae. 


Tamelijk krachtige of kleine, lage of klimmende heesters, die tot ver in 
den winter de bladen behouden. Loten met tamelijk gelijksoortige, meest 
aan de kanten staande stekels, op de zijvlakken met opeengedrongen, 
korte of vrij lange stekelknobbels en gesteelde klieren bezet, meest weinig 
behaard, met laat in het jaar wortelende toppen. Assen der bloeiwijze 
met vele gesteelde klieren, die niet langer zijn dan de dwarsdoorsnede 
der bloemstelen. Klierborstels weinig, bij de typische soorten ontbrekend. 
Bloemen vrij groot of klein. Meeldraden meest iets boven de stijlen uit— 
stekend, na den bloei rechtopstaand. Blaadjes elliptisch, eirond of lang- 
werpig, met vrij diepgaande of grove, zelden fijnere tanden. 


A. Bloemstelen kortharig viltig, kort klierachtig. Vrij krachtige plant. Loten kaal of weinig 
behaard. Blaadjes ongelijk grof gezaagd. Bloeiwijze kor:, stijf uitstaand. 
R. rudis blz. 553. 
B. Bloemstelen viltig en afstaand behaard. 

a. Stekels der loten krachtig, lancetvormig. Blaadjes klein of matig grof gezaagd, van 
onderen in de jeugd grijs- tot witviltig. Stekels in de bloeiwijze slank, priem- of 
naaldvormig. Bloeiwijze tamelijk smal met korte, rechtop-afstaande takjes, aan den 
voet met lange, krachtige stekels. . . .… set se JR. Fadolanblz05 

b. Stekels der loten en vooral in de bloeiwijze AAS 
aa. Blaadjes met hartvormigen voet, grof gezaagd. 

aaa. Topblaadje eirond, lang toegespitst. Langere stekelborstels en klier- 
borstels bijna alleen aan den voet der bloeiwijze. R. pallidus blz. 554. 

bbb. Topblaadje breed, rondachtig, kort toegespitst. Langere stekelborstels 
en klierborstels aan de loten en in de bloeiwijze talrijk. Zie R. thyrsoideus 
(groep Glandulosi). 

bb. Blaadjes fijn gezaagd. 

aaa. Blaadjes met afgeronden voet, alleen in de jeugd dunviltig. Bloeiwijze 
verlengd, afgebroken. . .. eve oe ee 4 Re foliosusnblznods 

bbb. Blaadjes met hartvormigen voet, WSTEkel fijn, in de bloeiwijze bijna 
borstelvormig. Assen der verlengde bloeiwijze dicht afstaand kortharig- 
Wil vos gaai Bei ee verend be agoda otor vt Restereticaulissb zaden 


Groep X. Apiculati. 


Loten laag boogvormig, met bijna gelijksoortige, aan de kanten staande 
stekels en daartusschen met enkele of dicht opeengedrongen stekelborstels, 
stekelknobbels en gesteelde klieren bezet. Ook in de bloeiwijze zijn de 
stekels duidelijk te onderscheiden van de ongelijke stekelborstels, klier- 
borstels en gesteelde klieren. 


A. Zijblaadjes der 3-tallige bladen aan de loten duidelijk gesteeld. Blaadjes eirond of 
hartvormig-eirond tot bee veh Loten kaal of verspreid behaard. Assen 
der bloeiwijze kortviltig. . … .… … R. melanoxylon blz. 555. 

B. Zijblaadjes der 3-tallige bladen aan: de loten. zeer ‘kort gesteeld? 

a. Loten eerst rechtopstaand, naar boven scherpkantig. Stekels aan de loten en de 
bloemdragende takken ten deele krom, breed en haakvormig gebogen. Kroonbladen 
bijna rond. 

Zie R. infestus (groep Suberecti). 

0. Loten liggend, naar boven stompkantig. Bloeiwijze vrij lang, met ongelijke, gesteelde 
klieren en klierborstels. Topblaadje elliptisch, toegespitst, klein gezaagd. Bloemen 
TOO Rt et ee Er en RS Rd tue 


FAMILIE 77. — IROSACEAER — 541 


Groep XI. Koehleriani. 


Loten eerst een lage boog vormend en verder neerliggend, met zeer onge- 
lijke, ten deele krachtige stekels bezet, die zonder bepaalde grens in stekel- 
borstels, klierborstels en gesteelde klieren overgaan. Bloeiwijze samengesteld, 
de middelste takjes bijschermen vormend. Assen met ongelijke klieren, 
borstels en naaldvormige stekels. 


Van de Glandulosi vooral door de bloeiwijze te onderscheiden. Bij de Koehleriani staan 
de bloemen aan de takjes meest in bijschermen, terwijl zij bij de Glandulosi meer trosvormig 
zijn gerangschikt. 


A. Loten dicht afstaand behaard. Grootere stekels krachtig, krom. Jongere blaadjes meest 
van onderen grijsbehaard, het eindelingsche breed eirond. Grootere stekels lancet- 
priemvormig. Topblaadje elliptisch. 

Zie R. fusco-ater (groep Vestiti). 
B. Loten los behaard of kaal. 
a. Bloeiwijze kort, uitgespreid. Stekels ten deele haakvormig. 

aa. Loten kaal of iets behaard. Assen der bloeiwijze viltig-kortbehaard. Bloemen 
LOSCH ee R. rogaceussblzi055: 

bb. Loten behaard. Assen der bloeiwijze los lang behaard. Bloemen wit. 
R. pygmaeopsis blz. 555. 
b. Bloeiwijze verlengd, met afstaand behaarde takjes. Kelkbladen na den bloei terug- 


geslagen. 
aa. Blaadjes smal . . . en We serdar ide ive, Hah) 
bb. Topblaadje meest eirond ‘of breed elliptisch . Be eRakoehlerinbiz555: 


Groep XIL. Glandulosi. 


Laag, tijdens den winter de meeste bladen nog aanwezig. Loten kruipend, 
zelden klimmend, vaak berijpt. Alle assen en bloemstelen met ongelijke, 
gesteelde klieren en ook met min of meer talrijke, ongelijke klierborstels, 
stekelborstels en stekels bezet. Bloeiwijze kort of vrij lang, beneden 
samengesteld, met meest trosvormige, armbloemige takjes, boven enkel- 
voudig trosvormig. Bloemen klein of vrij groot. Kroonbladen smal. Vrucht- 
kelken voor de rijpheid der vrucht meest rechtopstaand. Steunbladen hoog 
vastgegroeid, lijnvormig. Buitenste blaadjes duidelijk, gesteeld. 

A. Grootere stekels der loten breed, krachtig. 
a. Bloeiwijze smal, trosvormig, voor den bloei knikkend. Grootere stekels der loten 
gebogen. Bloemen klein . … „ … … R. Schleicheri blz. 556. 
b. Bloeiwijze uitgespreid, samengesteld. 'Stekelborstels en gesteelde klieren aan de 

loten zeer ongelijk, ten deele lang. 

aa. Blaadjes breed, rondachtig. Ondervlakte der bladen kort behaard. Top- 
blaadje kort toegespitst. Bloeiwijze van boven vlak. R. thyrsiflorus blz. 556. 
bb. Blaadjes eirond, hartvormig-eirond of omgekeerd eirond, ongelijk grof ge- 
zaagd. Bloeiwijze naar boven versmald. Loten boven stompkantig. Stekels 
meestszeetsongelijke nn : . … R. viridis blz. 556. 
B. Stekels der loten alle smal priemvormig tot borstelvormig. Assen met roode of zwart- 


roode klieren. Bladen frischgroen of donkergroen. keen regelmatig elliptisch 
meimopsezettenn  smallenstopmn „ … R. Bellardii blz. 556. 


Groep XII. Corylifolii. 


Loten eerst een lage boog vormend en verder kruipend, meest berijpt. 
Steunbladen in het midden verbreed, lancetvormig. Buitenste blaadjes 
nauwelijks gesteeld. Vrucht groot. Meest korte, soms ook langere gesteelde 
klieren aanwezig. Vruchtkelk gewoonlijk afstaand of rechtopstaand. 


Deze groep bestaat uit R. caesius en de tusschenvormen tusschen deze soort en de overige 
braambessen en R. Idaeus. In de Noord-Duitsche laagvlakte (dus misschien ook bij ons) 


542 — ROSACEHAE FAMILIE 77. 


zijn vooral de tusschenvormen algemeen van R. caesius met R. Idaeus en R. thyrsoideus. 

Nog algemeener zijn daar vormen, die wel iets op R. plicatus, R. villicaulus en R. pyrami- 

dalis gelijken, zonder in een bepaalde betrekking tot deze soorten te kunnen worden 

gebracht. Verschillende dier soorten worden, als bij ons gevonden, opgegeven. Zij zullen 

dan ook hieronder vermeld worden. 

A. Loten rond of alleen boven onduidelijk kantig, sterk berijpt, met vrij gelijksoortige, 
kleine of priemvormige stekels. 


a. Bladen 3-tallig, van onderen groen. Vruchten berijpt . … . R. caesius blz. 556. 
b. Topblaadje of zijblaadje vaak gedeeld, de jongere bladen van onderen meest wit- 
achtig viltig. Vruchten meest zwartrood . . . . . ;. . . … … … Sub-Idaei. 


Hiertoe behoort R. prunosus Arrhen. 


B. Loten naar-boven min of meer duidelijk kantig, berijpt of onberijpt. 
a. Loten ongelijk stekelig, borstelig en rijk aan klieren. Bloeiwijze meest ongelijk 
naaldstekeligss Atresie rete Meer ene ee SU DC land ulosis 
Hiertoe behoort R. diversifolius Lindl. 
b. Loten met verspreide, gesteelde klieren of zonder klieren. Stekels vrij krachtig, 
bijna gelijksoortig, aan de loten aan de kanten staand. 
aa. Blaadjes tamelijk diep of klein gezaagd. 
aaa. Ondervlakte der bladen groen, soms zacht behaard en dan in de jeugd 
OTIS a Ne AN Seeker ee cl Ee At EL En Eee ge S U DSN EOV LCN 
Hiertoe behoort R. nemorosus Hayne. 
bbb. Ondervlakte der bladen met sterharen, soms meer of minder witachtig, 
later bleekgroen. Topblaadje breed hartvormig-eirond of rondachtig. 
Sub-Discolores. 
Hiertoe behooren R. Wahlbergii Arrhen. en R. corylifolius Sm. ë 


bb. Blaadjes grof gezaagd. Bloeiwijze smal . . . . « … . …. Sub-Thyrsoidei. 


R. saxátilis!) L. Rotsbraam (fig. 647). 

Bij deze soort zijn de loten tot3 M lang, liggend, kantig, verspreid dunstekelig en behaard. 
De bladen zijn S-tailig, de blaadjes rond-eirond, stomp of 
ruitvormig, spits ingesneden gekarteld-getand, gelijk gekleurd, 
verspreid behaard. De zijdelingsche zijn kortgesteeld. 

De bloeiwijzen zijn eindelings, scherm- of trosvormig, 
zacht behaard of dunstekelig. De kelkbeker is tolvormig, de 
kelk aan de vrucht teruggeslagen. De kroonbladen zijn klein , 
smal, wit. De vruchtjes zijn weinig in getal, doch groot, rood. 

Uit iedere plant komen ieder jaar tal van loten naar alle 
zijden, die weder op sommige plaatsen wortel schieten en 
daar uitgangspunten worden voor nieuwe loten. Daardoor 
heeft hier dus eene sterke ongeslachtelijke vermenigvuldiging 
plaats. 4. 1-3 dM. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis in Noord- en Midden-Europa op rotsachtige plaatsen op 
rbe Er bergen en is bij ons alleen bij ter Apel gevonden. 


Fig. 647. R. spectabilis 2?) Pursh. Prachtbraam. 

Bij deze plant komen de stekels slechts in gering aantal 
voor. Zij zijn klein, met breeden voet en komen vooral aan den voet van den stengel 
voor. De bladen zijn 3-tallig, de blaadjes gezaagd tot vinspletig. 

De bloemen staan alleen of 2 bijeen aan korte takken, zij zijn groot, rood, meest knik- 
kend. De vrucht is 2-maal zoo groot als bij de framboos, reukeloos, geel. b. Mei. 


Voorkomen. De plant is bij ons sierheester en is afkomstig uit Noord-Amerika. Zij is 
bij Zwolle, in het Haagsche bosch en bij Hoevelaken verwilderd gevonden. 


R. odorátus®) L. Welriekende braam (fig. 648). 
Deze plant heeft 1-1!/5 M lange loten, die rechtopstaan, ongestekeld zijn, klierachtig 


behaard. De bladen zijn hartvormig 5-lobbig, met spitse, dubbel gezaagde lobben. 


| 
1) saxatilis — rots. 2) spectabilis — fraai. 3) odoratus —= welriekend. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 543 


De pluimen zijn armbloemig. De bloemen hebben een groote (tot 0,05 breede), roode, 
welriekende bloemkroon. De vrucht is rood, doch wordt zelden bij ons rijp. b. 1-1,6 M- 
Mei— Augustus, 


Voorkomen. Deze heester is afkomstig uit Noord-Amerika en 
komt bij ons als sierstruik voor, doch is waarschijnlijk in een 
tuin te Vorden verwilderd gevonden. 

R. Idaéus!) L. Framboos (fig. 649). 

Deze plant heeft 1-1, M lange loten, die recht- 
opstaan, doch boven overhangen. Zij zijn rond, 
berijpt, meest met tal van zachte, zwartroode borstels 
bezet. 

De bladen zijn 5-7-tallig, gevind, van onderen 
meest viltig. De blaadjes zijn eirond, toegespitst, de 
zijdelingsche zittend, vlak of rimpelig, ongelijk scherp 
gezaagd. 

De bloeiwijze is los, eind- en okselstandig. De Een 
kroonbladen zijn klein en wit. De vruchtkelk is 
teruggeslagen. De vruchten zijn rood (in tuinen soms ook lichtgeel). #. 
0,6-1,2 M. Mei—Juli. 

De variëteit anomalus Arrhen. (R. Leesii Bab.) heeft de onderste bladen. 
niervormig, vaak gelobd, de andere 3-tallig met 
breede, elkaar dekkende blaadjes en een opvallend 
lange, bijna geheel onvruchtbare bloeiwijze. 


Biologische bijzonderheden. De framboos is zeer 
geschikt om op eenigszins vochtige plaatsen te 
groeien door den bouw der bladen. Deze zijn nl. 
van onderen, waar zich de huidmondjes bevinden, 
viltig en worden door water niet bevochtigd. Daar- 
door kan de verdamping van water geregeld door 
blijven gaan, zoolang de toestand van den damp- 
kring dit toelaat. 

Bij de framboos ontstaan onder den grond bijzon- 
dere horizontaal loopende wortels, aan wier boven- 
zijde knoppen ontstaan. De uit deze knoppen 
ontstane takken vormen zelfstandige planten, zoo spoedig de gemeen- 
schappelijke wortel is afgestorven. Zij staan natuurlijk in rijen en soms op 
vrij groote afstanden van de moederplant. 


Rubus ideeus 
Fig. 649. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De framboos komt in Midden- 
en Noord-Europa in bosschen en op rotsachtige plaatsen voor. Bij ons 
komt zij ook wild in bosschen en heggen voor, doch wordt ook algemeen 
gekweekt en is soms verwilderd. 


Volksnamen. Behalve framboos, dat in alle mogelijke dialectische ver- 
scheidenheden, zelfs tot braambezen toe gehoord wordt, spreekt men in 
Steenwijk van eemkers, in Zuid-Limburg van emmeschen en van mummelkes , 
in Oost-Drente van hemeltjes, in het Oosten van Noord-Brabant van hengel 
bezen, en in Groningen, Friesland en een deel van Overijsel en Gelderland 
van hinnebessen. 


1) Idaeus moet betrekking hebben op den berg Ida in Kandia, waar de plant in groote 
hoeveelheid heet te groeien. 


544  ROSACEAE Sr FAMILIE 77. 


R. suberéctus !) Anders. (Fig. 650). 

Bij deze plant zijn de stekels klein en kort, kegelvormig, met samenge- 
drukten voet, bijna recht. De bladen hebben kleine, 
draadvormige steunblaadjes, van boven vlakke blad- 
stelen en groote, vlakke blaadjes. Het topblaadje 
is hartvormig-eirond met een slanken top, de 
buitenste zijblaadjes zijn ongesteeld. 

De bloeiwijze is trosvormig. b. Loten !o-1!/5 M 
hoog. Juni, Julí. Vruchtrijpheid Augustus. Afval- 
len der bladen einde October. 

Door de vaak voorkomende 7-tallige bladen, de 
zeer kleine, meest zwartviolette stekels en de zwart- 
roode vruchten herinnert de plant aan R. Idaeus. 
Van R. sulcatus onderscheidt zij zich door de kleine 


Rubus subercctus stekels en door de ongesteelde buitenste blaadjes. 
En: Voorkomen in Europa en in Nederland. De 


plant komt op vochtigen boschgrond, ook tusschen struikgewas, aan randen 
van moerassen en op vochtigen zandgrond voor, 


vooral in Midden-Europa, ook bij ons. Karren. 

R. fissus®) Lindl. (Fig. 651). SES 
Deze plant heeft priemvormige, spitse stekels. AF 
De bladstelen zijn van boven diep gegroefd. EER 
De meeldraden steken niet boven de stijlen uit. Se 
f. Loten nauwelijks 1 M hoog. Juni, Juli. Kn 

Door de gevouwen, dofgroene bladen, door de SC 


bloemen, doch vooral door de korte meeldraden, \ 4/40 
komt de plant overeen met R. plicatus. In de overige SENT INN Ay 
kenmerken gelijkt zij meer op R. suberectus, doch „=p V/ 
de bladen en de bloemen zijn kleiner. WM ss 

Een bastaard van R. fissus en R. silvaticus is bij 
den Haag gevonden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze braambessoort komt aan 
randen van bosschen en in struikgewas in Noord-Duitschland, Zweden, 
Noorwegen, Denemarken, Engeland en België 
voor en is bij ons ook nog al eens aangetroffen. 


Rubus fissus 
Fig. 651. d 


R. plicátus *) Wh. et N. (Fig. 652). 

Bij deze plant zijn de blaadjes duidelijk geplooid 
en scherp dubbel gezaagd. 

De bloeiwijzen zijn kort trosvormig, de bloem- 
stelen lang. De kelkbladen zijn afstaand, de meel- 
draden nauwelijks zoo hoog als de stijlen. De 
vruchten zijn half bolrond. tf. Loten 7,5-15 dM 
lang. Juni, Juli. De vrucht is rijp in Augustus, 
September. De bladen vallen af in October, 
Rubus plicatus November. 


JE Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
soort komt aan boschranden, in niet te dichte bosschen, in heggen, vooral 


!) suberectus — bijna rechtopstaand. 2) fissus — gespleten. 
5) plicatus — gevouwen. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 545 


op zandgrond voor in Denemarken, Zuid-Skandinavië, op de Bríitsche 
eilanden, in Noord- en Noordwest-Frankrijk en in de Noord-Duitsche laag- 
vlakte. Bij ons is zij ook vrij vaak gevonden. 


R. opácus ') Focke. 

Deze soort is verwant aan R. plicatus, doch krachtiger. Ook is het topblaadje hartvormig- - 
eirond, geleidelijk lang toegespitst en zijn de buitenste blaadjes kortgesteeld. De kroon- 
bladen hebben een naar boven gebogen plaat. b. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in Noordwest-Duitschland en 
in België in struikgewas en in heggen op zandgrond voor. Zij is bij ons nog niet waar- 
genomen. 

R. ammóbius *) Focke. 

Deze plant is verwant aan R. plicatus, doch de blaadjes zijn scherp onge- 
lijk fijn gezaagd en het topblaadje is breed hartvormig-eirond. t. Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt verspreid in 
Noordwest-Duitschland voor en is ook bij ons eenige malen gevonden. 


R. sulcátus *) Vest. (Fig. 653). 

Deze plant heeft krachtige stekels. De bladen hebben lijn-lancetvormige 
steunbladen en het topblaadje is hartvormig-eirond, in een slanke spits 
uitloopend, de buitenste blaadjes zijn duidelijk 
gesteeld. 

De bloeiwijze is vrij lang. De meeldraden steken 
eerst boven de stijlen uit. tf. Loten 1,5-3 M lang. 
Juni, Juli. De vruchten zijn in Augustus, Septem- 
ber rijp. 

Door de grootte der geheele plant en der bloei- 
wijzen, vooral echter door de stekels, de gesteelde 
buitenste blaadjes en de vruchten, is de plant van 
R. suberectus te onderscheiden, waarop zij in 
bladvorm en in den bouw der bloemen gelijkt. 

Van R. plicatus wijkt zij in alle organen af, het > | A 
gemakkelijkst is zij er van te onderscheiden door Rubus sulcatus 
den bladvorm, de langere meeldraden en verder EEA 
door de langere steeltjes der buitenste blaadjes en de meerdere grootte van 
alle deelen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt verspreid in de Noord-Duitsche 
‘laagvlakte voor, verder in Zuidelijk-Zweden en 
Noorwegen , in Denemarken, zelden in Engeland, 
meer in Noord- en Midden-Frankrijk en is ook 
bij ons eenige malen gevonden. 


R. nitidus ©) Wh. et N. (Fig. 654). 

Bij deze plant heeft het topblaadje een breede, 
korte, onduidelijk afgezette spits en zijn de 
buitenste blaadjes gesteeld. 

De bloeiwijze is pluimvormig uitstaand en de netten 
meeldraden zijn langer dan de stijlen. Fig. 654. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan boschranden, 
in niet te zware bosschen, in kreupelhout, zelfs op moerassigen bodem 


1) opacus — dof. 2) ammobius, Afleiding onbekend. sulcatus — gegroefd. 
4) nitidus — glanzend. 


Heukers, Flora. 35 


546 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


voor. Zij komt in West- en Noordwest-Duitschland voor en is ook bij ons. 
eenige malen aangetroffen. 


De variëteit £. integribásis P. J. Muller met korte bloeiwijze, komt in heggen en struik— 
gewas in België, Noord- en Midden-Frankrijk en Engeland voor en zou dus ook bij ons. 
kunnen worden aangetroffen. 


R. montánus &) Wirtgen. 

Hier zijn de blaadjes van onderen dun en zacht behaard. 

De bloeiwijze is stijf uitstaand. De bloemspil en takjes zijn los ruw behaard, met opeen 
gedrongen, priemvormige stekels bezet. b. Juni, Juli. 

Door de rijkelijke, krachtige bestekeling, vooral in de bloeiwijze, is deze plant bijzonder 
gekenmerkt. 


sn 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
aan boschranden en op open plaatsen in bosschen in Midden- 
Duitschland voor tot in Westfalen en Hannover. Zij is bij 
ons nog niet gevonden. 

R. carpinifólius ?) Wh. (Fig. 655). 

Deze plant heeft hoog boogvormige, onvertakte loten en 
van boven vlakke bladstelen. De bloeiwijze is pluimvormig 
en dicht. b. Juni, Juli. 

De vrucht is in September rijp. 


Ds AL Voorkomen in Europa en in Nederland. Aan boschranden 
en in heggen vindt men de plant in Noordwest-Duitschland „ 
België en in Engeland. Zij is bij ons nog niet gevonden. 

R. affinis ®) Wh. et N. (Fig. 656). 

Bij deze soort zijn de loten in het midden stomp 
kantig en de stekels krachtig en lang. De blaadjes zijn breed, van boven 
donkergroen, scherp gezaagd. Het topblaadje is. 
breed hartvormig-eirond, lang toegespitst. De kelk- 
bladen zijn na den bloei teruggeslagen. bh. Loten. 
tot 1,5 M lang. Juli, Augustus. 

De krachtige, ronde loten met hunne lange, 
krachtige stekels, de donkere bladen en de breede 
hartvormig-eironde blaadjes zijn voor deze soort 
karakteristiek. In de bloemen gelijkt zij veel op 
R. gratus. 


Rubus carpinifolius 
Fig. 655. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In 
Noordwest-Duitschland, Engeland, Noord- en West- 
Frankrijk komt zij aan boschranden, op open 

Fig. 656. plekken in bosschen en heggen voor en zij is ook 
bij ons nog al eens aangetroffen. 


R. hypomálacus £) Focke. 

Hier zijn de stekels priemvormig uit een samengedrukten voet. De blaadjes zijn bijna: 
gelijkmatig fijn gezaagd, van onderen bijna fluweelachtig-zachtharig, de buitenste zeer 
kort gesteeld. De stekels der bladstelen en in de bloeiwijze zijn naaldvormig. b. Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt aan boschranden en in kreupel 
hout in West-Duitschland voor, doch is bij ons nog niet gevonden. 


R. inféstus °) Wh. 

Hier zijn de stekels ten deele gekromd en groot, aan de kanten der loten staand, terwijl 
er tal van stekeltjes en gesteelde klieren op de vlakten staan. Het topblaadje is breed, 
omgekeerd eirond tot rondachtig. 


1) montanus — berg. 2) carpinifolius — haagbeukbladig. 3) affinis = verwant. 
4) hypomalacus — weekachtig, nl. weekharig. 5) infestus — besmet. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — DAT 


De bloeiwijze is pluimvormig, met zeer ongelijke, ten deele haakvormig gekromde, ten 
deele rechte stekels. b. Juni, Juni. 


De plant gelijkt vrij veel op R. plicatus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In heggen en kreupelhout komt de plant voor 
in het Noordwest-Duitsche heuvelland, in Zuidelijk-Zweden’, in Denemarken en in Engeland. 
Bij ons is zij een paar malen gevonden, bij Jipsinghuizen, Ter Apel en Oosterhout. 


R. eu-rhamnifólius ') Focke. (R. rhamnifólius Wh. et_N.). 

Deze plant heeft gegroefde loten en bladen, die van onderen aangedrukt grijsviltig zijn. 
Het topblaadje is meest opvallend lang gesteeld, rondachtig tot breed elliptisch. 

De bloeiwijze is naar boven gedrongen, de takjes loopen meest in meerbloemige bij- 
schermen uit en zijn met priemvormige geclachtige stekels bezet. b. Loten 11/,-2 M. hoog. 
Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit in Noordwest-Duitschland en 
in Noord-Frankrijk aan boschranden en op lichte plekken in bosschen. Bij ons is zij nog 
niet gevonden. 


R. nemorâlis 2) P. J. Müller. 

Deze plant heeft loten met platte of ondiep gegroefde vlakken. De bladen zijn van 
onderen bleek, fijn behaard. 

De bloziwijze is lang en los, boven zitten meest 2-3-bloemige takjes. De spil is met 
fijne stekels bezet. 

De bloemen zijn groot. b. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West-Europa in vochtige 
bosschen met een humusrijken bodem voor, doch is bij ons nog niet aangetroffen. 


R. argénteus *) Wh. et N. 

Bij deze soort hebben de loten gegroefde vlakken. De blaadjes hebben van onderen een 
dun stervilt en aanliggende, zijdeachtige haren. Het topbiaadje heeft een opgezette, lange 
en smalle spits. b. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze braambessoort komt in kreupelhout en in 
heggen in heuvelachtige streken, o.a. in Midden-Duitschland, in België, Engeland, Noord- 
en Midden-Frankrijk voor. Bij ons is zij niet gevonden. 


R. vulgáris *) Wh. et N. 

Bij R. vulgaris zijn de loten beneden stompkantig, in het midden hebben zij platte 
vlakken. Het topblaadje is naar den voet versmald, langwerpig-ruitvormig. 

De bloeiwijze heeft afstaande, armbloemige takjes, is dus los en draagt beneden enkele 
bladen. b. Juli. 

De vormen van R. vulgaris en van R. villicaulis komen vrij veel overeen, doch R. vulgaris 
heeft in den regel een kortere en lossere bloeiwijze, een lichtere beharing, zwakkere 
stekels, grovere tanden en vooral naar den voet versmalde 
blaadjes. 

Vormen zijn: 

a. eu-vulgáris Focke. Blaadjes grof gezaagd. Top- 
blaadje smal elliptisch tot langwerpig-omgekeerd eirond. 
Bloeiwijze tamelijk ontwikkeld. België, Noordwest-Duitsch- 
land. 

£. commutátus G. Braun. Bloeiwijze kort, onbewapend. 
Noordwest-Duitschland. 

y- Lindleyánus Focke. (Fig. 657). Bloeiwijze verlengd, 
vaak tot boven toe met bladen en wijd afstaande takjes. 
Noordwest-Duitsche laagvlakte tot aan onze grens. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt 
in Noordwest-Duitschland en in Engeland voor. In ons 
land is tot dusverre alleen de vorm Lindleyanus en wel 
te Beek bij Nijmegen gevonden. 


1) eu-rhamnifolius — echt wegedoornbladig. 2) nemoralis —= bosch. 
3) argenteus — zilverkleurig. 4) vulgaris — gewoon. 


35% 


548 


R. thyrsoideus *) Wimm. 


— ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


(Fig. 658). 


Bij deze zijn de blaadjes smal elliptisch tot hartvormig-eirond, van onderen dun grijsviltig. 
De bloeiwijze is lang en smal, tuilvormig, meest los, naar boven toe nauwelijks smaller. 
Ondersoort R. fragrans ?) Focke. 

Aangezien de andere ondersoorten van R. thyrsoideus in zoodanige streken voorkomen, 


dat zij bij ons wel niet gevonden zullen worden, vermel- 
den wij hier alleen R. fragrans. Bij deze zijn de loten 
nauwelijks behaard, roodbruin. De blaadjes zijn omge- 
keerd eirond, van boven donkergroen, glimmend. De 
bloemen rieken sterk naar honig. b. Julí. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De ondersoo 
R. fragrans wordt in Noordwest-Duitschland aan bosch- 
randen en op open plekken in bosschen gevonden. In 
den Prodromus wordt R. thyrsoideus vermeld als te zijn 
gevonden bij Winterswijk, Arnhem, Oosterhout en Heumen. 
Dit zal waarschijnlijk wel betrekking hebben op de onder- 
soort fragrans. 


R. pubéscens *) Focke. 

Deze soort heeft loten, die in de jeugd rijkelijk behaard 
zijn en smal elliptische tot hartvormig-eironde blaadjes, 
die van onderen dun grijsviltig zijn. 


De bloeiwijze is lang en dicht, naar boven versmald. 
De ondersoort R. eu-pubéscenst) Focke (R. pubéscens Wh.) is de eenige, waarvoor 


kans bestaat, 


bij ons te worden gevonden, daar zij uit het heuvelland in de Noordwest- 


Duitsche laagvlakte is overgegaan en ook in België voorkomt. Bij deze ondersoort zijn de 
blaadjes niet ingesneden gezaagd, van onderen grijs- tot witviltig. b. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In bosschen en in kreupelhout komt de onder- 
soort in bovengenoemde streken voor. In ons land is zij tot dusverre nog niet aangetroffen. 


R. ulmifólius °) Schott. f. 


(Fig. 659). 


De loten zijn scherpkantig, gegroefd, berijpt. De bladen zijn 5-tallig, 


de ondervlakten met dicht aangedrukt, blijvend 
stervilt. 

De bloeiwijze is verlengd, dicht. De meeldraden 
staan hooger dan de stijlen. 

Bij ons zal wel alleen de ondersoort R. rusticanus ®) 
E. Mercier gevonden zijn, waarbij de loten meest 
blauw berijpt en in het onderste deel afstaand 
behaard zijn en lancetvormige stekels dragen. De 
bladen zijn voetvormig of handvormig 5-tallig, de 
blaadjes met dicht aanliggend, dicht stervilt voorzien. 

De bloeiwijze is smal pluimvormig. De assen 
hebben krachtige stekels en zijn aangedrukt wit- 
viltig. bh. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De ondersoort komt aan bosch- 
randen en aan wegranden, muren en heggen voor. In onze nabijheid komt 
zij in België voor en in Duitschland alleen om Aken. In het Zuiden van 
ons land is zij in Limburg, Noord-Brabant en Zeeland gevonden. 


R. hedycárpus °) Focke. 


Bij deze soort zijn de blaadjes van boven sterharig-viltig, wit en op de nerven dicht 


kort behaard. 


De meeldraden steken ver boven de stijlen uit. Db. Juni, Juli. 


1) thyrsodeus — tuilachtig. 
Dew ==secht: 


2) fragrans — welriekend. 3) pubescens = za 


5) ulmifolius — iepbladig. 6) rusticanus — boeren. 


1) hedycarpus = zoetvruchtig. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 549 


Ondersoorten zijn: 

R. macrostémon !) Focke. (R. discolor Wh. et N.). (Fig. 660). 

Bij deze is de hoofdstengel in het middelste deel gegroefd en zijn de blaadjes kort 
voegespitst. 

R. Godrónii?) Lecog. et Lam. (R. argentátus P. J. Müller, 
R. Winteri Focke). 

Bij deze heeft de hoofdstengel platte vlakken en het top- * - 
blaadje loopt in een lange, smalle spits uit. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Beide onder- 
soorten komen aan boschkanten en aan beboschte hellingen 
voor. De eerste ondersoort behoort meer in Zuid-Europa 
thuis, doch komt ook in Frankrijk en in de Rijnstreek tot bij 
Keulen voor. Zij is bij ons alleen bij Zutphen gevonden. 

De tweede ondersoort komt in Frankrijk, Engeland en 
West-Duitschland voor. Zij is bij ons alleen bij Berg en Dal 
bij Nijmegen gevonden. 


R. Banningii ®) Focke. 

Deze soort is aan R. hedycarpus verwant. Zij heeft groote, 
voetvormig 5-tallige bladen en van onderen fijndonzige blaad- 
ies, terwijl het topblaadje kort is toegespitst. 

De bloeiwijze is omvangrijk, de assen zijn met enkele kortgesteelde klieren bezet. p. 
Juli, Augustus. 


Rubus macrostemon 
Fig. 669. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Westfalen aan randen van 
struikgewas en in heggen voor. Zij is bij ons nog niet gevonden. 


R. geniculâátus £) Kaltenb. 

Bij deze soort zijn de blaadjes lang toegespitst. 

De bloeiwijze is sterk ontwikkeld, los, dicht met lange, naaldvormige stekels bezet. h. 
Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen en langs boschranden 
in Noordoostelijk-Frankrijk, België, West-Duitschland voor en is bij ons alleen bij Weert 
gevonden. 


R. villieaúlis®) Köht. (Fig. 661). 

Bij deze soort zijn de loten in het midden scherpkantig, naar boven toe 
zijn zij gegroefd. De blaadjes zijn vrij klein, scherp 
gezaagd, de jongere vaak van onderen grijs- tot 
witviltig, het topblaadje is meest breed elliptisch. 

De bloeiwijze is bezet met sterke, lange stekels. k. 
Juli, Augustus. 

Bij ons komt waarschijnlijk alleen de vorm 
5. incarnátus®) Focke voor. Bij deze zijn de blad- 
stelen gegroefd, de blaadjes fijn en scherp gezaagd, 
van onderen grijsglanzend en zijn de bloemtakken 
met priem-lancetvormige stekels bezet. 

De variëteit glandulósa *) heeft gesteelde klieren 
aan de loten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De oen 
ondersoort komt aan boschkanten en in heggen in Fig. 661. 
Noordwest-Duitschland en in Noord-Frankrijk voor en is ook bij ons vrij 
vaak aangetroffen. De var. glandulosa is bij Boxmeer gevonden. 


1) macrostemon — met groote meeldraden. 2) Godronii naar D. A. Godron, professor 
in plantkunde te Nancy. 5) Naar F. Banning, die vele standplaatsen der Rubi opzocht. 
4) geniculatus — geknikt. 5) villicaulis — met vlokkigen stengel. 6) incarnatus —= 


vleeschkleurig. 1) glandulosa — klierachtig. 


550 EE ROSACENE Sn FAMILIE 77. 


R. rhombifóiius £) Wh. 

Hierbij zijn de blaadjes tamelijk regelmatig fijn dubbel gezaagd en is het topblaadje 
elliptisch of ruitvormig. 

De kroonbladen zijn smal omgekeerd-eirond tot langwerpig. kb. Juli, Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In bosschen, ook op open plaatsen er in, komt 
de plant in Engeland en in Noordwest-Duitschland voor. Zij is bij ons alleen bij Wassenaar 
gevonden. 


R. grátus®) Focke. (Fig. 662). 

Deze soort heeft kantige loten met gegroefde vlakken, slanke stekels met 
breeden voet, vrij grof gezaagde blaadjes en een 
topblaadje, dat breed eirond-langwerpig tot rond- 
achtig-elliptisch is. 

De bloeiwijze is afgebroken, boven de bladen 
kort. De bloemstelen zijn met vrij kleine, naald- 
vormige stekels bezet. De bloemen zijn groot met 
kelkbladen, die later afstaan of de jonge vrucht 
omvatten. De stuifmeelkorrels zijn groot. b. Juni, 
Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in bosschen, in struikgewas en heggen 
op zandigen grond in België en in Noordwest- 
Duitschland voor en is bij ons eenige malen ge- 
vonden. 


\ 


Rubus grates 
Fig. 662. 


R. leucándrus ©) Focke. 


Bij deze plant is het topblaadje uit breederen voet eirond, met langen, smallen top. 
De bloeiwijze is verlengd, samengesteld. De assen zijn met naaldvormige stekels bezet. 
De kelkbladen zijn teruggeslagen. b. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan boschranden, in struikgewas 
en heggen in Noordwest-Duitschland, België en Engeland voor en is bij ons misschien 
bij Putten (Veluwe) gevonden. 


R. macrophyllus*) Wh. et N. (Fig. 663). 

De loten zijn hier lang en dik, verspreid afstaand behaard, de stekels 
hebben een breeden voet. De bladen zijn groot, 
5-tallig, de blaadjes vrij grof en naar voren toe 
ongelijk gezaagd, van onderen in de jeugd zacht- 
harig, grijsviltig. 

De takjes der bloeiwijze zijn met naaldvormige 
stekels bezet, de kelkbladen teruggeslagen. fb. 
Juni, Juli. 

Ondersoorten zijn: 

a. R. eu-macrophy'llus®) Focke. Hierbij is het 
topblaadje elliptisch of bijna rechthoekig met 
breeden, iets hartvormigen voet. 

Een variëteit 4. piletóstachys Gr. et Godr. heeft 
klierachtige bloemstelen. 

b. R. Schlechtendálii ©) Wh. Hierbij zijn de 
stekels krachtiger dan bij de soort. Ook is het topblaadje langwerpig- 
omgekeerd eirond met afgeknotten voet en kort toegespitst en zijn de 
bloemen vaak groot. 


Rubus macron' us 


Fig. 663. 


1) rhombifolius — ruitbladig. 2) gratus — aangenaam. 5) leucandrus = wit- 
bloemig. 4) macrophyllus — grootbladig. pj etrHecht 6) Schlechtendalii, 
naar D. F. K. v. Schlechtendai + 1842. 


FAMILIE 77. —:ROSACEAE. — 551 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt in humusrijke 
bosschen voor. De ondersoort a komt in Frankrijk, Engeland en West- 
Duitschland voor en is ook bij ons eenige malen gevonden. De bovenge- 
noemde variëteit van deze is ook bij ons een 
paar malen aangetroffen. De ondersoort b komt 
in Noordwest-Duitschland, Frankrijk en Engeland 
voor, doch is bij ons nog niet gevonden. 


R. silváticus ') Wh. et N. (Fig. 664). 

Hierbij zijn de loten tamelijk dicht behaard 
met tal van gelijksoortige, korte, breed inge- 
plante, rugwaarts gekromde stekels bezet. 

De bloemtakken zijn kleinstekelig, de kelk- 
bladen teruggeslagen. bh. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De à PES 
$ ; ubus silvaticus 
soort komt in bosschen en aan boschranden in Fig. 664. 
Noordwest-Duitschland en in Engeland voor. Zij 
is bij ons eenige malen gevonden. De var. @. glandulósa, met klierharen, 
is ook eenige malen bij ons aangetroffen. 


R. Arrhênii ®) J. Lange. 

Bij deze planten zijn de loten rondachtig stompkantig met kleine teruggebogen stekels. 
De bladen zijn 5-tallig, de blaadjes fijn en scherp gezaagd. De bloeiwijze is samengesteld, 
verlengd. De kroonbladen zijn rondachtig, de meeldraden nauwelijks half zoo lang als de 
stijlen. b. Juli, Augustus. De vrucht is in September rijp. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, aan boschkanten 
en in heggen voor in Noordwest-Duitschland. Zij is bij ons nog niet gevonden. 


R. chlorothyrsos ®) Focke. 

Hierbij zijn de loten dicht afstaand behaard met vrij krachtige, breed ingeplante stekels. 
De% blaadjes zijn ongelijk grof gezaagd. De bloeiwijze is lang en smal met enkelvoudige 
bladen, de assen zijn dicht afstaand behaard. bh. Juli. De vruchten zijn in September rijp. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op lichten humus- of mergelgrond 
voor op open boschplekken en aan boschkanten, ook in heggen. Daar de soort in Dene- 
marken, Zweden, Sleeswijk-Holstein en Mecklenburg bekend is, zou zij bij ons kunnen 
voorkomen. Zij is echter nog niet waargenomen. 


R. Sprengélii t) Wh. (Fig. 665). 

Bij deze zijn de loten tamelijk dicht afstaand 
behaard. De stekels zijn samengedrukt, breed 
en sikkelvormig. De bladen zijn meest 3-tallig, 
de blaadjes onregelmatig grof gezaagd. 

De bloeiwijze is stijf uitstaand en los, met 
dunne, lange takjes. De assen zijn viltig. De 
bloemen hebben omgekeerd eirond-langwerpige, 
bijna steeds rose kroonbladen. hb. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in bosschen, struikgewas en heggen, Rubus Sprengeli 
vooral op lichten leem- en zandgrond voor, in Fig. 665. 
Zuid-Denemarken, Noord-Duitschland, Engeland, België, Noordoost-Frank- 
rijk. Zij is bij ons eenige malen gevonden. 


1) silvaticus — bosch. 2) Arrhenii naar J. P. Arrhenius, + 1889, die de Zweedsche 
Rubi beschreef. 5) chlorothyrsos — groentuilig. 4) Sprengelii naar K. P. J. Sprengel, 
professor in Halle, + 1833. 


552 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


R. egrégius ') Focke. 

Bij deze soort zijn de stekels kort, rugwaarts of licht gebogen en zijn de blaadjes klein 
en scherp gezaagd, in de jeugd dun witviltig, het topblaadje is omgekeerd-eirond. 

De bloeiwijze is lang en smal, de as en de bloemstelen zijn kortharig-grijsviltig. hb. Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Aan boschranden en heuvelhellingen in Dene- 
marken en in Noordwest-Duitschland komt de plant voor, doch is bij ons nog niet gevonden. 


R. vestitus ?) Wh. et N. (Fig. 666). 
Hier zijn de loten stompkantig en dicht met dooreenloopende haren bezet. 
De stekels zijn uit breeden voet smal lancetvormig, 
lang. De blaadjes zijn van onderen door stervilt 
en lange, iets afstaande haren zacht grijsviltig, het 
topblaadje is cirkelrond of breed elliptisch. 

De bloeiwijze is lang, naar boven niet versmald, 
met korte takjes, die bijschermen vormen. De 
kelkbladen zijn teruggeslagen. h. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
braambes komt aan boschranden, in kreupelhout 
en op weinig beschaduwde plaatsen op kalk- en 
‚__mergelgrond in Noordwest-Duitschland, België, 
ES Denemarken, Engeland en Frankrijk voor en is bij 

Fig. 666. ons ook eenige malen gevonden. 


R. conspicuus ®) P. J. Müller. 
Deze soort is zeer verwant aan R. vestitus. De loten zijn kortharig viltig. De blaadjes 
zijn van onderen wit door aangedrukt stervilt. bh. Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt langs boschranden en aan 
beboschte hellingen, ook op kalkarmen bodem, langs den Rijn van de Bodensee tot in het 
Zevengebergte voor en is bij ons tusschen Haamstede en Renesse en aan den Plasmolen 
bij Groesbeek gevonden. 


R. lasióclados &) Focke. 

Ook deze soort is zeer verwant aan R. vestitus. 

De loten en de bloeiwijze hebben breedere stekels dan bij R. vestitus. Zij zijn beneden 
berijpt. De bloemen zijn grooter. b. Juli, Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is bij Aken, in Engeland en in Noord- 
en Midden-Frankrijk gevonden en zou dus ook bij ons kunnen voorkomen. 


R. pyramidális ®) Kaltenb. (Fig. 667.) 

Deze plant heeft los afstaand behaarde loten en van 
onderen bijna fluweelachtig zacht behaarde bladen, wier 
topblaadje elliptisch tot ruitvormig is. 

De bloeiwijze is verlengd, de kelkbladen zijn los afstaand. 
hb. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op lossen boschgrond, aan randen van en op open plekken 
in bosschen en ook in heggen in Noord-Duitschland, 
België, Denemarken, Zuidelijk-Zweden, Engeland, Noord- 
en Midden-Frankrijk voor en is bij ons misschien een 
paar malen gevonden. 


al R. obscúrus ©) Kaltenb. 
Rubus pyramidalis Vormen van deze zijn: 
Fig. 667. A. R. inseráticus®) P. J. Müller. 
Deze heeft liggende, dicht en lang behaarde loten met 

vrij zwakke stekels. De blaadjes zijn van onderen zacht en glanzend, het topblaadje is 

1) egregius — voortreffelijk. 2) vestitus — bekleed. 3) conspicuus — in het oog 
vallend. 1) lasioclados —= ruwtakkig. 5) pyramidalis — pyramidaal. 6) obscurus = 
donker. 1) inseraticus — ingevoegd. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 553 


breed elliptisch of omgekeerd-eirond. De kelkbladen zijn afstaand. bh. Juli. Als rassen 
behooren hiertoe: 

a, rubicúndust) P. J. Müller. De loten zijn hier met naald-priemvormige stekels bezet, 
de bladen van onderen zijdeachtig zacht behaard, het topblaadje is eirond, de vrucht- 
kelk is afstaand of rechtopstaand. 

P. décorus?) P. J. Müller (R. cruentátus P.J. Müller). De blaadjes zijn hier fijn en gelijk- 

matig scherp gezaagd, de bloeiwijze is groot en los, de bloemen zijn groot. 

B. R. fusco-áter®) Focke (R. fusco-áter Wh. et N.) De loten zijn hier dicht behaard met 
dichtopeenstaande, zeer ongelijke, gesteelde klieren, stekeltjes en stekels, de blaadjes zijn 
van onderen grijsgroen of bleekgroen, zacht, het topblaadje 
is breed elliptisch. De bloemassen dragen vele ongelijke, 
gesteelde klieren en naaldstekels. b. Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De vorm A 
komt in bosschen en aan beekoevers in Zwitserland, het 
Rijngebied, de Belgische Ardennen en Engeland voor, 
doch is bij ons nog niet gevonden. De beide rassen zijn 
evenmin in ons land aangetroffen. Het eerste komt in 
bosschen en kreupelhout in de Rijnprovinciën voor en in 
Engeland, het tweede op vruchtbaren boschgrond in Midden- 
en West-Duitschland en in België. De vorm B komt aan 
boschranden, heggen en hellingen in Noordwest-Duitsch- 
land voor. 


R. Ménkei &) Wh. et N. (Fig. 668). 

Een der rassen dezer soort is ff. feretiüsculus 5) Focke B head 
(R. teretiúsculus Kaltenb.). een 4 

Bij deze zijn de blaadjes van onderen grijsviltig en is het topblaadje omgekeerd 
eirond. bh. Juli. 

Voorkomen. in Europa en in Nederland. Dit ras is in 
Duitschland bij Aken en in het Rijngebied gevonden en ook 
bij ons een paar malen. ° 


R. hypoleúcos ©) Lefèvre et P. J. Müller. (Fig. 669). 

De blaadjes zijn ongelijk grof en naar voren toe vaak inge- 
sneden gezaagd, van onderen glanzend, het topblaadje is 
langwerpig-elliptisch, geleidelijk toegespitst. 

De bloeiwijze is meest groot en los, de bloemen zijn 
groot. bh. Juni, Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
Zuid- en West-Engeland en Frankrijk voor, doch is bij ons 
nog niet gevonden. 


EERE R. rúdis?) Wh. et N. (Fig. 670.) 

Fig. 669. Bij deze soort zijn de loten met dicht opeengedrongen, 
korte, gesteelde klieren bezet. De stekels zijn breed inge- 
plant, rugwaarts geneigd, kort, doch krachtig. De blaadjes 
zijn ongelijk grof gezaagd, van onderen met aangedrukt 
stervilt voorzien. Het topblaadje is elliptisch of ei-ruitvormig. 

De bloeiwijze is stijf uitgespreid: met afstaande takjes en 
dunne bloemsteeltjes. b. Juni, Juli. De vrucht is in Augus- 
tus—October rijp. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in bosschen en in kreupelhout, doch zelden in de vlakte 
voor, in Engeland, Noord- en Midden-Frankrijk, West- 
Duitschland en België en is bij ons misschien bij Boxmeer 
gevonden. 


R. rádula®) Whe. (Fig. 671). 
Hier zijn de loten naar boven toe met platte vlakken be- 


: , b i 
grensd. De stekels zijn krachtig, lancetvormig, recht. De BE 
1) rubicundus —= donkerrood. 2) decorus — sierlijk. 5) fusco-ater — bruinzwart. 
1) Naar K. T. Menke, arts te Pyrmont, + 1861. 5) teretiusculus — rolrondachtig: 


6) hypoleucos — beneden wit. 1) rudis —= ruw. S) radula = vijl, rasp. 


554 — ROSACERE NS — FAMILIE 77. 


blaadjes zijn van onderen in de jeugd witviltig, het topblaadje is eirond of elliptisch. 
De bloeiwijze is met krachtige, lange, rugwaarts geneigde stekels bezet en tamelijk smal. 
De kelkbladen zijn aan bloem en vrucht teruggeslagen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
kreupelhout, aan boschranden en heggen in heuvelachtige 
streken voor in België, Zuid-Skandinavië, Engeland, Noord- 
Frankrijk en West-Duitschland. Zij is bij ons een paar malen 
gevonden. 


R. pâllidus *) Wh. et N. 

De loten zijn bij deze plant beneden rondachtig, fijnste- 
kelig, boven behaard, met rugwaarts geneigde stekels. De 
blaadjes zijn ongelijk grof gezaagd, het topblaadje is hartvormig- 
eirond, lang toegespitst. De bloeiwijze heeft afstaande takjes 
en dunne bloemstelen. b. Juni, Juli. 

Als ras behoort hiertoe f. fúscus*) Focke. (R. fúscus Wh. 
et N.) Hierbij zijn de blaadjes kort toegespitst en is de bloei- 
wijze ineengedrongen met korte bloemsteeltjes. hb. Julí. 


Fig. 671. 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in bosschen op vruchtbaren grond 
voor in Noordwest-Duitschlaná, België, Denemarken, Zuid-Zweden, Engeland en Noordoost- 
Frankrijk. Het ras komt in bosschen en kreupelhout in West-Duitschland, België, Engeland 
en Noord-Frankrijk voor. Noch de soort, noch het ras zijn tot dusverre bij ons gevonden. 


R. foliósus?) Wh. et N. (Fig. 672). 

De loten zijn hier vrij dicht behaard, de blaadjes zijn iets dik, ongelijk 
fijn en scherp gezaagd, van onderen grijsachtig, 
het topblaadje is eirond of elliptisch. 

De bloeiwijze is vrij lang, beneden afgebroken, 
de bloemstelen staan bijna in bundels bijeen. b. Juli. 

Als ras behoort hiertoe £. sádltuum*) Focke. Hier 
zijn de loten weinig kort behaard, de blaadjes 
scherp gezaagd, de assen kortharig-sterviltig. b. 
Juli, Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
soort is een boschplant van het berg- en heuvel- 
land in West-Duitschland, België, Frankrijk en 
Engeland. Zij is bij ons eenige malen gevonden. 
Het ras komt in bosschen en aan beboschte hel- 
lingen, vooral op zandgrond voor in West-Duitsch- 
land, België, Frankrijk en Engeland en is bij ons 
bij Winschoten gevonden. 


R. tereticâulis ®) P. J. Müller. (Fig. 673). 

Dit is een ondersoort van R. scaber®) Wh. et N., waarbij 
de loten ruw zijn door kort gesteelde klieren en klierknobbels. 
De blaadjes zijn dik, bijna lederachtig. Het topblaadje is 
elliptisch. De bloeiwijze is tamelijk ontwikkeld, de middelste 
takjes dragen armbloemige bijschermen. De assen zijn kort- 
harig viltig, dicht met kort gesteelde klieren bezet. De kroon- 
bladen zijn smal. 

De soort heeft niet veel kans hier te worden gevonden, 
omdat de streken, waar zij voorkomt, niet in de nabijheid 
Tie onzer grenzen liggen. 

Rubus tereticaulis De ondersoort heeft viltig behaarde loten en dichtviltige 
Fig. 673. assen met fijne stekels. bh. Juli. 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De ondersoort komt in de Noordwest-Duitsche 


Rubus foliosus 


Fig. 672. 


1) pallidus = bleek. 2) fuscus — bruin. 5) foliosus — bladrijk. 4) saltuum — van 
een bergwoud. 5) tereticaulis —= rondstengelig. 6) scaber — ruw. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 555 


laagvlakte, Engeland, Frankrijk, en Zuid-België voor in bosschen en zou bij ons wel 
gevonden kunnen worden. 


R. melanóxylon *) Müll. et Wirtg. 

Bij deze plant zijn de loten meest donkerbruin en hebben vrij krachtige stekels, de blaadjes 
zijn grof gezaagd, van onderen behaard, bleekgroen, het topblaadje is bleek, toegespitst- 
De assen zijn aangedrukt sterviltig. b. Julí. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op humusrijken boschgrond in 
Frankrijk en in enkele deelen van Duitschland b.v. in Westfalen voor. Zij is bij ons mis- 
schien bij Vlachtwedde gevonden. 


RB. bádius ?) Focke. 

Hier zitten de stekels op de loten breed vast en zijn smal priemvormig. De blaadjes 
zijn klein en scherp gezaagd. De assen zijn van gesteelde klieren, klierborstels en naald- 
stekels voorzien, de kroonbladen zijn levendig rose. b Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen, aan berghellingen en 
in steengroeven in Noordwest-Duitschland voor, doch is bij ons tot dusverre nog niet gevonden. 


R. rosáceus *) Wh. et N. (Fig. 674). 

Bij deze soort zijn de loten met ongelijke, gesteelde klieren en stekeltjes en met krachtige 
stekels bezet. De blaadjes zijn groot, vlak, breed, van 
onderen behaard, zonder stervilt, het topblaadje is rond- 
achtig of breed elliptisch. 

De bloeiwijze is kort, stijf uitstaand, de kelkbladen zijn 
afstaand. b. Julí. 

Een ondersoort is R. pygmaeópsis +) Focke. Deze heeft 
los behaarde loten en een iets hartvormig topblaadje. De 
assen zijn dikviltig, dicht met gesteelde klieren en krach- 
tige, zeer ongelijke stekels bezet. b. Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt 
op open boschplekken en aan boschranden in West- 
Duitschland, België, Engeland, Frankrijk voor en is bij 
ons een paar malen gevonden. De ondersoort is in Noord- 
west-Duitschland gevonden, doch nog niet bij ons. 

In de buurt van Bremen en misschien in Mecklenburg 
is een Rubussoort gevonden, die ook uit Zweden bekend Fig. 614. 
is: R. hórridus5) Hartm. Deze is verwant aan R. rosaceus, k 
doch de assen en de ondervlakten der bladen zijn veel rijker behaard, de jonge blaadjes’ 
zelfs witviltig. Deze soort wordt in den Prod. Fl. Bat. vermeld als bij Harderwijk te zijn 
gevonden onder den naam R. Koehleri Wh. et N., subsp. balticus. 


R. hystrix”) Wh. et N. 

Bij deze plant zijn de loten met dicht opeenstaande stekels, stekeltjes en klierborstels en 
gesteelde klieren bezet. De blaadjes zijn smal, het topblaadje is smal elliptisch, lang toe- 
gespitst. bh. Juli. EN 

Een ras is f. adornátus Focke. Hierbij zijn de loten door 
korte stekelborstels en klieren ruw en is het topblaadje omge- 
keerd eirond of ruitvormig-elliptisch. 

De assen zijn met steelklieren bezet, die niet boven de haren 
uitsteken, de kelkbladen zijn grijsgroen. b. Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt 
in Noordwest-Duitschland voor en is bij ons niet aange- 
troffen, het ras komt in West-Duitschland en België voor 
en is evenmin bij ons gevonden. 


R. Koehléri ©) Wh. et N. (Fig. 675). 

Hierbij zijn de loten kantig, dicht met groote en kleine 
stekels, klierborstels en gesteelde klieren bezet. De grootere 
stekels zijn lancetvormig, lang en recht. De blaadjes zijn 


1) melanoxylon — zwartbladig. 2) badius — kastanjebruin. 3) rosaceus — rOOs- 
achtig. 4) pygmaeopsis — er uitziende als een dwerg. 5) horridus — viltig behaard. 
6) hystrix — stekelig. 1) Koehleri naar J. C. G. Koehler, een onderzoeker der Rubíi. + 1833. 


dd 


556 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


grof en ongelijk gezaagd, van onderen zacht behaard, het topblaadje ís elliptisch. 
De assen zijn met lange, ongelijke naaldstekels bezet. De kelkbladen zijn terugge- 
slagen. hb. juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt op lichte plekken in bosschen, 
aan boschranden en in heggen in Noord- en Midden-Duitschland, Engeland en Frankrijk 
voor. Zij is bij ons nog niet gevonden. 


R. Schleichéri !) Wh. (Fig. 676.) 
Hierbij zijn de grootere stekels aan de loten breed ingeplant, stijf, krachtig, sikkelvormig, 
rugwaarts gebogen. De blaadjes zijn ongelijk grof, vaak 
ingesneden gezaagd, het topblaadje is elliptisch. De bloeiwijze 
is smal, knikkend, boven trosvormig. De assen zijn met 
talrijke klierborstels, die niet boven het vilt uitsteken, bezet. 
bh. Juní, Julí. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan 
boschranden, in kreupelhout en heggen in Noord-Duitschland 
voor en is bij ons tusschen Wageningen en Bennekom gevonden. 


R. thyrsiflórus®) Wh. et N. 

Bij deze soort zijn de loten met korte, breed ingeplante, 
meest tamelijk gelijke stekels bezet. De steunblaadjes zijn 
lancetvormig en zitten laag aan den bladsteel. De blaadjes 
zijn breed, bedekken elkaar vaak met de randen en zijn grof 
en ongelijk gezaagd, het topblaadje heeft een hartvormigen 
Rubus Schleicheri voet en is gezaagd. 

Fig. 676. De bloeiwijze is boven ineengedrongen. b. Juni, Julí. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en kreupelhout ín 
het berg- en heuvelland in Noordwest-Duitschland, Engeland, Noord-Frankrijk en België 
voor, doch ís bij ons nog niet gevonden. 


B. viridis *) Kaltenb. 

Hier zijn de loten boven kantig met gewelfde of platte vlakken. De bladen zijn meest 
5-tallig. Zij herinneren in vorm aan die van R. macrophyllus en R. pallidus. De klier- 
borstels staan verspreid. bh. Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De vorm eu-viridus 
Focke komt aan den Rijn en in België en Engeland voor en 
zou bij ons kunnen worden aangetroffen. 


R. Bellárdii ©) Wh. et N. (Fig. 677). 

Hierbij zijn de blaadjes groot en gelijkmatig klein gezaagd 
en is het topblaadje elliptisch met opgezette, lancetvormige 
spits. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op 
vochtigen boschgrond voor in Duitschland, België, Zweden, 
Denemarken, Oost-Frankrijk en Engeland, doch is bij ons 
nog niet gevonden. 


- 


DE MEO R. caésius5) L. Dauwbraam (fig. 678). 
Rubus Bellardii Deze braambessoort heeft rolronde, berijpte loten, 

een die met zwakke en korte borstel- of sikkelvormige 
stekels bezet zijn. De steunbladen zijn naar het midden toe sterk verbreed. 
Het topblaadje is breed hartvormig-eirond tot eirond-lancetvormig. 

De bloeiwijze is kort en van boven vlak, de bloemstelen zijn lang en dun. 
De kroonbladen zijn breed elliptisch. Het stuifmeel bestaat uit groote, 
regelmatige korrels. De vruchten zijn blauw berijpt. b. Mei, Juni. 

Als variëteiten zijn bekend: 

5. aquäáticus®) Wh. et N. Hierbij zijn de loten kaal, de blaadjes vlak 


1) Naar J. C. Schleicher. 2) thyrsiflorus — tuilbloemig. 3) viridis — groen. 
1) naar C. A. L. Bellardi, + 1826. 5) cesius— blauwgrijs. 6) aquaticus —= water. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 557 


en dun, diep ingesneden, meest gelobd, van onderen los behaard, de bloem- 
stelen zijn lang en dun, de kelken van buiten groen, de stekels verspreid. 
‚k dunénse *) Noeldeke. Hier zijn de loten = n 
viltig, dicht bewapend, de blaadjes klein, rim- 
pelig, nauwelijks ingesneden gezaagd, van onderen 
dicht behaard. De bloemstelen zijn kort, de 
kelken grijsgroen, de vruchten zeer volkomen. 
d. arvdlis Rchb. Deze is als de vorige, maar 
de loten zijn meest kaal en minder stekelig. 
z. _innóxius (R. innóxius Först). Deze variëteit 
wordt in den Prod. Fl. Bat. vermeld,-echter 
zonder opgave van kenmerken. 


Biologische bijzonderheden. Rubus caesius 
wijkt van de andere Rubussoorten af wat den 
vorm der bloem betreft, doordat de meeldraden 
bij het opengaan der bloem nog gebogen zijn over het midden der bloem 
en zich bij het openen eerst naar buiten buigen. Doordat zich dan de 
bloembodem meer welft, komen dan de stempels hooger te staan en steken 
uit boven de binnenste meeldraden, die dan nog gesloten zijn (zie fig. 646). 
Deze soort verlangt een eenigszins kalkhoudenden grond, dus b.v. duin- en 
mergelgrond. Overigens vindt men haar ook op den meest dorren grond, 
zoowel als aan beken, rivieren, waar zij zelfs overstroomingen verdraagt. 
Ook komt zij in bosschen en op bebouwden grond voor. 


Rubus Caesius 
Fig. 678. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa, 
behalve in het hooge Noorden en in het Zuiden voor op de bovengenoemde 
plaatsen. Ook bij ons is zij algemeen, vooral in de duinen. De var. /. is 
bij ons vrij algemeen, de var. 7. is bij ons enkele malen in de duinen der 
Noordzee-eilanden aangetroffen, de var. d. is zeldzaam gevonden, de var. 
z, een enkele maal bij Oegstgeest. 


Volksnamen. In Friesland heet de plant brommerbei, bijekoeren, stekeibei 
en toarnbei, in Zuid-Holland blauwe braam, op Walcheren dauw- en katte- 
braam, in Zeeuwsch-Vlaanderen schimmelkousen. 


8. Frágaria®) Tru. Aardbei. 


Kelk 5-bladig, blijvend, met bijkelk. De bijkelkbladen korter dan de in 
den knoptoestand klepvormig liggende kelkbladen, meer afstaand. Kroon- 
bladen 5, breed eirond. Meeldraden talrijk. Stampers vele, met zijstandige, 
korte stijlen. Schijnvrucht besvormig, gevormd door vele droge dopvruchtjes, 
die op een vleezigen, bolvormigen of eironden bloembodem zitten, die geheel 
of voor het buitenste deel vleezig en welriekend is. Bloemen wit of iets rose , 
in eindelingsche, armbloemige bijschermen. Vruchtstelen gekromd. 

Stengels en bladstelen meest afstaand behaard. Planten kruidachtig met 
langgesteelde, 3-tallige, van onderen bleekgroene wortelbladen, wier steun- 
blaadjes met den bladsteel vergroeid zijn, lange, draadvormige, aan den 
top wortelende en daar weer bladrosetten vormende uitloopers en stengels, 


1) dunense —= duinlievend. 
2) van het Latijnsche fragrans: welriekend en siaat dan op den geur der vrucht, volgens 
anderen van het grieksche rax: bes en zou dan betrekking hebben op den vorm der vrucht. 


558 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


die weinige, meest ongedeelde, vaak zeer kleine bladen dragen en aan den 
top de bloemen. 

Biologische bijzonderheden. De vegetatieve voortplanting is bij de Fragaria- 
soorten zeer sterk. Uit de oksels der bladen van het wortelroset komen 
stengels met lange leden, die over den bodem liggen. In de -knoopen van 
deze ontstaan worteltjes en knoppen, waaruit zich nieuwe bovenaardsche 
planten vormen en deze nieuwe plantjes worden zelfstandig, doordat de 
verbindende leden met de moederplant op den duur afsterven. 

De bladen bevatten tannine en zijn daardoor beschut tegen slakkenvraat. 

De bloemstelen buigen zich bij nacht en bij regen naar beneden, waardoor 
het stuifmeel tegen vocht is beschermd. De bloemen bevatten honig, die 
door een vleezigen ring, die door de buitenste stampers aan de binnenzijde 
en door de meeldraden aan de buitenzijde bedekt wordt, wordt afgescheiden. 
De bloemen zijn proterogynisch en wel springen de helmknopjes veel later 
open, als de stempels reeds lang ontwikkeld zijn. De insecten zetten zich 
neer op de wijd uitstaande kroonbladen en bewerken in den regel dus 
kruisbestuiving. Blijft insectenbezoek uit, dan volgt meest tengevolge van 
den schuinen stand der bloem spontane zelfbestuiving. 

Na de bevruchting krommen zich de bloemstelen blijvend naar beneden, 
zoodat de rijpende vrucht door den blijvenden kelk als door een dak 
beschut is. De schijnvruchten worden door slakken gegeten en het schijnt 
dat deze de zaden wel verspreiden. Voor verspreiding door vogels, zooals. 
die met de meeste vleezige vruchten plaats vindt, is hier weinig kans, 
daar de vruchten meest onder de bladen verborgen zitten en dus weinig 
opvallen. Alleen zou de geur een middel kunnen zijn om ook vogels 
te lokken. 


Volksnamen. Behalve aardbei, welk woord in alle mogelijke dialectische 
variaties wordt gebruikt, heet de plant in Twente kolbezen, in Noord- 
Limburg molbezen en op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen frenzen. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Fragaria.- 


A. Vruchtjes bij rijpheid aan de oppervlakte van de bloemspil zittend. 
a. Vruchtkelk afstaand of teruggeslagen. 
aa. Bladstelen horizontaal afstaand behaard. Haren der zijdelingsche of van alle 
bloemstelen rechtopstaand of aangedrukt . . . . . . F. vesca blz. 558. 
bb. Bladstelen en alle bloemstelen horizontaal afstaand behaard. F. elatior blz. 559. 
b. Vruchtkelk aangedrukt of rechtopstaand. Planten meest onvolledig 2-huizig. Blaadjes 
aan weerszijden zijdeachtig behaard, het middelste zeer kort gesteeld. Bladstelen 
horizontaal afstaand behaard. . .… se Fi collinanblzenas 
B. Vruchtjes bij rijpheid in diepe groeven der ‘bloemspil. zittend. 
a. Vruchtkelk afstaand. Blaadjes van boven vrij kaal. Bladstelen afstaand of recht- 


opstaand behaard; sn 4 nes eraan bat ennn iere vam ate AE Vies ana Zen 
b. Vruchtkelk aangedrukt. dal van boven bijna kaal. Bladstelen met rechtop- 
staande haren. . . . . … … … … EF. grandiflora blz. 560. 


F. vésca!) L. Boschaardbei (fie. 679). 

Deze vrij teere plant heeft een bruinen wortelstok en tal van uitloopers 
die aan de leden een schub dragen en in de knoopen bladen en wortels. 
De stengel is weinig langer dan de bladen, horizontaal afstaand behaard en 
draagt geen of 1-2 blaadjes, die meest ongedeeld zijn. De blaadjes zijn vrij 
groot, 3-tallig. De blaadjes zijn ovaal, gekarteld-getand met rechte tanden 


1) vesca — eetbaar. 


FAMILIE“ 77. — ROSACEAE, — 559 


Zij zijn vooral van onderen zijdeachtig behaard en zittend, het middelste 
is zelden gesteeld. De bladen hebben lancetvormige steunblaadjes. 

De bloemen zijn 2-slachtig, wit, 12-15 mM in 
middellijn. De bijkelkbladen zijn bijna even lang 
als de kelkbladen. De kroonbladen zijn iets ge- 
karteld, kort genageld. De meeldraden zijn nauwe- 
lijks zoolang als het hoofdje van stampers. De 
schijnvrucht is in rijpen staat scharlakenrood, 
zelden wit, geheel met vruchtjes bezet en zit niet 
aan den kelk verbonden. De vruchtkelk is uitge- 
spreid of teruggeslagen. 2. 7-15 cM. Mei, Juni, 
zelden tot in den Herfst. 

Bij deze plant komen ook wel vrouwelijke exem- 
plaren voor. 


Fragaria vesca 


Voorkomen in Europa en in Nederland. In Fig. 610. 
bosschen, heggen en in struikgewas komt deze 
plant in geheel Europa voor. Ook bij ons is zij algemeen en wordt ook gekweekt. 


F. elátior!) Ehrh. Tuinaardbei (fig. 680). 

Deze plant is vrij krachtig en heeft weinig of geen uitloopers. Als zij er 
zijn, hebben zij ook weer een schubbetje op ieder lid en dragen in de knoopen 
worteltjes en bladen. De stengel is hier langer dan 
de bladen. Hij is afstaand behaard en draagt geen 
of 1 à 2 blaadjes. De bladen zijn groot en 3-tallig. De 
blaadjes zijn ovaal, breed gezaagd, meest minder 
behaard dan bij F. vesca, zij zijn alle kortgesteeld. 

De bloemen zijn groot (20-25 mM. in middellijn), 
onvolledig 2-huizig, iets welriekend. De bijkelkbladen 
zijn korter dan de kelkbladen. De kroonbladen zijn 
wit, gaafrandig. De meeldraden zijn bij de vruchtbare 
bloemen even groot als het hoofdje van stampers. 

En ê NINNNSS De vruchtkelk is uitgespreid of teruggeslagen. 
Nes HAAN ANARS De vrucht is ovaal, roodachtig, van onderen ver- 
Ge tend smald en daar zonder vruchtjes, zij is stevig aan 
es den kelk gehecht. 2%. 1,5-3 dM. Mei, Juni. 
De plant is in alle deelen grooter dan F. vesca. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt in Midden- en Oost-Europa in heggen 
en bosschen voor. Bij ons is zij zeldzaam, vooral 
op diluvialen zandgrond gevonden. Zij wordt ook 
gekweekt. 


F. collina ?) Ehrh. Heuvelaardbei (fig. 681). 

Deze plant is vrij teer en heeft weinig of geen uitloopers. 
Zijn zij er, dan hebben zij geen schub op de leden, doch 
zijn wel in de knoopen bebladerd en wortelend. De stengel 
is weinig langer dan de bladen, horizontaal afstaand behaard 
en draagt geen of 1 à 2 blaadjes. De bladen zijn vrij klein, 
3-tallig. De blaadjes zijn ovaal, vooral van onderen zijde- Fragaria collina 
achtig behaard, getand met gekromde tanden. De zijdelingsche Fig. 681. 
zijn zittend. 

De bloemen zijn groot (15-20 mM. in middellijn). De kelkslippen staan rechtop, de kroon- 


1) elatior = hoog, slank. 2) collina = heuvelbewonend. 


560 rr OROSACBAE NE FAMILIE 77. 


bladen zijn geelachtig wit, gaafrandig. Bij de vruchtbare bloemen zijn de meeldraden even 
lang, bij de onvruchtbare dubbel zoo lang als het kogeltje van stampers. 

De schijnvrucht is rood of wit, even groot als bij F. vesca. Zij is aan den voet versmald, 
bijna bolrond, bevat bijna geen vruchten aan den voet, en is stevig aan den kelk gehecht. 
4. 7-15 cM. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa in bosschen, 
vooral op kalkgrond voor en is bij ons alleen bij Apeldoorn gevonden. (1877). 

F. virginiána !) Ehrh. Virginische aardbei. 

Bij deze soort is de stengel meest korter dan de bladen en afstaand of rechtopstaand 
behaard. De blaadjes zijn alle gesteeld, scherp gezaagd, iets lederachtig. 

De bloemen zijn onvolledig 2-huizig. De kroonbladen zijn wit. De schijnvrucht is don- 


kerrood en groot met verspreide, in groefjes van den vruchtdrager ingezonken vruchtjes en 
een afstaanden vruchtkelk. 4. 15-22 cM. Mei, Juni. 


Voorkomen in Nederland. De plant is afkomstig uit Noord-Amerika en wordt bij ons 
gekweekt. Zij is bij Deventer en bij Oisterwijk (°) verwilderd gevonden. 

F. grandiflóra °) Enrh. 

Deze plant is een bastaard van F. chiloensis en F. virginiana. De stengel is korter dan 
de bladen en rechtopstaand behaard. De blaadjes zijn alle gesteeld, diep grof gezaagd, 
donkergroen. De kroonbladen zijn wit. De schijnvrucht is roodachtig wit, grooter dan bij 
F. virginiana. De vruchtjes liggen in minder diepe groeven dan bij deze. 4. 15-45 cM. Mei, Juni, 


Voorkomen in Nederland. Deze plant komt uit Suriname, en wordt bij ons gekweekt en 
is, hoewel zeldzaam, verwilderd gevonden. 


9. _Cómarum®) L. 


Halve heesters met bebladerden stengel, oneven gevinde bladen met zeer 
dicht opeenstaande blaadjes en bloemen in bijschermen. De bloeiwijze zit 
aan den top der hoofdas. 


C. palústre®) L. Waterbezie (fig. 682). 

Uit den langkruipenden, bruinen wortelstok komt een opstijgende, 
vertakte , roodachtige, los bebladerde stengel, 
die beneden onbehaard en wit, naar boven fijn 
behaard is. De bladen staan verspreid aan den 
stengel en hebben aan den voet 2 onbehaarde, 
gaafrandige steunblaadjes. Deze zijn aan de onder- 
ste bladen meer lancetvormig, aan de bovenste 
eirond, bijna hartvormig, steeds toegespitst. De 
bladen zijn oneven gevind, 5-7-tallig, gesteeld, 
de bovenste 3-tallig, bijna zittend. De blaadjes 
zijn langwerpig, scherp gezaagd, van boven groen, 
van onderen blauwgroen, viltig, zeer kort gesteeld. 
De bladstelen zijn min of meer fijn behaard. 

De bloemen staan weinig talrijk in onregelmatige 
bijschermen, zij staan rechtop en zijn donkerrood. 
De kelkbladen zijn van binnen donkerpurper tot bijna bruin. De bijkelk is 
S-bladig, de blaadjes zijn kleiner dan de kelkbladen en zijn spits lancet- * 
vormig, terwijl de kelkbladen breed eirond, toegespitst zijn. De kroon- 
bladen, 5 in getal, zijn korter dan de kelkbladen, iets lichter dan deze, 


Cornarum palustre 


Fig. 682. 


1) virginiana — Virginische. 2) grandiflora — grootbloemig, 3) Vroeger heette de 
vrucht van den aardbeibocm: Arbutus Unedo, komaron, hetgeen afgeleid is van komaoo: 
met weelderig groen getooid. Dit gold werkelijk voor Arbutus. Later is de naam over- 
gegaan op een ander geslacht, waarvan de vruchtverzameling eenigszins gelijkt op de bes 
van Arbutus. 1) palustre = moeras. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE, — 561 


spits lancetvormig. De meeldraden zijn talrijk en donkerrood. Er zijn vele 
stampers, die ook donkerrood van kleur zijn, met zijdelings staande stijlen. 
De vrucht is droog, samengesteld uit verscheiden kale en gladde vruchtjes, 
die op een ovalen, sponsachtigen, behaarden bloembodem staan. De vrucht 
is door den blijvenden kelk omgeven. bh. 3-9 dM. Juni, Juli. 


Biologische bijzonderheden. De honig wordt in de bloem afgescheiden 
door een groene schijf, die tusschen de meeldraden en stampers ligt. De 
bloemen zijn protrandrisch. De meeldraden springen het eerst open en 
staan rechtop. Wel staan de binnenste helmknopjes boven de stempels, zoo- 
dat op deze stuifmeel moet vallen, doch dit is nog onwerkzaam, omdat de 
stempels nog onontwikkeld zijn. Nadat de helmknopjes zijn afgevallen, 
buigen zich de helmdraden naar buiten en de stempels, die nu geschikt zijn 
geworden om stuifmeel op te nemen, komen op de plaatsen te staan, waar 
eerst de helmknopjes stonden. Als er insecten komen, bewerken deze kruis- 
bestuiving, als zij uit jongere bloemen komen. Zelfbestuiving is zoo goed 
als uitgesloten. Na de bevruchting slaan de kelkslippen en kroonbladen 
over de stampers heen en daar de buitenzijde van den kelk groen is, valt 
de bloem nu weinig op. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant is een echte hygropyt 
en komt in geheel Europa op moerassige plaatsen, aan slootkanten, meest 
in veenstreken voor. Zij is op dergelijke plaatsen ook bij ons algemeen. 


Volksnamen. In Salland, West-Friesland en Utrecht heet de plant water- 
bezie, in Friesland wilde aardbei, in Noord-Overijsel hanepoot, in den 
Achterhoek van Gelderland kroosen, in Zuid-Holland en Groningen water- 
hanepoot. 


10. Potentílla!) L. Ganzerik. 


Kelk 5-4-bladig, blijvend met 5-4 bijkelkbladen. Kroonbladen 5-4, omge- 
keerd eirond of rond, gaaf of uitgerand. Meeldraden talrijk. Stampers vele 
met korte, afvallende stijlen. Schijnvruchten droog, uit verscheiden een- 
zadige vruchtjes bestaand, die niet openspringen en op een gewelfden of 
kegelvormigen, behaarden, blijvenden bloembodem staan. Bloemen wit, 
rose of geel, alleenstaand of okselstandig of in pluim- of scherm-pluimvormig 
gerangschikte bijschermen. 

Bladen 3-tallig, handvormig samengesteld of oneven gevind met meestal 
getande blaadjes. Steunblaadjes met den bladsteel vergroeid. Meestal 
kruidachtige planten met een bebladerden stengel. 


Biologische bijzonderheden. Bij verschillende Potentillasoorten krommen 
zich de bloemstelen bij nacht en bij regen, waardoor het stuifmeel tegen 
vocht beschut wordt, ook sluiten de bloemen zich veelal in die omstan- 
digheden. 

Met het oog op de bestuiving is de bloem bij P. anserina op de volgende 
wijze ingericht. Het ringvormige deel van den binnensten kelkwand, dat wat 
donkerder, soms roodachtig geel gekleurd is en den voet der meeldraden 
omgeeft, is met een glanzende laag bedekt, die echter geen droppels honig 
vormt. De insecten vliegen of naar het midden der bloem en bewerken dan 


1) Van het Latijnsche potens: machtig, versterkend. Dit slaat op de geneeskrachtige 
eigenschappen van sommige soorten. 


HEUKELS, Flora. 36 


562 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


kruisbestuiving of naar de kroonbladen en komen dan vaak niet eens met 
de stempels in aanraking, maar wel met de helmknopjes. Blijven bij regen 
de bloemen gesloten, dan heeft er spontane zelfbestuiving plaats. 

Zoo er bij andere Potentillasoorten bijzondere inrichtingen zijn in verband 
met de bestuiving, zal dit bij die soorten worden opgegeven. 

De vruchtjes zijn klein en worden door den wind verspreid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Potentilla. 


A. Heester. Bloemen 5-tallig. Stijlen kort, dik, bijna aan den voet der vruchtbeginsels. 
staand. Vruchten bij het afvallen door haren van de bloemspil omhuld. Bladen 5-7-tallig 
gevind of vindeelig. Blaadjes of slippen langwerpig, gaafrandig. P. frutieosa blz. 563. 

B. Kruidachtige planten. Onderste bladen meest langgesteeld, de bovenste zittend. 

a. Bloemen wit. Haren der bloemspil even lang als of langer dan de vruchtjes, deze- 
bij het afvallen omhullend. Stijlen draadvormig, zijdelings staand. Bladen in een 
wortelroset staand. 
aa. Wortelbladen 3-tallig met afstaand behaarde stelen. Zijblaadjes rondachtig— 

eirond, het middelste omgekeerd-eirond, alle ingesneden gekarteld-gezaagd. 
Bijkelkblaadjes lancetvormig, iets kleiner dan de eironde kelkbladen. 
P. fragariastrum blz. 563. 
bb. Wortelbladen 3- tot 5-tallig, met rechtopstaand behaarde stelen. Blaadjes. 
breed langwerpig, van voren met aangedrukte zaagtanden. Bijkelkbladen lijn- 
lancetvormig, kleiner dan de lancetvormige kelkbladen. 
P. alba X fragariastrum blz. 564. 

b. Vruchtjes bij het afvallen zonder aanhangende haren der bloemspil. 

aa. Plant, nadat de vruchten rijp zijn, afstervend (verg. P. intermedia). Hoofdas. 
de bloeiwijze dragend. Kroonbladen korter dan de kelkbladen, lichtgeel. Stijlen 
in het midden verdikt, bijna eindelings. Vruchtjes rimpelig. 
aaa. Bladen gevind, de bovenste 3-tallig. Schutbladen alle bladachtig. 
P. supina blz. 564. 
bbb. Bladen alle 3-tallig. Schutbladen der bovenste bloemen klein. 
P. norvegica blz. 565. 
bb. Plant overblijvend. Kroonbladen meest even lang als of langer dan de kelk 
(zie echter P. intermedia). Bloemen geel. Stijlen niet in het midden verdikt 
eindelings. 
aaa. Bladen handvormig samengesteld. Schutbladen 3-tallig, de bovenste 
ongedeeld. Bloeiwijze eindelings (verg. P. Tormentilla). Bloemen 
5-tallig. Stijlen vaak aan den voet verdikt. 

a. De bloemstengels komen uit den top van den wortelstok (dus naast 
den bloemstengel staan korte, bladen dragende, in het volgend jaar 
bloeiende takken). Bloemen in scherm-pluimvormig opeengehoopte- 
bijschermen. 
aa. Stengel rechtopstaand (of opstijgend). Vruchten geplooid-rim- 

pelig, gekield. 
aaa. Stengel met afstaande, lange haren en dichte, kortere 
klierharen bezet. De kortere haren zijn recht en vormen 
geen vilt. Bladen 5-7-tallig met wigvormig-langwerpige 
blaadjes. Bloemstelen na den bloei rechtopstaand. 
P. recta blz. 565. 
Hiertoe behoort ook de ondersoort P. pilosa. Langere: 
haren van den stengel losser en zachter. Blaadjes der 
steeds 5-tallige wortelbladen langwerpig-omgekeerd eirond. 
PPP. Stengel door gekroesde haren viltig, bovendien vaak nog 
door: langere haren wollig. Stengel onder het midden 
vertakt. Blaadjes der wortelbladen omgekeerd eirond. 
P. intermedia blz. 5656. 
Pp. Stengel opstijgend, viltig. Bloemen klein. Vruchtjes fijn rim- 
pelig, niet gekield. Blaadjes met omgerolden rand. Bloemstelen 
na den bloei rechtop- of afstaand. . . P. argentea blz. 566. 

P. Uit den grond komt een roset van wortelbladen en uit de oksels. 

van deze komen de bloemstengels. Wortelstok dun, sterk vertakt 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 


563 


de plant dus dicht zodenvormend. Stengels vaak wortelend. Bladen 
handvormig samengesteld. Bloemen in bijschermen. (Zie verder 


den tekst) 


P. verna blz. 567, 


bbb. Worstelstok dik, weinig vertakt. Bloemen alleenstaand of 2 bijeen aan 

de schijnas, schijnbaar zijstandig, zeldzamer de stengel van boven 
pluimvormíig vertakt (P. Tormentilla). Stijlen draadvormig. 

a. Schijnas uitlooperachtig liggend, vaak later in de knoopen wortelend. 

Bladen afgebroken gevind. Bloemen 5-tallig. Vruchtjes glad. Bovenste 


steunbladen veelspletig 
P. 


P. anserina biz. 570. 


Bladen 3- of 5-tallig handvormig Eahsnrestd (bij P. reptans bijna 


voetvormig). Vruchtjes met knobbeltjes (verg. P. Tormentilla). 


aa. Schijnassen liggend, later in de knoopen vaak wortelend. Sten- 
gelbladen gesteeld. Steunbladen ongedeeld of 2- tot 3-spletig. 
aaa. Schijnassen meest zonder bladdragende takken. Bloemen 


meest 5-tallig. 


PPP. Schijnassen naar boven ve 


P. reptans blz. 569. 
Bloemen meest 4-tallig. 
P. procumbens blz. 569. 


ÎP. Stengel opstijgend, niet wortelend. Stengelbladen alle 3-tallig 
zittend. Steunbladen 3-5-spletig. Bloemen meest 4-tallig. 


P. fruticósa!) L. Heesterganzerik (fig. 683). 


P. Tormentilla blz. 568. 


Bij dezen heester zijn de stengels rechtopstaand of opstijgend met dicht opeenstaande 


takken, die sterk bebladerd zijn. De jonge takjes zijn rood- 
bruin, wit aanliggend behaard. De bladen zijn 5-7-tallig 
gevind (of vindeelig) met ten deele afloopende blaadjes. De 
blaadjes zijn langwerpig, spits, van onderen zijdeachtig be- 
haard, van boven groen. 

De bloemen zijn groot, geel, komen weinig talrijk voor en 
staan in eindelingsche bijschermen, die echter arm-, soms 
zelfs eenbloemig zijn. De bijkelkbladen zijn even lang als de 
kelk. De kroonbladen zijn rondachtig, langer dan de kelk. 
De vruchtjes zijn meest ruw behaard. hb. 6-9 dM. Juni, Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Midden- en Noord-Europa in bosschen en aan rotsen 
voor. Zij wordt bij ons als sierheester gekweekt en is wel 
verwilderd gevonden. 


P. fragariástrum?) Ehrh. (P. stérilis®) Grcke). Aard- 
beiganzerik (fig. 684). 


Potentilla fruticosa 
Fig. 683. 


Deze soort heeft een langen, vertakten wortelstok, waaruit bladen, be- 


bladerde uitloopers en bloemstengels komen. De 
uitloopers zijn tot 3 dM lang. De bloemstengels 
zijn zwak, liggend, wollig behaard, zij dragen 
meestal 2 drietallige bladen en 2 bloemen. Die 
bladen zijn tijdens den bloeitijd langer dan de 
wortelbladen en afstaand behaard. De blaadjes 
zijn rondachtig-eirond, van boven bijna kaal, 
van onderen en aan den rand zijdeachtig-viltig, 
zij hebben 8-12 diepe, breede, uitstaande tanden. 
De bladstelen zijn dicht horizontaal afstaand 
behaard. 

De bioemen zijn wit, klein (8-12 mM in middel- 
lijn). De bijkelk is korter dan de sterk behaarde 
kelk. De kroonbladen zijn omgekeerd hartvor- 


Potentilla Fragariastrum 


Fig. 684. 


1) fruticosa — heesterachtig. 2) fragariastrum — aardbeiachtig. 3) sterilis —= onvrucht- 
baar. De naam sterilis is door Linnaeus gegeven. Deze noemde de plant Fragaria sterilis, 
dus aardbei zonder eetbare vruchten. Hij hield haar dus voor een aardbeisoort. 


36* 


564 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


mig en niet afgerond als bij Fragaria, zij zijn nauwelijks grooter dan de 
kelk. De vruchtbodem is droog, daarop staan de onbehaarde vruchtjes. 2. 
5-10 cM. April, Meí. 

De plant gelijkt veel op Fragaria vesca, doch is ín bloeienden toestand 
daarvan te onderscheiden door de kleinere, elkaar niet aanrakende kroon- 
bladen, in den herfst door de bebladerde, stijve, bijna houtige uitloopers 
en steeds door de van onderen donkerder blauwgroene, niet witachtige, 
aan den rand sterker behaarde blaadjes. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
weiden, vooral in Midden-Europa voor. Bij ons wordt zij alleen in bosschen 
in Zuid-Limburg aangetrotften. 


P. alba!) X fragariástrum?). (P. hybrida®) Wallr., P. alba-stérilist) Grcke). Witte 
ganzerik. 

Deze bastaard van P. alba en P. fragariastrum gelijkt het meest op P. alba, b.v. in de 
beharing, want de haren staan niet als bij P. fragariastrum geheel af, 
doch loopen als bij P. alba van den tegen den stengel liggenden voet 
naar buiten. Ook is de ondervlakte der bladen als bij P. alba glan- 
zend zijdeachtig behaard, de bovenvlakte bijna onbehaard. 

De bladen zijn 3- en 5-tallig (fig. 685), zij gelijken op die van P. alba 
(die lancetvormig zijn met een wigvormig versmalden voet), doch zij 
zijn breeder, terwijl de bladen bij P. fragariastrum op aardbeibladen 
gelijken (dus de blaadjes bijna rondachtig, geheel in het rond getand) 
zijn zij hier langwerpig en aan den top naar voren getand, naar den 
voet wigvormig versmald. De bloemstelen zijn teer als bij P. alba, 
de bloemen zijn groot, wit. Mei, Juni. 


Fig. 685. Voorkomen in Nederland. De plant is bij ons alleen in het Beek- 
bergerwoud (1868, 1875) gevonden en was daar waarschijnlijk verwilderd. 


P. supina®) L. Liggende ganzerik (fig. 686). 
Deze plant is aîstaand of iets aangedrukt behaard met klierhaartjes tus- 
schen deze beharing. De wortel is dun. De stengels 


Pp, 8 De „ zijn herhaald gaffelvormig vertakt, liggend of op- 
od z 1e stijgend, groen of purperkleurig aangeloopen. De 
B ILES bladen zijn oneven gevind met 5-11 blaadjes, de 


bovenste zijn 3-tallig. De blaadjes zijn wigvormig- 
langwerpig, ingesneden gezaagd, de hoogere zijn 
afloopend. De steunbladen zijn gaafrandig. De 
onderste bladen zijn gesteeld. 

De bloemen zijn bleekgeel, klein (6-7 mM in 
middellijn) en staan in bebladerde bijschermen. De 
bloemstelen zijn na den bloeitijd naar beneden 

Kenpo gebogen. De bijkelk is langer dan de kelk. De 

Rig Gen. kroonbladen zijn omgekeerd eirond, hoogstens zoo 

lang als de kelk. De vruchtjes zijn eerst groengeel, later bruinachtig, 
eirond, iets samengedrukt, kaal. © en OO. 7-45 cM. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in Midden- en 
Zuid-Europa aan oevers van wateren en op ’s winters overstroomde plaatsen 
voor en is ook bij ons op dergelijke plaatsen, doch zeldzaam, aangetroffen. 


1) alba —= wit. 2) fragariastrum — aardbeiachtig. 5) hybrida — bastaard. 1) alba- 
sterilis — wit onvruchtbaar. 9) supina =op den rug liggend. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 565 


P. norvêgica ') L. Noorsche ganzerik (fig. 687). 

Deze plant is afstaand ruw behaard. De stengel is rechtopstaand gaffelvormig vertakt, 
rijkbloemig. De bladen zijn 3-tallig. De blaadjes 
der onderste (zelden gevind 5-7-tallige) bladen 
zijn wigvormig-omgekeerd eirond, zittend, die 
der bovenste lancetvormig, alle zijn grof gezaagd. 
De steunbladen zijn groot, langgespitst, ongedeeld. & 
De bloemstelen zijn na den bloei rechtop- of af- 
staand en overigens als bij P. supina. De vrucht 
is kaal, zwak rimpelig, ongekield. 5 en ©©. 
1,5-4,5 dM. Juni—September. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant behoort thuis in Noord-Europa en is bij 
ons aangevoerd bij Deventer, 's Gravenhage, 
Zutphen, Naarden, Amsterdam en Goes. 

P. recta”) L. 
Rechte 
ganzerik 

(fig. 688). 

Deze soort 
heeft een kor- 
ten wortelstok 
en de boven- 

aardsche 
plant is met 

verspreid Potentilla norvegica 

Potentilla recta staande ‚ aan al 

Fig. 688. den voet ver- le eg 
dikte gewone haren en met dichtere, kortere klierharen bezet. De stengels 
zijn krachtig, rechtopstaand, bebladerd. 
De bladen zijn handvormig samengesteld, 
5-7-tallig, met wigvormig-langwerpige, 
ingesneden gezaagde, zittende blaadjes, 
die sterk generfd en van onderen bleeker 
zijn. De steunbladen zijn vaak ingesne- 
den, doch onder aan den stengel gaaf. 

De bloemen staan in dichte, schermvor- 
mige pluimen, de bloeiwijze is ook van 
lange haren en korte klierharen voorzien. 
De bloemen zijn meestal bleekgeel, heb- 
ben een bijkelk, die bijna even lang is 
als de kelk, kroonbladen, die uitgerand 
en even lang als of langer dan de kelk 
zijn. De vruchtjes hebben een gevleu- 
gelden kiel en verheven rimpels. 4. 3-6 
dM. Juni, Juli. 

Voorkomen ín Europa en in Nederland. 
Deze plant komt op droge, onvruchtbare 
plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor 
en is bij ons op verschillende plaatsen 


Potentilla pilosa 
aangevoerd waargenomen. Fig. 680. 


P. récta L. Ondersoort pilósa®) (P. pilósa Willd.. (Fig. 689). 
_ Deze plant, die een ondersoort is van de vorige, is meest nog krachtiger dan de soort zelve, 


1) norvegica — Noorweegsch. 2) recta = recht. 3) pilosa — behaard. 


566 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


doch de stengel is vaak in het onderste deel iets opstijgend. De langere haren van den stengel 
zijn losser en zachter en er zijn bijna geen of geen klierharen, doch de kleinere haren gaan 
naar boven in korte, stijve borstelharen over. De bladen zijn 5-tallig met langwerpig- 
omgekeerd eironde blaadjes, de steunblaadjes gaaf of met enkele kleine tandjes. 

De kroonbladen zijn goudgeel, meest iets kleiner dan bij de soort, meest iets korter dan 
de kelk. De kiel der vruchtjes is smaller dan bij P. recta, de vruchtjes zelve zijn ook rimpelig. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze ondersoort komt in Midden-Duitschland 
voor en is bij ons aangevoerd bij Deventer, Apeldoorn, Berlicum en Asten. 


P. intermédia!) L. (P. inclináta®) Vill. var. viréscens ®) Boiss., non P. incli- 
nata Koch.). Middelste ganzerik (fig. 690). 

Deze plant heeft een boogvormig opstijgenden, 
onder het midden vertakten stengel, die sterk be- 
bladerd is en veel bloemen draagt. De stengel is 
viltig door gekroesde haren en bovendien vaak 
nog wollig door langere haren. De bladen zijn 
handvormig samengesteld, 5-tallig. De blaadjes 
zijn grof gezaagd, aan weerszijden wollig, die der 
bovenste bladen zijn langwerpig, naar den voet 
versmald. Aan de middelste bladen is het top- 
blaadje vaak 3-deelig. De steunbladen zijn vaak 
ingesneden getand. 

De bloemen vormen een losse, schermvormige 
pluim, zijn klein met goudgele kroonbladen, meest 
korter dan de kelk. De vruchtjes zijn gevleugeld- 
gekield. 2 en OO. 2-4 dM. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in Zuid-Rusland en 
in Klein-Azië inheemsch en bij ons op verschillende plaatsen aangevoerd. 


Potentilla intermedia 
Fig. 690. 


P. argéntea) L. Zilverganzerik (fig. 691). 

Deze plant heeft een korten wortelstok, waaruit vaak vele, naar boven 
los pluimvormige, eindelingsche, vrij krachtige, 
opstijgende, sterk bebladerde stengels komen, die 
dicht behaard en daardoor witgrijs zijn. De bladen 
zijn handvormig samengesteld, 5-tallig met wig- 
vormig-omgekeerd eironde tot langwerpig-lijnvor- 
mige, naar voren ingesneden gezaagde, niet of 
kortharig gewimperde, beneden wit- of grijsviltige 
blaadjes, zij hebben een omgerolden rand. De 
steunbladen zijn vaak ingesneden. Ook de blad- 
stelen zijn witviltig. 

De bloemen zijn goudgeel, klein (6-10 mM) en 
staan in tuilvormige, bebladerde bijschermen. De 
bloemstelen zijn evenals de kelken witviltig. De 
bijkelk is even lang als de kelk. De kroonbladen 
zijn omgekeerd eirond, iets uitgerand, meest langer dan de kelk. De bloem- 
stelen staan na den bloei rechtop. De vruchten zijn rimpelig, niet gekield. 
24. 1,5-3 dM. Juni, Juli. 

Als variëteiten moeten vermeld worden: 

6. viréscens ”) Whlnbg., met van onderen groene bladen. 


Potentilla argentea 


Fig. 691. 


1) intermedia — middelste. 2) inclinata — gebogen 3) virescens — groen- 
achtig. t) argentea — zilverkleurig. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 567 


7. tomentósus') Döll (P. incanéscens Opiz.), met fijn ingesneden, aan 
weerszijden met stervilt bekleede blaadjes. 

Biologische bijzonderheden. Het vilt aan de ondervlakte der bladen be- 
schut deze tegen overmatige verdamping. 

Aan de plant komen soms bebladerde gallen voor, veroorzaakt door een 
galwesp, Diastrophus Mayri. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge plaat- 
sen, op zandgrond, vooral in Midden-Europa voor en is ook bij ons op 
dergelijke plaatsen vrij algemeen. De var. @. is alleen bij Deventer, de 
var. 7. is bij Rijswijk (G.) gevonden. 


P. vérna?) Rth. (P. opáca”) L.). Voorjaarsganzerik (fig. 692). 

Het schijnt, dat onder dezen naam door Linnaeus verschillende soorten 
zijn samengevat, daarom volgt hier de indeeling 
van Ascherson in Ascherson-Graebner’s Flora des 
Nordostdeutschen Flachlandes opgegeven. Hij be- 
_schouwt dus P. verna als een verzamelsoort. Zijne 
tabel is de volgende: 

a. Steunbladen der wortelbladen lijnvormig. Vrucht 
zwak rimpelig. 

DONE en OENE ve ecn ene de Ch He: 
Daarvan wordt als in Noordoost-Duitschland 
voorkomende alleen opgegeven de onder- 
soort P. incána®”) Mnch. Stengel opstij- 
gend, evenals de bladen (de laatste vooral 
van onderen) door sterharen grijsviltig en 
met langere, rechtopstaande haren bezet. 
Blaadjes wigvormig-omgekeerd eirond, van voren gekarteld-gezaagd, 
die der onderste bladen 5-, die der bovenste 3-tallig. Kroonbladen 
omgekeerd-hartvormig, langer dan de kelk, vaak met donkerder 
voet. X%. 5-15 cM. April, Mei, soms weer in October. 

De var. £. frisécta®) Scholz. heeft alle of bijna alle bladen 3-tallig. 
bb. P. Tabernaemontáni®) Aschers. (P. verna van de meeste auteurs, 

niet L.). Stengel en bladstelen met schuin uitstaande haren bezet. 
Bladen zonder sterharen, groen, van onderen of aan weerszijden 
met langere, aangedrukte haren. Blaadjes wigvormig-omgekeerd 
eirond tot langwerpig, van voren ingesneden gezaagd, die der 
onderste bladen 5-7-tallig. Overigens als de vorige. 4. 5-15 cM. 
April, Mei, soms ook later. 

b. Steunbladen der wortelbladen eirond-lancetvormig. Vruchtjes duidelijk 
rimpelig. Stengel en bladstelen door horizontaal afstaande haren ruw 
behaard. Bladen afstaand behaard. Blaadjes wigvormig-langwerpig. 
Overigens als de vorige. 2. 5-22 cM. April—Juni. (P. opaca Rth.). 

P. rubens Zimmeter. 


Potentilla verna 


Fig. 692. 


P. incána Mnch. 

Bij deze plant is de stengel opstijgend. De bladen zijn vooral van onderen 
grijsviltig. De onderste bladen zijn 5-tallig, de bovenste 3-tallig. De 
blaadjes zijn wigvormig-omgekeerd eirond, naar voren gekarteld-gezaagd. 


1) tomentosus — viltig. 2) verna — voorjaars. 3) opaca —= dof. 4) cinerea — asch- 
grauw. 5) incana— grijsgrauw. 6) trisecta — 3-snedig. 1) naar Tabernaemontanus, 
+ 1590. 


568 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


De kroonbladen zijn omgekeerd hartvormig, langer dan de kelk, aan den 
voet vaak donkerder. 2. 5-15 cM. April, Mei, soms in October nog weer. 


P. Tabernaemontáni Aschers. 

Bij deze zijn de bladen van onderen of aan weerszijden met langere, aan- 
gedrukte haren bekleed. De onderste bladen zijn 5-7-tallig. De blaadjes 
zijn wigvormig-omgekeerd eirond tot langwerpig, naar voren ingesneden 
gezaagd. Overigens als de vorige. 2. 5-15 cM. April, Mei, soms ook later. 


P. rúbens Zimmeter. (P. opáca Rth.). 

Hier zijn de stengels dun, weinig langer dan de bladen, afstaand behaard. 
Ook de bladen zijn afstaand behaard. De blaadjes zijn wigvormig-lang- 
werpig. Overigens als de vorige. XW. 5-22 cM. April—Juní. 

Deze onderscheidt zich van de vorige gemakkelijk door de steeds rood- 
aangeloopen stengels, de smallere blaadjes en de iets kleinere en donkerder 
bloemen. 

De var. 4. crócea!) Koch. heeft kroonbladen, die aan den voet een safraan 
kleurige vlek hebben. Deze is bij Diepenveen gevonden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in bijna geheel 
Europa voor op open zand- en heidegrond en is bij ons op dergelijke 
plaatsen vrij algemeen. 


P. Tormentilla?) Neck. (Tormentilla erécta”) L.). Tormentil (fig. 693). 
é Deze soort heeft een korten, dikken, zwart 
s  bruinen, van binnen geelachtig-witten, doch op de 
A 3 ela) doorsnede met een bloedroode 5-stralige ster ge 
SE / teekenden wortelstok. Daaruit komen meestal meer 
stengels, die naar boven pluimachtig vertakt, kort 
behaard, sterk bebladerd, rechtopstaand, opstijgend 
of liggend zijn. De bladen zijn aan den stengel 
ri ij alle 3-tallig, ongesteeld, de blaadjes zijn wigvormig- 


Js langwerpig, aangedrukt behaard, in het bovenste 
8 A groot, ingesneden getand, 2-7-lobbig. 

te De bloemen staan alleen en hebben stelen, die 

Fig. 603. ‚ langer zijn dan de bladen. Zij zijn vrij klein (8-12 

mM.), geel. De bijkelk is kleiner dan de kelk. De 

kroonbladen zijn omgekeerd hartvormig, even lang als de kelk, aan den 

voet donkerder van kleur. De vruchten zijn bijna glad. X. 1,5-3 dM. 
Juni— Augustus. 


deel ingesneden gezaagd. De steunbladen zijn 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloemen, met het oog op 
de bestuiving, is vrij wel dezelfde als bij P. anserina, alleen wordt hier 
meer honig afgescheiden. 

Door een woekerende schimmel (Synchitrium pilificum) wordt aan deze 
plant soms een behaarde wrat gevormd, doordat de zeer vergroote cel, 
waarin de parasiet nestelt, de voedingscel dus, door de aangrenzende, 
ook sterk vergroote cellen overwoekerd wordt; zelfs groeien sommige dier 
cellen haarvormig uit. 


Volksnamen. Behalve de naam tormentil, die in Utrecht, West-Friesland 


1) crocea — safraangeel. 2) van tormentum, waarschijnlijk in de beteekenis van 
tormen: buikkramp (zie gebruik). 3) erecta —= overeindstaand. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 569 


en op Walcheren gebruikt wordt, spreekt men van meerwortel in Groningen 
en Oostelijk-Drente, op Walcheren ook van schijtwortel, in Groningen van 
weewortel, in Noord-Overijsel van weeblaadje en in de Graafschap Zutphen 
van wedewinde. Verscheidene dezer namen wijzen op het gebruik, dat de 
boeren in verschillende streken van deze plant maken. Zij geven den 
wortelstok aan het vee, dat bloed watert. De naam meerwortel zou dan 
in verband staan met de uitdrukking „Aan ’t meer te staan”, die gebruikt 
wordt door de boeren om de genoemde ziekte aan te duiden. Waarschijnlijk 
staat dit gebruik in verband met de roode kleur van den wortelstok op de 
doorsnede, volgens de leer der signatura rerum. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in geheel Europa 
algemeen op open zand- en heidegrond, ook bij ons. Volgens Drude is 
zij meer een plant der vochtige veengronden en zijn de exemplaren, die 
op heidegrond groeiden, dan ook veel kleiner. 


P. procúmbens *) Sibth. (Tormentílla réptans®) L.) Kruipganzerik (fig. 694). 

Deze plant heeft een wortelstok, die aan. den hals dikker is dan lager. 
Daaruit komen lange, liggende, aan den top wor- 
telende stengels. Soms ook wortelen zij niet, zijn 
naar boven vertakt, wollig. De bovenste bladen 
zijn zeer kort gesteeld, meest 3-tallig, de onderste 
meest 5-tallig (verschil met P. Tormentilla, waarbij 
de bladen ongesteeld zijn). De blaadjes zijn wig- 
vormig-omgekeerd eirond, van voren ingesneden 
gezaagd, vooral van onderen aangedrukt behaard. 
De steunbladen zijn gaaf of 2-spletig. 

De bloemen staan alleen, op stelen, die even lang 
als of iets langer zijn dan de bladen. Zij zijn vrij 
groot (14-18 mM), geel. De bijkelk is even lang als 
de kelk. De kroonbladen zijn omgekeerd hartvor- 
mig, langer dan de kelk, aan den voet donkerder. 

Zijn de bloemen 5-tallig, dan zou men haar met P. reptans kunnen ver- 
wisselen, doch bij P. procumbens zijn de stengel- 
bladen 3-tallig. De vruchten zijn bijna glad. %. 1,5-4,5 
dM. Juni—Augustus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt aan wegen, in bosschen, op beschaduwde 
plaatsen, meest op vochtigen grond voor in Midden- 
en Noord-Europa en is bij ons vrij zeldzaam. 


P. rêptans®) L. Vijfvingerkruid (fig. 695). 

De wortelstok is dik, daaruit komen lange, niet 
vertakte, verspreid behaarde, op den bodem liggende, 
al of niet kruipende stengels (3-6 dM. lang). Zij 
hebben lange leden en in de knoopen zitten eenige 
bladen en meest eenbloemige bloemstelen. De bladen 
zijn voetvormig 5-tallig met eenige 3-tallige, zij zijn 
alle gesteeld. De blaadjes zijn wigvormig-omgekeerd eirond, gekarteld-gezaagd, 
verspreid aangedrukt behaard. De steunbladen zijn ongedeeld of 2-3-spletig. 


Potentilla reptans 
Fig. 605. 


1) procumbens —= neerliggend. 2) reptans — kruipend. 


570 me ROSACHAE Mies FAMILIE 77. 


De bloemen staan alleen of 2 bijeen, hare stelen zijn even lang als of 
langer dan de bladen. Zij zijn geel, groot (1,5-3 cM in middellijn), 5-tallig. 
De bijkelk is langer dan de kelk. De kroonbladen zijn omgekeerd hart- 
vormig, langer dan de kelk. De vruchten zijn knobbelig, niet gerimpeld. 2. 
Juni— Augustus. 

Volksnamen. Op verschillende plaatsen gebruikt men den naam vijfvin- 
gerkruid, in Zuid-Holland den naam vijfblad, ook op Walcheren, in Noord- 
Overijsel noemt men haar boterbloem. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan wegen en 
slooten en op vochtige plaatsen in geheel Europa voor en is ook bij ons 
vrij algemeen. 


P. réptans-Tormentilla (P. itálica t) Lehm., P. adscéndens ?) Gremli.). 

Deze bastaard gelijkt veel op P. procumbens. De stengel is lang, kruipend, vaak wor- 
telend. De bladen zijn gesteeld, 3-5-tallig. De blaadjes zijn meer onbehaard en vaak 
grooter dan bij P. procumbens. De steunbladen zijn eirond-lancetvormig, gaafrandig of 
ingesneden. De bloemen zijn groot, doch brengen meestal geen vruchten voort. Deze is 
bij Clingendaal gevonden. 

Een forma per-Tormentilla gelijkt op een krachtige P. Tormentilla, doch onderscheidt zich 
door de grootere bloemen en de gesteelde onderste stengelbladen. De steunbladen zijn 
gaafrandig of meest sterk ingesneden. Bij dezen vorm komt niet zelden vruchtvorming voor. 
Zij is bij Haarlem gevonden. 


P. rêptans X procúmbens (P. míxta 5) Nolte). Gemengde ganzerik. 

De stengels zijn hier kruipend, wortelend, vaak vertakt, 1,5-4,5 dM. lang. De wortelbladen 
zijn 5-tallig, de stengelbladen gesteeld. De blaadjes zijn omgekeerd eirond tot langwerpig, 
vooral van onderen aanliggend behaard. De steunbladen zijn ongedeeld. 

De bloemen zijn 4- en 5-tallig. Overigens komt de plant veel met P. reptans overeen. 
De vruchtjes zijn fijn dwars gerimpeld, doch zij vormen zich bijna nooit. Zijn zij er 
echter, dan geven zij een goed onderscheidend kenmerk met P. reptans. 

Bij den eersten aanblik zou men dezen bastaard voor een kleine P. reptans aanzien met 
kleinere, 4-tallige bloemen (viertallige bloemen vindt men echter ook wel bij P. reptans en 
ook bij P. anserina niet zelden, omgekeerd komen ook 5-tallige voor bij dezen bastaard 
en ook bij P. procumbens en bij P. Tormentilla), doch de beharing, de vorm der blaadjes 
en de naar boven vertakte stengel herinneren ook aan P. procumbens. De blaadjes loopen 
echter bij P. procumbens sneller wigvormig toe. 15-45 cM. 4. Mei—Augustus. id 


Voorkomen. Deze bastaard is bij ons alleen bij Apeldoorn en Zutphen gevonden. 


P. anserina®) L. Zilverschoon (fig. 696). 
Uit den korten wortelstok komen verscheiden bladen, eenige bloemstelen 
en verscheiden naar alle zijden liggende, kruipende, 
dunne, behaarde stengels, die meest 1,5-4,5 dM 
lang zijn, lange leden hebben en in de knoopen 
bladen en meest ook een bloem dragen. De 
bladen zijn afgebroken gevind, de onderste 
dragen 13-21 langwerpige, vinspletige, gezaagde 
blaadjes, die van onderen, soms ook van boven 
zijdeachtig viltig behaard zijn en naar den blad- 
voet toe kleiner worden. De steunblaadjes zijn 
scheedeachtig vergroeid met den bladsteel, vliezig. 
De bloemen staan alleen in de bladoksels, 
Petentillatanserina hare stelen zijn langer dan de bladen, zij zijn 
Fig. 606. groot (2 cM in middellijn), goudgeel, meest 
S-tallig. De bijkelk is bijna even lang als de kelk. De kroonbladen zijn 


1) italica — Italiaansch. 2) adscendens — opstijgend. 3) mixta — gemengd. 
t) anserina — ganzen. 


FAMILIE 77. en IROSAGENEN 571 


ovaal, dubbel zoo lang als de kelk. De vruchten zijn glad, bruin, van 
boven stomp, beneden als afgeknot. 4. Mei—Juli. 


Biologische bijzonderheid. De vruchten worden tegelijk met de plant 
door ganzen gegeten en zoo verspreid. 


Volksnamen. De namen zilverschoon, zilverkruid en zilverblad worden 
veel voor deze plant gebruikt, evenals ook de naam ganzerik (zie boven). 
In West-Friesland en Waterland heet zij Berkhouterklaver, in de laatste 
streek ook rutjeblik, in Groningen en Kennemerland blik, in Friesland blik- 
gat, Earnewaldsterklaver, koortskruid en skierebout, in West-Friesland en 
de Graafschap Zutphen reinevaar, in Twente gente, op Texel muskuskruid, 
in het Land van Hulst boterbloem. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt langs slooten, 
in weiden, op vochtige plaatsen, vooral in Midden- en Noord-Europa voor 
en is op die plaatsen bij ons algemeen. 


11. Potérium L. Sorbenkruid. 


Bladen oneven gevind, met steunbladen. Bloemen in dichte aren, zonder 
topbloem, met 3 schutbladen (1 groot en 2 kleinere hooger). Bloemen 1- 
of 2-slachtig. Kelk 4-bladig, afvallend, zonder bijkelk. Bloemkroon ont- 
brekend. Meeldraden 4 of 20-30. Kelkbeker (eigenlijk de bloembodem) de 
vrucht omsluitend, vierkant. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Poterium. 


A. Bloemen meest 2-slachtig, donkerbruin. Kelkbeker om de vrucht zwak vierkant, met 
gladde vlakken. Slechts een vruchtje. Stempelpapillen kort. Aren rond of langwerpig. 

P. officinale blz. 571. 

B. Bloemen groenachtig, aan de lichte zijde roodachtig, de bovenste der aar vrouwelijk, 
de onderste mannelijk, de middelste vaak 2-slachtig. Kelkbeker om de vruchten scherp 
4-kantig met meest niet gevleugelde kanten en rimpelige vlakken. Vruchtjes 2. Stempels 
DERSEELVOLIMIGI EERE VE Weg he eten ee Rr Sanguisorbaab las 


P. officinále ') Benth. et Hook. (Sanguisórba officinális L.). Groot sorben- 
kruid (fig. 697). 

Deze plant is onbehaard. Uit den kruipenden wortelstok komt een rechtop- 
staande, gestreepte, ronde, naar boven ver- 
takte stengel, die weinig bebladerd is. De 
wortelbladen zijn vrij groot en oneven gevind. 
Zij zijn gesteeld en bestaan uit 7-13 blaadjes, 
die gesteeld zijn en aan den voet van den steel 
vrij vaak steunblaadjes dragen. De blaadjes zijn 
uit een vaak hartvormigen voet langwerpig, 
gekarteld- tot scherp gezaagd, van onderen 
blauwgroen. 

De aren zijn meest langgesteeld. De bloemen 
zijn donkerbruin, meest 2-slachtig. Meeldraden 
zijn er 4, zij zijn opgericht en even lang als de 


Poterium officinale 


kelkslippen. Er is een stijl, deze is kort, einde- Fig. 607. 

lings, met een verbreeden stempel. De kelk- 

beker om de vrucht is zwak vierkant met gladde vlakken. Er vormt zich 
slechts een vruchtje. 2. 3-9 dM. Juni—September. 


1) officinale —= geneeskrachtig. 


572 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


Biologische bijzonderheden. Bij Anthyllis zal eene eigenaardige ver 
houding beschreven worden tusschen deze plant en Lycaena Hylas, een 
dergelijke bestaat ook tusschen Lycaena Arcas en P. officinale. Echter 
komen in deze bloemen ook wel andere insecten, die geen eieren in de 
vruchtbeginsels leggen en toch de kruisbestuiving bewerken. 

De bloemen missen wel is waar de kroonbladen, doch de kelk (eigenlijk 
een deel van den bloembodem) omhult ín zijn onderste 
deel het vruchtbeginsel en scheidt uit een den stijlvoet 
omgevenden ring honig af (fig. 698). Meestal bloeit in de 
aar slechts één rij bloemen tegelijk en daarop komen de 
insecten af en daar zij in den regel stempels en helmknopjes. 
met verschillende zijden van den kop aanraken, bewerken 


5 Fig. En zij kruis-, doch ook wel zelfbestuiving. De laatste kan 
oorsne ee 

bloem van ook spontaan plaats grijpen. 

en De plant heeft een vrij groot gehalte aan looizuur en 


h honigklierties, wordt daardoor niet door slakken gegeten. 
hk helmknopies, 


SE SS Volksnamen. In Oost-Drente heet de plant groote pim- 
pernel, in Utrecht roode en witte pimpernel. 


Voorkomen ín Europa en in Neder- 
land. De plant komt op vochtige 
plaatsen in bijna geheel Europa voor 
en is bij ons vrij zeldzaam. 


P. Sanguisórba ') L. (Sanguisórba mí- 
nor?) Scop.). Klein sorbenkruid 
(fig. 699). 

Deze plant is kaal of beneden be— 
haard. Uit den wortelstok komen een 
of meer rechtopgaande, kantige, ver- 
wijderd bebladerde, naar boven ver- 
takte stengels, die meest met roode 
strepen en punten zijn voorzien. De 
bladen zijn oneven gevind. Zij heb- 
ben 9-25 blaadjes, die rondachtig tot 
langwerpig, gekarteld tot gezaagd zijn, 
met een hartvormigen of afgeronden 
voet. De stengelbladen zijn kleiner 
dan de wortelbladen, de laatste zijn 
langgesteeld. De steunbladen zijn 
eirond, ingesneden getand. 

De bloemen zitten in rondachtige, 

Poterium Sanguisorba langgesteelde, groenachtige aren. De 

En en nk spleen 5 twee. Kelkbeker is rimpelig. Meeldraden zijn 

slachtige bloem, 4 bloem uit hes andetste er 20-30, zij hangen ten slotte en zijn 

nnn | op de keel van den kelk ingeplant 
(in de tweeslachtige bloemen is het aantal minder, soms slechts 1). Stijlen 


1) Sanguisorba komt van sanguis: bloed en sorbere: slurpen. Volgens sommigen staat 
die naam in verband met het vroegere gebruik als bloedstelpend middel, volgens anderen 
bestaat in vele streken de meening, dat het eten van deze plant door de koeien, de melk 
van deze bloederig zou kleuren. 2) minor — klein. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 573 


zijn er 2. Zij zijn draadvormig, staan eindelings en hebben purperkleurige 
stempels. 2. 3-6 dM. Mei—Juli, enkele in den Herfst. 

De var. 4. dictyocárpon Spach. heeft eironde, vierhoekige vruchten, op 
den kelkbeker 4 sterke lijsten en netvormig rimpelige vlakken. 

Biologische bijzonderheden. De tweeslachtige bloemen zijn homogaam. 
Merkwaardig is het, dat P. Sanguisorba in tegenstelling van de andere soort 
van dit geslacht windbloemen heeft. Er wordt in de bloemen geen honig 
afgescheiden, de helmknopjes hangen aan dunne draadjes uit de bloemen, 
de stempels zijn groot en de bloemen zijn weinig gekleurd. Bovendien is 
het stuifmeel sterk stuivend. 

Men vindt bij deze bloemen vaak viltgallen (zie hierover bij Rubus). 

Volksnaam. Algemeen wordt voor deze plant de naam pimpernel gebruikt. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op zonnige, heuvelachtige plaatsen voor, vooral op kalkgrond. Bij 
ons is zij Vrij algemeen, ook aangevoerd. De var. is bij ons zeidzaam 
aangetroffen. 


12. Alchemílla!) L. Leeuwenklauw. 


Kelkbladen 4, in den knop klepvormig liggend, meest grooter dan de 4 
bijkelkbladen. Kroonbladen ontbrekend. Meeldraden 4 of 1 (2), met gelede 
draden, voor de bijkelkbladen staand. Vruchtje 1, droog, zeer klein, 
1-2-zadig, in de kelkbuis ingesloten, met zijdelings geplaatsten stijl. Bloemen 
klein, groen, in tuilvormige bijschermen of in bundels. Bladen handlobbig 
of -spletig met blijvende steunbladen. Kruidachtige planten. 

Biologische bijzonderheden. Bij Alchemilla vulgaris is de bloem a. h. w. 
in twee etages verdeeld, een onderste bekervormige, waarin het vruchtbe- 
ginsel en een bovenste bekkenvormige, door de kelkbladen gevormd. Op 
den grens van beide bevindt zich een in het midden doorboorde schijf of 
liever een lijstvormig uitstekende ring en deze ringlijst is van boven met 
honig bedekt en geeft aan de bloem een geelachtige kleur. Aangezien in 
een bloem zelden tegelijk meeldraden en stamper goed ontwikkeld zijn, is 
spontane zelfbestuiving zeldzaam. 

Bij A. arvensis zijn de groene bloempjes, al zijn ze tot kluwens vereenigd, 
zeer weinig opvallend, daar is spontane zelfbestuiving wel het eenige middel 
tot bevruchting. 

Bij de Alchemillasoorten schijnt zich het eitje ook zonder bevruchting tot 
zaad te kunnen ontwikkelen (zie hierover bij Taraxacum). 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Alchemilla. 


A. Wortelbladen tot op een derde gedeelte van den straal in 5-9 aan den geheelen omtrek 
gezaagde lobben gedeeld. Bloemen in scherm-pluimvormig staande bijschermen. 


ONEERMAHER BE, ot eh hk ee AE ear a eee Bl 
B. Bladen handvormig 3-5-spletig. Bloemen in kluwens van zoog. bijschermen, die 
tegenover de bladen staan. Meeldraden 1-2 . . . . . . . . A. arvensis blz. 574. 


A. vulgáris®) L. Vrouwenmantel (fig. 700). 

Uit den korten wortelstok komen meest vele naar alle zijden uitgespreide, 
liggende, opstijgende of rechtopgaande, al of niet kort behaarde stengels 
en langgesteelde bladen. Deze wortelbladen zijn rondachtig-niervormig met 


1) van het Arabische alkemelieh: alchemie, omdat deze planten voor vele proeven van 
alchemisten gediend hebben. 2) vulgaris — gewoon. 


574 — ROSACEAE. — FAMILIE 77- 


half cirkelvormige, gezaagde lobben, van boven kaal, van onderen verspreid 
behaard, gewimperd, in de richting der stralen gevouwen. Zij hebben 
afstaand behaarde bladstelen. De stengelbladen 
zijn klein en staan ver uiteen, de bovenste zijn 
zittend. De steunbladen zijn getand of een 
weinig ingesneden-uitgespreid. 

De bloemen zijn geelgroen, vrij klein en staan 
in pluimvormige bijschermen. De bloemstelen 
zijn afstaand behaard. De kelk is groen, buis- 
vormig, boven iets samengetrokken en heeft van 
binnen een verheven ring, waarop de 4 meel 
NES draden zijn ingeplant. Hij loopt uit in een 
NS PZ INS 8-deeligen rand, waarvan 4 der deelen kelkslippen 
TAP ET ALAS zijn en 4 bijkelkslippen. Na den bloei zijn de 
Sema walg anis kelk- en bijkelkslippen weinig uitgespreid. De 

EE UE kelk zwelt later op en wordt buikvormig, hij 
omsluit de eironde, bruine, gladde, eenzadige vrucht. 2». 1,5-3 dM. Mei—Juli. 

Biologische bijzonderheden. De bladen der plant vormen bekers, waarin 
het regenwater en het water, dat door den dauw op de bladen komt, zich 
verzamelt. Of er iets van dat water door de plant opgezogen wordt, is 
nog twijfelachtig, zeker is het echter, dat weidende dieren door dit water 


Alchemilla vulgaris 
Fig. 701. 


1-2 Bloem met ontwikkelde meeldraden en korten stijl, 3 Bloem met een ontwik- 
kelden meeldraad en ontwikkelden stijl, 4 Bloem zonder ontwikkelde meeldraden, 
met sterk ontwikkelden stijl. 

a bijkelk, b kelk, c meeldraden, c/ onontwikkelde meeldraden, d stempel, e honigklier. 


van de plant afgehouden worden. Als men nl. het water van de plant 
verwijdert, vreten de dieren haar gaarne. 

Een schimmel, Uromyces Alchemillae, die soms in de plant woekert, 
bewerkt een eigenaardige verandering. De bladstelen worden wel 2-4-maal 
zoo lang als anders en de bladschijf krijgt een kleinere oppervlakte, is 
lepelvormig verdiept en niet donkergroen, doch okergeel. 

De bloemen zijn proterogynisch. De helmknopjes der 4 korte meeldraden 
zijn bij het opengaan der bloem nog gesloten, de dan voor bestuiving reeds 
geschikte stempel staat in het midden der bloem en steekt maar weinig uit 
boven de opening in de honig afscheidende ringlijst. Nu is alleen kruis- 
bestuiving mogelijk, maar binnen 24 uren groeit de stijl in de lengte uit in 
schuine richting en komt daardoor op een der helmknopjes te liggen, dat 
intusschen met een dwarsspleet is opengesprongen. Hierbij treedt bijna 
onvermijdelijk zelfbestuiving op. Het stuitmeel der 3 andere helmknopjes. 
kan nu nog dienen voor de kruisbestuiving van andere bloemen. 

Zelden zijn echter in de bloemen de meeldraden en stamper normaal 
ontwikkeld; òf de meeldraden zijn ontwikkeld en de stijl is kort gebleven 
(fg. 701, 1.2) òf de stijl is lang, terwijl, hetzij alle 4 of 1-3 meeldraden 
onontwikkeld zijn (fig. 701, 3.4). 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 575 


De helmknopjes zijn eenhokkig. Zij gaan bij droog weer open, doch 
sluiten zich, evenals de lippen om den mond, bij vochtig weer. Hierdoor 
is het stuifmeel uitstekend beschut tegen regen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor in weiden, bosschen en op vochtige, grazige plaatsen en is bij ons 
vrij algemeen. 


A. arvénsis!) Scop. Akkerleeuwenklauw (fig. 702). 

Bij deze plant komen uit den penwortel verscheiden vertakte en onver 
takte stengels, die rechtopstaand, opstijgend of 
neerliggend zijn. Zij zijn, evenals de bladen, grijs- 
viltig behaard. De bladen hebben een wigvormigen 
voet en naar voren ingesneden slippen, zij zijn 
kortgesteeld en ruwharig gewimperd. De steun- 
bladen zijn vergroeid en vormen een soort van 
bladachtig horentje, zij zijn ingesneden. 

De bloemen zijn groenachtig, weinig opvallend 
en staan langs den stengel in kleine hoopjes, tegen- 
over de bladen en omgeven door de steunbladen. 
De bijkelkbladen zijn zeer klein. Meeldraden zijn 
er 1, soms 2, zij zijn ook weer op den verheven EEEN 
ring aan de binnenzijde van de kelkbuis ingeplant. Fig. 702. 

Het vruchtbeginsel is weder met de kelkbuis ver- 
groeid, deze sluit zich dadelijk na den bloei en vormt dan een beschuttenden 
mantel om de vrucht. ©, ook misschien OO. 5-15 cM. Mei—Herfst. 


Biologische bijzonderheid. De eenige meeldraad staat schuin naar binnen, 
zoodat het helmknopje boven den stempel ligt en spontane zelfbestuiving 
moet plaats hebben. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op akkers, langs wegen, vooral op zandigen kleigrond voor en is. 
bij ons, vooral in korenland, vrij algemeen. 


13. Agrimónia Trn. Agrimonie. 


Bladen afgebroken oneven gevind met steunbladen. Kelkbuis met 10 
groeven en aan den top met ruwe, kromme haren, na den bloeitijd met 5 
naar binnen gekromde lobben, zonder bijkelk. Kroonbladen 
5, gaafrandig. Meeidraden 10-15, met de kroonbladen op 
de keel van den kelk ingeplant. Stijlen 2, eindelings. 
Vrucht droog, in den verharden, bijna houtigen kelkbeker 
ingesloten en met dezen afvallend. 

Kruidachtige, overblijvende planten. Bloemen geel, in 
eindelingsche, verlengde, losse trossen, die soms een bloem 
aan den top hebben. 


Biologische bijzonderheid. De kelk is boven dicht met Fig. 703. 
haakvormig gekromde borstels bezet (fig. 703) en wordt Vrucht en door- 
daarom gemakkelijk door dieren medegenomen, zelfs ook °"Waimonrs 25 


wel door den mensch en zoo worden de vruchten verspreid. 


1) arvense — veld. 


576 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Agrimonia. 


A. Kelkbeker bij rijpheid der vrucht omgekeerd kegelvormig, met diepe van boven tot 


bijna aan den voet reikende groeven. …. . . … … … A. Eupatoria blz. 576. 
B. Kelkbeker bij rijpheid der vrucht REE met ondiene) van boven slechts tot het 
midden reikende groeven . . … vele er eee À odoratasblzje 


A. Eupatória !) L. ne (fig. 704). 
Uit den dikken, houtig wordenden wortelstok komen 1 of meer rechtop- 
gaande, bijna rolronde, bebladerde, ruw be- 
haarde, niet of weinig vertakte, meest rood- 
achtige stengels, die met zittende klieren bezet 
zijn. De bladen zijn groot, kort gesteeld, de 
bladstelen zijn kort ruw behaard. Grootere 
blaadjes zijn er 5-9, zij zijn ovaal tot langwer- 
pig, ingesneden gezaagd, van boven groen, 
verspreid behaard, van onderen dicht grijs be- 
haard, verspreid klierachtig. De steunbladen zijn 
violet gekleurd, stengelomvattend, ingesneden 
getand. 

De bloemen staan aan den top van den stengel 
nu eens alleen, dan weer 2-3 bijeen op korte 
stelen en vormen samen een lange, afgebroken 

On Aan aar. Aan den voet der bloemstelen zit een drie- 

een spletig schutblad. De kelkbeker is omgekeerd 

kegelvormig, dicht ruw behaard, onder den zoom 

met afstaande, haakvormige stekels bezet. De kroonbladen zijn eirond en 
goudgeel. ledere bloem vormt meest slechts een vrucht. 

De plant riekt aangenaam aromatisch, terpentijnachtig. 2. 3-12 dM. 
Juni—September. 

Biologische bijzonderheden. Aan den voet der stijlen zit een vleezige 
ring, waarop echter geen honigafscheiding is waargenomen. 

De bloemen zijn proterogynisch. Bij het opengaan zijn de stempels al 
geschikt om stuifmeel op te nemen, doch dit moet door insecten uit andere 
bloemen aangevoerd worden, want in de pas geopende bloemen zijn de 
helmknopjes nog niet opengesprongen en dan zijn de helmdraden zoo zwak 
naar binnen gebogen, dat iedere draad ongeveer met het zesde deel van 
een cirkel overeenkomt. Zoo gauw echter nu de helmknopjes zijn open- 
gegaan, krommen zich de draden, de eene na de andere, naar het midden 
der bloem en hunne kromming komt eindelijk met een halven cirkel overeen. 
Nu komen eenige der met stuifmeel bedekte helmknopjes met de nog steeds 
voor bestuiving vatbare stempels in aanraking en,‚ nadat zij deze van 
stuifmeel hebben voorzien, vallen ze af en rollen zich de helmdraden nog 
sterker samen. Hier is, als zoo vaak de bedoeling om zelfbestuiving te 
bewerken, als kruisbestuiving mocht zijn uitgebleven. 

De ontplooide bloemen staan rechtop, doch na de vruchtvorming krommen 
zij zich naar beneden, waarbij de rijpende vrucht door den blijvenden 
kelk geheel omsloten blijft, dus goed beschut is. 

Volksnamen. De naam leverkruid wordt voor deze plant algemeen gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 


1) van Epa de bijnaam van den beroemden koning Mithridates van Pontus. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 577 


aan dijken, wegen, op ruige plaatsen, in droge weilanden voor en is ook 
bij ons algemeen. 


A. odoráta !) Mill. Welriekende agremonie (fig. 705). 

Deze plant is krachtiger dan de vorige. De stengel is naar boven ver- 
vertakt, groen of nauwelijks roodachtig. De bladen 
zijn ook grooter dan bij A. Eupatoria. De blaadjes &£ ig 
zijn langwerpig-lancetvormig, aan weerszijden ver- PE hili, EZ 


spreid behaard, met vele klieren, die zich ook op Sn N40 VZ 
de bloemspil uitstrekken. we Nr 
: a SA ES 
De kelkbeker is aan den voet afgerond en bijna ID De 


half bolvormig, grooter dan bij de vorige, los PZ 
behaard met teruggeslagen buitenste stekels. De eN en 
kroonbladen zijn langwerpig-omgekeerd hartvormig, “(58 


Ld en 

goudgeel. Meestal zijn er 2 vruchten. JAR 
Overigens komt de plant veel met de vorige NI ERE 
overeen. 2. 45-15 dM. Juni—Augustus. mn Mem 


Agrimonia odorata 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De Fig. 105 


plant komt in bosschen, heggen en aan bosch- 
kanten in geheel Europa voor, doch is bij ons zeer zeldzaam. 


14. Rósa®) Trn. Roos. 


Kelk met een kruikvormige, aan den top vernauwde buis, na den bloeitijd 
aangroeiend en 5 afvallende of blijvende kelkslippen, waarvan de buitenste 
aan weerszijden, de middelste aan eene zijde vaak vinspletig zijn. Bloem- 
kroon in den knop spiraalvormig gedraaid. Kroonbladen 5, omgekeerd 
hartvormig, kortgenageld. Meeldraden 20 en meer. Stijlen zijdelings staand, 
verlengd, blijvend. Vruchtjes vele, beenachtig, ruw behaard, in het inwen- 
dige van de vleezig geworden kelkbuis zittend. 

Heesters met oneven gevinde bladen met gezaagde blaadjes. Steunbladen 
voor een groot gedeelte met den bladsteel vergroeid. Stengels en meest ook 
de bladstelen meer of minder dicht met stekels bezet (de stekels zijn het 
volkomenst aan de 1-jarige, niet bloeiende takken, de loten). Bloemen wit, 
rose of rood, groot, welriekend, alleenstaand of in meest armbloemige 
bijschermen. 

Biologische bijzonderheden. De wijze, waarop de verschillende roossoorten 
zich tusschen andere struiken voegen en vasthechten, is dezelfde als bij 
verschillende andere heggestruiken en zal bij Lycium beschreven worden 
(zie aldaar). Hebben die heggestruiken geen gelegenheid gehad, zich ín 
ander struikgewas te vlechten, dan vormen zij zelf een soort heg, die zij 
later tot steun gebruiken. De eerste loten toch, die krachtig in de hoogte 
groeien, vormen, nadat zij houtig geworden zijn, bogen, die met den top 
neerbuigen. Uit de bovenzijde van die bogen komen in het volgend jaar ten 
deele korte, bloemdragende takjes, ten deele weder lange, rechtopstaande 
loten, die aan den top weer boogvormig worden. Het vrije eind der oude 
bogen verdort en de nieuwe leggen zich daarover, enz. Hierdoor ontstaat 
geleidelijk een natuurlijke heg, die al hooger en hooger wordt, doordat de 


1) odorata — welriekend. 2) Men kan bijna zeggen dat de Ouden de bloemen in 2 
klassen verdeelden, nl. de grootere noemden zij rhodon: rozen, de kleinere ion: violen. 


HEUKELS, Flora. 37 


578 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


nieuwe takken boven de oude komen. Daarbij komen ook nog nieuwe loten 
uit den bodem, die de oude verdorde bogen als steunsels gebruiken. Het 
gebruik van die verschillende heggestruiken als levende heggen is daardoor 
van zelf duidelijk geworden. De berberis, de duindoorn (Hippophaes) en 
de boksdoorn (Lycium) gedragen zich op dezelfde wijze. 

De oude loten bloeien bij de roos meermalen achtereen (verschil met 
Rubus), zij vertakken zich ook sterker, doch ten slotte zijn het toch ook 
nieuwe loten uit den bodem, die de oude vervangen moeten. 

De stekels aan stam en bladstelen helpen mede om de planten tusschen 
andere te bevestigen, maar beletten ook slakken, die de bladen zouden 
willen opvreten, om er tegen op te kruipen. 


Bloem. De bloemen zijn groot, sterk gekleurd en rieken sterk, zoodat 
zij veel insecten lokken. Deze vinden echter in de bloemen alleen stuifmeel , 
doch dit dan ook overvloedig, doch zoo goed als geen honig (wel wat bij 
R. rubiginosa op den breeden, vleezigen zoog. kelkrand). Een deel der meel 
‚ draden levert stuifmeel voor zelfbestuiving, een ander deel voor kruising. 
De boogvormig gekromde helmdraden zijn ongelijk van lengte, de knopjes 
van den binnensten krans gaan het eerst open, doch hun stuifmeel heeft 
ondanks de nabijheid der stempels voor zelfbestuiving geen beteekenis, 
omdat de knopjes lager staan dan de stempels en er uit zich zelf niet 
mee ín aanraking komen. Alleen de helmdraden van den buitensten krans 
hebben de goede lengte en zij krommen zich zoover naar het midden der 
bloem, dat de knopjes op de stempels komen te liggen. Daar deze helm- 
knopjes zich het laatst openen, volgt zelfbestuiving in de bloem eerst in het 
laatste oogenblik van den bloei en de geheele rest van den tijd is de bloem 
alleen voor kruising ingericht, want de insecten vliegen het meest aan op 
den bundel stijlen in het midden der bloem en brengen allicht stuifmeel 
mede uit andere bloemen, die zij bezocht hebben. 

De bloemen sluiten zich bij regen, om het stuifmeel te beschermen tegen vocht * 

De vruchten, de zoog. rozebottels, zijn schijnvruchten, want de bloem- 
bodem is vleezig en rood geworden en daarbinnen zitten de eigenlijke, harde 
dopvruchtjes. Die rozebottels vallen door hun kleur flink op en worden 
door kraaien, lijsters enz. gegeten, waarbij het deze te doen is om het 
vleezige deel. De pitjes, de vruchtjes, slikken zij ook in, doch die worden 
met de uitwerpselen weer naar buiten gebracht, echter op geheel andere 
plaatsen, zoodat op die wijze voor de verspreiding der zaden wordt ge- 
zorgd. Bewijzen deze vogels dus een dienst aan de plant, geheel anders is. 
het als muizen enz. langs den stengel opkruipend, bij de vruchten komen. 
Deze is het te doen om de harde nootjes te knagen, doch zij worden ver- 
hinderd naar boven te komen door de meest met de punten naar beneden 
gerichte stekels. 


Gallen en schimmels. De meest bekende gallen op de rozen worden door 
galwespen veroorzaakt. De Rhodites Rosae, de zoog. rozengalwesp, veroor- 
zaakt de bekende mosachtige uitwassen aan de plant. De wesp legt hare 
eieren vroeg in het voorjaar in de opperhuid van een blad, dat nog in 
den knop zit, meest in den bladsteel (dan sterven de daarboven liggende 
deelen spoedig af), soms op een blaadje (dan krijgt het blad de gewone 
grootte, doch zit de gal op een der blaadjes). Nu ontwikkelt zich de 
veelkamerige gal met de vele haren en franje aan hare oppervlakte. In die 
gal verpoppen de maden en verlaten haar als volwassen insecten. 


FAMILIE 77. == 'ROSACEAE. — 579 


De Rhoditis Eglanterieae veroorzaakt erwtachtige gallen op de rozen- 
bladen, de gallen, door Rhoditis spinosissimae veroorzaakt, vormen meer 
onregelmatige bulten. 

Zeer algemeen zijn de oranjekleurige roestvlekjes op de onderzijde van 
de bladen bij Rosa pimpinellifolia (ook wel komen ze bij R. canina, arven- 
sis, gallica, cinnamomea en tomentosa voor). Zij bestaan uit ronde 
hoopjes sporen van een schimmel, Phragmidium subcorticium. Verwante 
schimmels komen bij Rubus- en Potentillasoorten voor. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Rosa. 


A. Stijlen vergroeid met elkaar, ver uit den vruchtbeker stekend. Bloemen in schermvor- 
mige trossen. Meest kruipende of klimmende soorten. 

a. Takken meest liggend. Steunbladen lijn-lancetvormig, langgespitst, gaafrandig. 
Blaadjes dun, enkel gezaagd. Bloemen alleenstaand of in schermvormige trossen. 

R. arvensis blz. 580. 

b. Takken klimmend. Steunbladen diep ingesneden, gewimperd. Blaadjes gezaagd. 
Bloemen 10-20 bijeen in dichte trossen aan de einden van korte takken. 

R. multiflora blz. 580. 
B. Stijlen vrij. 

a. Bloemen in 3-6-bloemige bijschermen, de zijdelingsche in de oksels der schut- 
bladen van de middelste, ook als er slechts een bloem ontwikkeld is, een of meer 
schutbladen aanwezig. 
aa. Vruchtjes gesteeld. Steunbladen aan de bloeiende takken breeder. 

aaa. Stekels der loten ongelijk, de grootere priemvormig, recht, de kleinere 
borstelvormig. Steunbladen aan de niet-bloeiende takken lijnvormig- 
langwerpig met buisvormig aaneensluitende randen. Vruchtbeker bol- 
rond, vroeg zacht wordend, evenals de slechts half zoo lange stelen 
kaal. Kelkslippen ongedeeld, bij de vrucht aaneensluitend. 
R. cinnamomea blz. 5£0. 
bbb. Stekels der loten of althans de grootere stevig met verbreeden voet, 
samengedrukt. Kelkslippen ingesneden. Steunbladen gekromd, Vruchtjes 
meest even lang als de snavel. 

a. Stekels der loten sikkelvormig, verspreid, tamelijk gelijk. Bladen 
grasgroen (of berijpt). Kelkslippen iets korter dan de kroonbladen. 
aa. Althans de bovenste zaagtanden der blaadjes samenneigend. 

Bloemstelen langer dan de korte schutbladen. 
aaa. Blaadjes beneden zonder klieren. 

A. Blaadjes, bloemstelen en kelkbuis kaal. Bladstelen 
kaal, soms verspreid klierachtig of aan den voet iets 
beftaard: in oen ee ee Ren canina DIZ De 

AA. Bladstelen overal behaard. Blaadjes van onderen op 
de aderen of over de geheele vlakte behaard of ook 
van boven behaard. Bloemstelen en kelkbuis kaal. 

R. dumetorum biz. 582. 

ppp. Blaadjes beneden of aan weerszijden klierachtig. 
R. agrestis blz. 582. 
PB. Zaagtanden der blaadjes iets afstaand. Blaadjes, althans van 
onderen, sterk klierachtig. Plant sterk riekend. Bloemstelen 
korter dan de schijnvruchten. Stijlen wollig behaard. Loten 
met tamelijk dicht opeengedrongen stekels. Bladstelen kort 
behaard. Blaadjes 5-7, rondachtig-eirond tot elliptisch. Kelk- 
slippen ten slotte afvallend. . . . . R. rubiginosa blz. 583. 

Ê. Stekels der loten ongelijk, bijna recht. Bladen grijsgroen. Kelk- 
slippen evenlang als de kroonbladen. 
aa. Kroonbladen niet klierachtig gewimperd. Blaadjes met afstaande 

zaagtanden. Schijnvrucht rechtopstaand, lang hard blijvend. 
Kelkslippen blijvend . , . . . . … .R. tomentosa blz. 583. 


Ii 


580 — ROSACEAEF FAMILIE 77. 


pp. Kroonbladen bijna steeds klierachtig gewimperd. Schijnvrucht 
knikkend, vroeg week wordend. Kelkslippen blijvend. 
R. pomifera blz. 584. 
bb. Vruchtjes zittend. Steunbladen aan de bloeiende en de niet-bloeiende takken 
vrijwel gelijk. Kelkslippen eirond, ingesneden, korter dan de kroonbladen. 
Loten met zwakke stekels. Bloemen rechtopstaand. Schijnvrucht bolrond. 


R. gallica blz. 584. 

b. Stekels der loten ongelijk, de grootere priemvormig, recht, de kleinere borstel- 
vormig. Bloemen alleenstaand, meest zonder, zelden met een schutblaadje. 
Vruchtjes bijna zittend of de steel niet half zoo lang als de vrucht. Oudere takken 
verspreid stekelig. Steunbladen der bloeiende en níet-bloeiende takken bijna gelijk. 
Kelkslippen korter dan de kroonbladen, ongedeeld, bij de vrucht samenneigend. 
Vruchtstelen rechtopstaand . …. .... R. pimpinellifolia blz. 584. 


R. arvênsis!) Huds. Akkerroos (fig. 706). 
Bij dezen heester liggen meestal de takken, doch soms klimmen zij. De 
stekels aan de hoofdtakken zijn stijf, gekromd, 
die aan de kleinere takken fijner, uit een samen- 
gedrukten voet priem-sikkelvormig of bijna recht. 
De steunbladen zijn vrij smal, het vrije deel is 
eirond-lancetvormig. De bladen aan de bloeiende 
takken hebben vaak (5-)7 blaadjes, deze zijn 
dun, meest breed elliptisch en spits, soms stomp 
of iets toegespitst, beneden dof en bleekgroen, 
enkel gezaagd, van onderen niet glanzig. De 
bloemstelen zijn lang, meest kaal, soms fijn- 
donzig, vaak met korte klieren bezet. 
A De bloemen staan alleen of in bijschermen en 
Rosa arvensis zijn wit, reukeloos. De kelkbuis is kaal, de kelk- 
Eig-706. slippen zijn eirond, toegespitst, soms iets vin- 
spletig, na den bloeitijd teruggeslagen, zij vallen af voor de vrucht rijp is. 
De zuil, door de stijlen gevormd, is omstreeks even hoog als de meel- 
draden. De vruchten zijn klein, rechtopstaand, ellipsoidisch of bijna bol- 
rond, scharlakenrood, zij worden later zacht. b. 12-18 dM. Juni. - 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt in bosschen, 
heggen en aan randen van akkers voor in West- en Midden-Europa en is 
bij ons bij Hoog-Keppel, op den Ulenpas en op een paar plaatsen in 
Zuid-Limburg gevonden. 


R. multiflóra®) Thunbg. Veelbloemige roos. 

Deze plant heeft kromme, verspreid staande stekels en klimmende, lange, 
slanke, bruin- of roodachtig groene takken, die zwak behaard zijn. De 
bladen bestaan uit 5-9 blaadjes, deze zijn elliptisch of omgekeerd eirond, 
behaard, gezaagd en hebben diep ingesneden, gewimperde steunblaadjes. 

De bloemen staan 10-20 bijeen, in dichte trossen aan de einden van 
korte takken, zijn lichtrose, purper of wit, vrij klein. th. 3-4 M. Juni, Juli. 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit China en Japan en wordt bij ons 
als sierstruik aangekweekt. Zij is bij Haarlem verwilderd gevonden. 


R. cinnamómea®) L. Kaneelroos (fig. 707). 
Bij deze soort zijn de stekelborstels der loten zonder klieren en staan 
de grootere stekels der kaneelbruine takken 2 bijeen onder de steunbladen 


1) arvensis — veld. 2) multiflora —= veelbloemig. 3) cinnamomea — kaneelbruin. 


“ FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 581 


en zijn gekromd. De bladen bestaan uit 5-7 blaadjes, deze zijn ovaal tot 
langwerpig, enkel gezaagd, beneden grijs, zacht behaard, niet klierachtig. 


De steunblaadjes aan de bloeiende takken zijn aA Arn 

naar voren breeder, met eironde, vrije spitsen, _\\\y S 

die aan de loten zijn langwerpig-lijnvormig, met ‚NW a 

de randen buisvormig ineengerold. Ee ke ie < 
De bloemen zijn rose, meest half gevuld. De HRS PAN 

bloemstelen zijn glad, korter dan de bovenste sieun- {NN rn 

bladen. De kelkbladen zijn gaaf, soms aan den top SNS 

2-spletig, meest klierachtig behaard. De vruchtkelk BN Var 

is opgericht en blijvend. De vrucht is klein, rond VAE A BN 

of ovaal, donker scharlakenrood, rechtopstaand. bh. _£/ VE EAN 


12-18 dM. Mei, Juni, soms ook Juli, Augustus. 

De var. 4. foecundissima *) Münchh. is geheel of 
half gevuld en heeft een van boven bekervormige 
kelkbuis. Deze vorm wordt het meest gekweekt en is bij Katwijk verwilderd 
gevonden. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze plant komt in heggen en 
op heuvels in Midden- en Oost-Europa voor. Bij ons wordt zij gekweekt 
en is eenige malen verwilderd gevonden, vooral in de duinstreek. 


R. canina?) t. Hondsroos (fig. 708). 

Deze plant heeft krachtige, opgerichte of schuin opstijgende takken. De 
stekels zijn krachtig, sikkelvormig, aan den voet 
verbreed. 

De bladen bestaan uit 5-7 blaadjes, deze zijn 
eirond of elliptisch, scherp gezaagd. De steun- 
bladen en de schutbladen (van de bovenste bladen, 
in wier oksels de bloemen staan, zijn alleen de 
steunblaadjes overgebleven) zijn verbreed, bijna 
eirond, de steunbladen der loten zijn langwerpig, 
met recht uitgestrekte, eironde, toegespitste toppen. 

De kroonbladen zijn meest lichtrose, groot. De 
bloemstelen zijn glad, zeldzaam ruw klierachtig 
behaard. De kelkslippen zijn ingesneden, bijna en 
even lang als de bloemkroon. De schijnvrucht is Fie. 708. 
groot, scharlakenrood, bolrond of langwerpig en 
blijft lang hard. De vruchtkelk is teruggeslagen en valt ten slotte af. t. 
12-24 dM. Juni. 

Vormen zijn: 

2. vulgáris®). Hierbij zijn de blad- en bloemstelen en ook de kelken 
kaal. Aan de bladstelen zitten vaak eenige kleine stekels, soms ook een 
enkel klierhaar. 

8. Andegavénsis (R. Andegavénsis Bastard). Hier zijn de bloemstelen en 
de kelkbeker met gesteelde klieren bezet. De blaadjes zijn enkel gezaagd, 
met enkele ingeschoven tandjes, zonder klieren. De vruchten zijn groot, 
de stijlen behaard. 

7. dumdlis*) Bechst. Hierbij zijn de bloemstelen klierachtig en zijn de 
steun- en kelkbladen klierachtig gewimperd. De blaadjes zijn breed eirond, 


Rosa cinnamomea 


Fig. 707. 


ERA 
ik 


1) foecundissima — zeer vruchtbaar. 2) canina —= honds. 3) vulgaris — gewoon, 
4) dumalis — in struikgewas groeiend. 


582 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


onvolkomen dubbel gezaagd met enkele klieren aan de tanden, onbehaard. 
De stijlen zijn ruw behaard. 

d. úrbica!) Leman. (Rosa canina var. platyphylla Rau.) Hier zijn de 
blaadjes van boven behaard, van onderen bijna\ fluweelachtig, enkel of 
onregelmatig dubbel gezaagd, ovaal, spits. De bladstelen zijn glad, de 
vrucht is ovaal. 

s. ramosissima®) Rau. Bij deze variëteit zijn de blaadjes ovaal, geheel 
glad, onregelmatig getand. De bloemdragende takken zijn talrijk, kort. De 
bladstelen en ook de bloemstelen zijn glad of bijna glad. De vrucht is ovaal. 

5. collina”) Jacq. Hierbij zijn de bloemstelen klierachtig stijf behaard, 
soms ook de kelk. De bladstelen zijn Huweelachtig of viltig. De blaadjes 
zijn enkel gezaagd, van onderen sterk behaard. De stijlen zijn behaard. 

n. insignis*) Gren. Deze variëteit heeft elliptische, spitse, geheel gladde, 
groote, onregelmatig gezaagde blaadjes en gladde bladstelen. De takken 
zijn groen. De stijlen zijn ruw behaard, de vrucht ís elliptisch of ovaal. 


Volksnamen. De namen wilde roos en hondsroos zijn in vele streken in 
gebruik, in Friesland, Salland en aan den zoom der Veluwe noemt men haar 
bottelroos, in het Oosten van Overijsel en Gelderland wepedoorn en wepel, 
in Twente en Zuid-Limburg heggeroos, in Friesland kannetjesroos, op Wal- 
cheren wilde bottelroos, in Zeeuwsch-Vlaanderen doorn en egelantier, in het 
Land van Hulst veldroosje. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in geheel Europa 
in bosschen, struikgewas, heggen, aan weg- en akkerkanten voor. De vorm 
«. is bij ons vrij algemeen, de vorm 4. is bij Haren gevonden, de vorm g. 


AN 


bij Gramsbergen, Hardenberg en op Zuid-Beveland, de vorm d. vrij zeld- 
zaam, de vorm z. op Zuid-Beveland, de vorm £. te Boxtel, Weurt en Gulpen 
en de vorm 1. te Voorst. 


R. dumetórum ®) Thuill. Heggeroos. 

Bij deze soort hangen de takken boogvormig over en hebben krachtige, gebogen stekels. 
De bladen hebben 5-7 eironde of elliptische, scherp gezaagde blaadjes, die breeder zijn 
dan bij R. canina. De steunbladen zijn gewimperd en aan den rand klierachtig. 3 

De kroonbladen zijn meest lichtrose, groot. De schijnvrucht is scharlakenrood, bolrond 
of langwerpig en blijft lang hard. De vruchtkelk is teruggeslagen en valt ten slotte af. b. 

12-24 dM. Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze soort komt 
in bijna geheel Europa in struikgewas en heggen voor, doch 
is bij ons waarschijnlijk alleen verwilderd gevonden, nl. bij 
Amersfoort, met gevulde bloemen en op Zuid-Beveland. 


R. agréstis ©) Savi. (R. sépium?) Thuill, R. canina ò. sépium 
Koch.). Haagroos (fig. 709). 

Bij dezen heester zijn de loten met sikkelvormige, uit- 
staande stekels van verschillende grootte bezet. De bladen 
bestaan uit 5-7 blaadjes, deze zijn elliptisch, aan den voet 
versmald, vaak met spitsen top, zij zijn klierachtig dubbel 
gezaagd. 

De kroonbladen zijn rose, vrij groot. De bloemstelen zijn 
lang, glad. De kelkslippen zijn verlengd, niet klierachtig. 
E De schijnvruchten zijn vrij groot, scharlakenrood, bolrond, 

Ee SL zij zijn even als haar steel, meest kaal en zij blijven lang 
hard. De vruchtkelk is teruggeslagen en valt ten slotte af. hb. 6-15 dM. Juni. 


Rosa agrestis 


1) urbica= bij de stad groeiend. 2) ramosissima — sterk vertakt. #) collina = heuvel- 
bewonend. t) insignis — in het oog loopend. 5) dumetorum — wildernisbewonend. 
6) agrestis — wildgroeiend. 1) sepium — in heggen groeiend. 


FAMILIE 77. me IROSACEAERN 583 


Deze plant is misschien een bastaard van R. rubiginosa en R. canlra. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt aan zonnige hellingen en in 
heggen in geheel Europa voor, doch is bij ons alleen op Zuid-Beveland aangetroffen. 


R. rubiginósa!) L. Egelantier (fig. 710). 

Deze heester is altijd rijker aan stekels dan R. canina. De loten zijn 
behalve met grootere, met vrij dicht opeengedrongen, 
rechtere en dunnere stekels bezet. De bladstelen * 
zijn met stekels en met zittende klieren bezet. De 
blaadjes zijn rond-eirond tot rond-elliptisch, klier- 
achtig dubbel gezaagd, van boven kaal, van onderen 
iets zacht behaard, dicht klierachtig. De steun- 
bladen zijn langwerpig, spits toeloopend, ook aan 
den rand met klieren bezet. 

De kroonbladen zijn levendig rose, kleiner dan 
bij R. canina. De bloemstelen zijn vrij lang, ruw 
klierachtig behaard, rood. De kelkslippen zijn ver- 
lengd, klierachtig. De schijnvrucht is vrij groot, 
bolrond of langwerpig, evenals haar steel kaal of 
met klierborstels bezet, oranjekleurig. De vrucht- Fig. 710. 
kelk is teruggeslagen. h. 6-12 dM. Juni—Augustus. 

Bij de variëteit 2. echinocárpa®) (R. echinocárpa Crép.) zijn de vruchten 
geheel ruw behaard met opgerichten vruchtkelk en zijn de blaadjes van 
boven klierachtig. 

Volksnamen. In de meeste streken noemt men deze soort egelantier en 


bottelroos, in Overijsel en de Graafschap Zutphen noemt men haar bottel, 
in Noord-Limburg wilde roos, in Zeeuwsch-Vlaanderen doorn. 


Rosa rubiginosa 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Op zonnige plaatsen en langs 
boschranden komt deze soort in bijna geheel Europa, vooral in Midden-Europa, 
voor. Bij ons komt zij vrij vaak in de duinen voor. Of zij daar wild of 
verwilderd is, is moeilijk te zeggen, daar zij ook bij ons gekweekt wordt, 
De var. £. is bij Meppel, Overveen, Wassenaar, Waalsdorp en Domburg 
gevonden. 

Een bastaard van R. rubiginosa en R. pimpinellifolia met zeer ongelijke stekels en steun- 
bladen smaller dan bij R. rubiginosa, is vrij zeldzaam gevonden. 

R. tomentósa ®) Sm. Viltroos (fig. 711). 

Bij deze soort zijn de stekels der loten verspreid, 
de kleinere zijn dunner. De bladen bestaan uit 
5-7 blaadjes, deze zijn elliptisch of eirond, dubbel 
gezaagd met klierachtige zaagtanden. Zij zijn meer 
of minder zacht behaard, zelden kaal, van onderen 
vaak klierachtig. De bovenste steunbladen zijn 
zwak verbreed met driehoekige, korte oortjes, zij 
hebben gesteelde klieren aan den rand. 

De kroonbladen zijn vrij groot, rose, iets wel- 
riekend. De bloemstelen zijn lang, soms ruw be- ij 
haard, zij zijn ook met fijne, rechte klierstekels Rosa tomentosa 
bezet. De kelkslippen zijn ten deele ingesneden, Fig. 711. 
klierachtig, teruggeslagen, meest langer dan de kroonbladen. De schijn- 


1) rubiginosa — bruinrood. 2) echinocarpa — stekelvruchtig. 3) tomentosa = viltig. 


584 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


vrucht is eerst oranjegeel, later zwart, bolrond, meest evenals de vrucht- 
stelen met klierborstels bezet. De vruchtkelk is blijvend of laat afvallend 
en teruggeslagen. bp. 9-18 dM. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in 
Nederland. De plant komt in bos- 
schen en heggen in geheel Europa 
voor en is bij ons zeldzaam. 


R. pomiífera!) Herm. Bottelroos 
(fig. 712). 

De kleinere stekels aan de loten gelijken 
meer op borstelharen. De bladen bestaan 
uit 5-9 blaadjes, deze zijn elliptisch tot 
langwerpig-lancetvormig, licht blauwgroen, 
groot, aan weerszijden zijdeachtig behaard, 
beneden met klieren en ook met klier- 
achtige zaagtanden. De bladstelen zijn ook 
dicht en fijn behaard. De steunbladen zijn 
langwerpig, met eironde, rechtopstaande 
toppen, de bovenste zijn verbreed. 

De bloemstelen zijn kort, ruw klierachtig 
behaard. De bloemen zijn groot, rose. 
De kelkslippen zijn op de rugzijde klier- 
achtig, ten deele vinspletig. De rand der 
kroonbladen is ook klierachtig gewimperd. 
De schijnvrucht is groot, bijna bolrond, 
violet-purper, berijpt. De vruchtkelkslippen 
staan rechtop en neigen samen. Overigens 

Rosa pomifera komt deze soort met R. tomentosa over- 
Fig. 712. een. bh. 12-18 dM. Juni. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vrij hooge bergen in bijna 
geheel Europa voor. Bij ons wordt zij gekweekt en is, doch zelden, verwilderd gevonden. 

Een bastaard van R. pomifera en R. pimpinellifolia, die het uiterlijk van R. pomifera 
heeft, maar kleiner is, is bij Sandpoort gevonden. 


R. gállicea®) L. Fransche roos (fig. 713). 

Bij deze soort zijn de loten met teruggekromde, grootere en kleinere, vrij zwakke stekels. 
en tal van klierborstels bezet. De bladen bestaan meest 
uit 5 blaadjes, deze zijn groot, rondachtig tot elliptisch, 
enkel gezaagd, lederachtig, van boven kaal, van onderen 
blauwgroen, behaard. De rand is klierachtig gezaagd. De 
bladstelen zijn sterk met zittende en gesteelde klieren 
bezet. De steunbladen zijn zeer smal. 

De bloemen zitten ten getale van 2of 3, vaak ook alleen, 
aan den top der takken. De bloemstelen en de kelkbuis 
zijn met stekelborstels en gesteelde klieren bezet. De 
bloemen zijn groot, meest purper, vrij vaak gevuld, doch 
de kroonbladen zijn ook dan uitgespreid. De schijnvrucht 
is groot, blijft lang hard, is donker scharlakenrood. De 
vruchtkelk is teruggeslagen en valt ten slotte af. bh. 3-12 
dM. Mei, Juni. 


Rosa gallica Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
Fig. 713. in heggen en bosschen in Midden- en Oost-Europa voor. 
Zij is bij ons een sierplant (de stamvorm van de meeste 
onzer tuinrozen) en is enkele malen verwilderd gevonden. 


R. pimpinellifólia®) L. (R. spinosissima) Sm). Duinroos (fig. 714). 
Dit is een kleine, sterk vertakte heester met roodbruine takken. De bladen 


1) pomifera — appeldragend. 2) gallica — Fransch. 
>) pimpinellifolia —= pimpernelbladig. 4) spinosissima — zeer stekelig. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 585 


bestaan uit 7-9 blaadjes, deze zijn klein, eirond-langwerpig of omgekeerd 
eirond, enkel of dubbel gezaagd, van onderen blauwgroen, doch meest niet 
klierachtig. De steunbladen zijn smal, met plotseling verbreede en uiteen- 
staande oortjes. 

De bloemen staan alleen, hebben gladde of 
behaarde stelen. De kelkbeker is kaal, de slippen 
zijn gaafrandig. De kroonbladen zijn meest wit, 
aan den voet iefs geelachtig, vrij groot. De vrucht- 
kelk is rechtopstaand, blijvend. De schijnvrucht 
is zwartpurper, vrij groot. t. 3-9 dM. Juní, Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze 
plant komt op droge plaatsen, bv. zonnige heuvels 
op zandgrond, vooral in Midden-Europa voor en 
is bij ons vooral in de duinen algemeen. 


15e Crataégus E) L. Meidoorn. Rosa pimpinellifolia 
Kelkslippen 5, kort, uitgespreid. Kroonbladen Ke 
5, bijna cirkelvormig. Stijlen 1-3. Vruchtbeginsel onderstandig. Vrucht 


vleezig, klein, door de verdroogde kelkslippen gekroond, glad, rood, met 
1-3 steenen. : 


Bloemen wit of rose, welriekend, in tuilen, na de bladen verschijnend. 
Bladen enkelvoudig, vinlobbig tot vindeelig met bladachtige, groote steun- 
bladen, die aan de loten blijven. Doornige heesters, zelden boomen. 


Tabel tot het determineeren van de soorten van Crataegus. 


A. Bloemstelen kaal. Kelkslippen eirond, bij de vruchtafstaand. Stijlen meest 2-3. Schijn- 


vrucht eirond, met 2-3 steenen … . . . . … … … … … … « C. Oxyacantha blz. 586. 
B. Bloemstelen behaard. Kelkslippen lancetvormig, bij de vrucht vaak teruggeslagen. 
Stijlen meest 1. Schijnvrucht bolrond, met meest 1 steen . . C, monogyna blz. 587. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen door haar geur (door 
trimethylamin veroorzaakt) en door haar vereenigd zijn tot grootere bloei- 
wijzen op. Door den geur behooren ze tot de groep van bloemen, die 
vooral door van rottende stoffen levende vliegen bezocht worden. Honig 
wordt afgescheiden door een ring aan den voet der bloem en hij is ge- 
woonlijk bedekt door wolharen aan den voet van den stijl. 

De bloem is proterogynisch. Als zij zich opent, steken de reeds ontwik- 
kelde stempels al uit, terwijl de meeldraden nog gesloten helmknopjes 
hebben. De buitenste zijn al opgericht en de helmknopjes van deze sprin- 
gen na 1-2 dagen open. Bij koud, regenachtig weer blijven de binnenste 
meeldraden naar binnen gebogen, de buitenste -echter steken boven de 
stempels uit, zij zijn ook naar binnen gebogen, zoodat spontane zelfbe- 
stuiving optreedt. Bij zonnig weer staan echter de meeldraden naar buiten, 
de honig is zichtbaar en was er in het eerst alleen zelfbestuiving mogelijk , 
zoo zal zij nu ook bij voorkeur plaats hebben. 

Op Crataegus komt vaak roestvorming op de bladen voor, veroorzaakt door 
een zwam, Gymnosporangium clavariiforme, die in een anderen toestand 
leeft op de gewone jeneverbes (zie hierover nader bij appel en peer). De 
aangetaste plaatsen zijn gewoonlijk in grooten getale op het blad te zien. 


1) van ’t Grieksche krata: kopen aix: geit, dus geïtekop, volgens anderen van ’t Grieksche 
_kratos: kracht, om de hardheid van het hout. 


586 — ROSACEAE. — FAMILIE 77. 


Zoover zich nl. het mycelium van den parasiet in het blad uitbreidt, is het 
bladgroen vernield en op die plaatsen is een roodgele kleurstof ontstaan, 
die op de bladvlakte roodgele vlekken veroorzaakt. Verder zijn ook merk- 
waardig de rosetvormige gallen aan de toppen van meidoorntakken, veroor- 
zaakt door de galmug, Cecidomyia crataegi. Ze maken in de verte gezien 
wel den indruk van vogelnestjes. Door den prikkel, die van de larve is 
uitgegaan, krijgen de bladen en steunbladen ín de nabijheid talrijke en 
diepere insnijdingen, op de plaats der breede bladlobben ontstaan smal- 
lere slippen en franje, die sterk gekromd zijn en wel wat op rendierge- 
weien gelijken. Bovendien ontstaan uit de groene schors der takken en uit 
het bladschijfweefsel, vooral boven de vaatbundels, zachte stekels met 
een verdikten top. Vaak zijn 3-5 dezer tot een soort hanekam verbonden. 
Deze galvormingen blijven, evenals de wilgenroosjes aan de wilgen, lang 
zitten na den tijd, dat de gewone bladen zijn afgevallen. 

Men heeft wel eens de onderstelling geopperd, dat de meidoorns met diep 
ingesneden bladen zouden zijn ontstaan door enting van meidoorntakken, 
wier bovenste bladen door deze galmug in fijne slippen verdeeld waren, op 
een gewonen meidoorn. 

Aan de lange loten van den meidoorn ontstaan in de oksels der onderste 
bladen dicht bij elkaar een doorn en een knop, in de oksels der bovenste 
alleen een knop. In het volgend voorjaar ontstaan uit de eerstgenoemde 
knoppen, die dan dicht bij de lange, glanzend bruine doornen zitten, korte 
takken, die vaak bloemen dragen, terwijl uit de knoppen van de bovenste 
helft der loot weer lange loten ontstaan, waaraan zich hetzelfde herhaalt. 
De doornen beschutten dus de jonge takjes. 

Hetgeen over de verspreiding der zaden van vleezige vruchten bij Prunus 
gezegd is, geldt ook hier. Zelfs beweren De Candolle en Henslow, dat 
men de vruchten, om gemakkelijk kiembare zaden te krijgen, als voedsel 
aan parelhoenders geeft, waaruit zou volgen, dat de kiembaarheid der 
zaden, als zij het lichaam van vogels gepasseerd zijn, zou zijn toegenomen. 


Volksnamen. Algemeen worden voor dit geslacht de namen haagdoomn, 
meidoorn, doornboom en doorn gebruikt, in Friesland noemt men deze 
heester ook smoarbeiboom, in Groningen tuiteboom en ook kraiteboom, 
in Oost-Drente jeepenboom, op Texel roode japenboom, in Zuid-Limburg, het 
Oostelijk deel van Noord-Brabant en in Zeeuwsch- 
Vlaanderen haagappelboom, in het Oostelijk deel 
van Noord-Brabant ook witte doorn en in het Land 
van Hulst piekerboom. 


C. Oxyacántha) L. Tweestijlige meidoorn 
(fig. 715). 

Bij dezen heester of boom zijn de jeugdige tak- 
ken vaak glad. De bladen zijn gesteeld, wigvormig- 
omgekeerd eirond, 3-, zeldzamer 5-lobbig, vooral 
‚xx naar voren ongelijk gezaagd, van onderen bleeker, 
“ND evenals de takjes kaal. 

Re De bloemen zijn wit, bij den gevulden vorm vaak 
RAE rose, zij rieken sterk. De kelkslippen zijn eirond, 
toegespitst, kaal, spaarzaam met verspreide klieren bezet, bij de vrucht 


1) Oxyacantha — spitsdoorn. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE.: — 587 


afstaand. Er zijn meest 2-3 stijlen. De schijnvrucht is eirond, met 2-3 
steenen, rood. h. 18-45 dM. Mei. 

De var. 4. fol. bi-serratis !) met dubbel gezaagde bladen is bij Ruurlo 
gevonden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen en 
bosschen, vooral in Midden- en Noord-Europa voor. Zij is bij ons vrij 
algemeen, vooral in Overijsel en Groningen, weinig komt zij voor in Noord- 
en Zuid-Holland en niet in Noord-Brabant. In tuinen wordt zij veel ge- 
kweekt, ook met gevulde bloemen. 


C. monógyna?) Jacq. Eenstijlige meidoorn (fig. 716). 

Hierbij zijn de jeugdige takken vaak behaard. De bladen zijn omgekeerd 
eirond, met wigvormigen voet, meest diep 3-5- ee Een 
spletig, met naar voren gezaagde slippen, zij ® 
zijn van onderen bleekgroen. 

De bloemen zijn wit, zij zitten in grooter aantal 
bijeen dan bij de andere soort, doch zijn kleiner. 
De kelkslippen zijn lancetvormig, toegespitst, 
van buiten viltig, klierloos, bij de vrucht vaak 
teruggeslagen. Er is meest 1 stijl. De schijn- 
vrucht is bolrond met 1 steen, iets grooter dan 
bij C. Oxyacantha. Overigens komt zij veel met 
deze overeen. bh. 18-45 dM. Mei, Juni. Bloeit 
in den regel 14 dagen later dan de vorige. Crataegus monogyea 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze Fig, 716. 
komt in heggen en bosschen in bijna geheel Europa voor en is ook bij ons 
in de meeste provinciën vrij algemeen. In tuinen wordt zij veel gekweekt, 
vooral met-roode bloemen. 


16. Méspilus ied Ve 


Hiertoe behoort slechts eene soort. 

M. germánica!) L. Mispel (fig. 717). 

Dit is een doornige heester (in gekweekten staat een kleine boom zonder dorens). De 
jeugdige takken zijn behaard, van kleine lensvormige lichaampjes 
voorzien, die in het midden een overlangsche spleet hebben. 
De bladen zijn langwerpig-lancetvormig, gaafrandig of naar 
voren getand, van onderen viltig, van boven groen, kortge- 
steeld. De steunbladen zijn vrij en vallen af. 

De bloemen zijn wit, vrij groot, bijna zittend, zij staan 
eindelings en alleen. De kelkslippen zijn 5 in getal, zij zijn 
wollig behaard, zijn lijn-lancetvormig, gaafrandig, blijvend, 
langer dan de bloemkroon, aan de vrucht afstaand. De kroon- 
bladen zijn 5 in getal, wit, bijna cirkelrond, vaak iets uitge- 
rand. Er zijn 5 onbehaarde, aan den voet iets vergroeide 
stijlen. Het vruchtbeginsel is onderstandig. De schijnvrucht 
is vleezig, vrij groot, bruin, neergedrukt-bolrond, behaard, 
met 5 steenen. b. 1,5-6 M. Mei. 


Biologische bijzonderheden. De honig wordt in de bloemen 
door de oppervlakte van een gelen, vleezigen, binnen de 
meeldraden aanwezigen ring afgescheiden. In de bloemen 


Mespilus germanica 
Fig. 717. 


1) fol. bi-serratis — dubbel gezaagde bladen. 2) monogyna — eenstijlig. 3) van het 
Grieksche mesos: midden en spilos: klip. Als men onder klip verstaat een steen massa met 
verscheiden toppen, zou de naam hierop slaan, dat de 5 steenen in het vleesch steenachtig 
_ zijn en met hunne toppen in het vruchtvleesch uitsteken. 4) germanica — Duitsch. 


588 me ROSAGCEAB Nr FAMILIE 77. 


liggen de stijlen bij het opengaan nog tegen elkaar,.doch de stempels zijn al ontwikkeld 
en naar buiten gekeerd. De meeldraden zijn naar binnen gebogen, de binnenste liggen 
onder de stempels, de helmknoppen der andere op dezelfde hoogte of hooger, zoodat, 
daar zij ook al stuifmeel ontlasten, geregeld spontane zelfbestuiving plaats heeft. Eerst 
later is kruisbestuiving mogelijk, daar zich dan de meeldraden meer naar buiten buigen 
en de stijlen tevens boogvormig uit elkaar wijken. 


Volksnamen. Alleen het woord mispel wordt in alle mogelijke diaiectische verscheiden— 
heden voor deze plant gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze heester komt in heggen en bosschen in 
Griekenland, den Kaukasus en in Perzië voor. Bij ons wordt hij gekweekt als sierstruik en 
om de vruchten, die gegeten worden en is ook verwilderd aangetroffen. Terwijl de ge— 
kweekte de dorens veelal missen, zijn de verwilderde, evenals de wilde, gedoornd. 


17. Cydónia!) Trn. 
C. vulgáris?) Pers. Kwee (fig. 718). 
Bij dezen kleinen boom of heester zijn de takken uitstaand, grijsbruin, met vele wrat- 
3 A achtige verhoogingen. Hij is ongedoornd en de jeugdige 
SSN EN ZTA takken zijn viltig. De bladen zijn kortgesteeld, rondachtig- 
20 tot langwerpig-wigvormig, gaafrandig, van boven ten slotte 
kaal, van onderen evenals de kelkbuis wollig grijsviltig. 
De bloemen zijn groot, lichtrose, zij staan alleen, aan 
zijtakken. Zij hebben 5 langwerpige, klierachtig gezaagde, 
tamelijk kale, aan de vrucht vergroote, teruggeslager 
kelkslippen, 5 kroonbladen, die bijna cirkelvormig en in 
den knop gewonden zijn en verder 5 stijlen, die aan den 
voet vergroeid zijn. Het vruchtbeginsel is onderstandig. 
De schijnvrucht is geel, appel- of peervormig, spinneweb— 
achtig viltig, welriekend. De vruchthokjes zijn 5 in getal, 
van buiten afgerond, ieder met 10-15 zaden, omgeven 
door een slijmerige vloeistof. bh. 3-6 M. Mei, Juní. 


Cydonia ln Volksnamen. In verschillende streken wordt de plant 
kweeappel, kweepeer, kweeboom genoemd, op Zuid- 


Fig. 718. Beveland rivietpeer. 


Voorkomen. De plant is inheemsch in Klein-Azië, den Kaukasus en langs de Kaspische 
Zee. Zij wordt bij ons gekweekt om de vruchten, die ingemaakt worden en is misschien 
een enkele maal verwilderd gevonden (den Haag, Sint Laurens). E 


koer 2 mu An el Po 


Kelkslippen 5, klein, gaafrandig, blijvend. Kroonbladen 5, rondachtig, 
uitgespreid. Stijlen 5. Vruchtbeginsel onderstandig. Vrucht vleezig, met 
5 vruchthokjes met perkamentachtigen wand, ieder 1-2-zadig. Bloemen 
vrij groot, meest in armbloemige, schermvormige trossen. 

Bladen enkelvoudig, gaafrandig of gezaagd, in de jeugd behaard. Boomen, 
zeldzaam heesters (in wilden staat meest gedoornd). 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Pírus. 


A. Bladen in den knoptoestand gevouwen. Bloemen in tuilvormige trossen. Vruchtbladen 
5 met vrije stijlen. Kroonbladen met onbehaarden nagel. Vrucht rood. 
P. arbutifolia blz. 591. 
B. Bladen in den knoptoestand ineengerold. Bloemen in schermvormige trossen. Vrucht- 
bladen tot een onderstandig vruchtbeginsel vergroeid. 
a. Bladen even lang als de steel. Stijlen vrij. Vruchthokjes naar buiten afgerond. 
P. communis blz. 589. 


1) van Cydonia, een stad op Kreta, nu Canea, waar de vrucht zeer hoog geschat werd. 
2) vulgaris — gewoon. 5) van het Grieksche piaros of pieros: vet, glanzig, hetgeen 
betrekking heeft op het glanzige der bladen van de peer. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE. — 589 


b. Bladen dubbel zoo lang als de steel. Stijlen aan den voet verbonden. Vrucht- 
hokjes naar buiten scherpkantig. . . . - . . . «… « « « « P. Malus blz. 590. 


Biologische bijzonderheden. Bij de pere- en appelboomen komen vaak 
op de bladen roestvlekken voor. Die van de pereboomen worden veroor- 
zaakt door Roestelia cancellata, een zwam en zijn als roode plekken 
zichtbaar, die in Mei of Juni op de bladen ontstaan. Daarop ontstaan 
fijne puntjes, waaruit sporen vrijkomen, waarvan nog onbekend is, wat 
daarmede gebeurt. Aan de onderzijde ontstaan al spoedig op dezelfde 
plaatsen, waar de bovenzijde rood is, witte bekervormige lichaampjes, 
waaruit ook sporen komen. Komen deze op een der sevenboom (Sabina)- 
soorten en ontkiemen ze daar op de takken, dan ontstaan verdikkingen 
van die takken en in het volgend voorjaar bij droog wêer kurkachtige, 
bruine uitwassen, die bij vochtig weer vervloeien. Daarin worden weer 
een soort sporen, de teleutosporen, gevormd, die na ontkieming in het 
slijm sporidiën voortbrengen, die op den pereboom overgebracht, weer 
het roest veroorzaken. 

De roest op de bladen van den appelboom komt ook op lijsterbessen 
voor en wordt veroorzaakt door een schimmel, Roestelia penicillata. Ook 
hier ontstaan oranjegele vlekken. Of zij ook op een der Sabína- of Juniperus- 
soorten overgaat, is nog onbekend. 

Het aantal zwammen, dat verder nog op appel- en pereboomen woekert, 
is zeer groot. Sommige tasten den stam, andere de bladen, weer andere 
de vruchten aan, zoo wordt het gewone rotten van deze laatste vooral 
veroorzaakt door Penicillium glaucum. Evenzoo zijn er tal van insecten, 
die in het een of ander deel van deze boomen leven, meest als larve. Zoo 
zij hier het rupsje van de wormstekige appels of peren genoemd. Dit is 
de rups van een bladrollersoort, de Carpocapsa pomonana. De eitjes 
worden door den vlinder op de appels of peren gelegd en de rupsjes vreten 
zich door het vruchtvleesch tot in het klokhuis, waar zij de pitjes uitvreten, 
om daarna naar buiten te kruipen en te verpoppen in reten van de schors. 
Over de beteekenis der vleezige vruchten voor de verspreiding door vogels, 
zie bij Prunus. Hier zij er alleen bij opgemerkt, dat appel en peer zich 
meestal alleen aan de zichtbare zijde sterk kleuren. 

Jonge, lage, slechts 1 of 2 M hooge, wilde boompjes zijn stijf met 
dorens, waarin de einden der houtige takken veranderen, bezet, terwijl de 
takken in de kronen der tot 4 of 5 M hoogte aangroeiende boomen 
zonder dorens zijn. Het is duidelijk, dat de dorens hier als middel dienst 
doen om het opvreten der bladen door dieren, b.v. door herkauwers te 
beletten. De gedoornde takken verdwijnen meest bij de cultuur. 


P. commúnis’) L. Peer (fig. 719). 

De schors is aan oude stammen overlangs en dwars gescheurd in dikke, vierhoekige 
stukken. De takken staan stijf opgericht. De bladen zijn rondachtig of eirond, kort toege- 
spitst, klein gezaagd, eerst spinnewebachtig behaard, later glad en glimmend. 

De bloemstelen zijn kaal of behaard, de bloemen groot (25-30 mM in middellijn). De 
kroonbladen zijn wit, de helmknopjes rood. De schijnvrucht is naar onderen versmald 


(peervormig) of afgerond, niet verdiept, groen of geel, vaak rood aangeloopen. b. 6-18 M. 
April, Mei. à 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn welriekend en vallen ook door hare 
kleur op. ledere bloem bloeit 7-8 dagen. De bloemen zijn proterogynisch. Bij het open- 


1) communis — gewoon. 


590 et ROSACHAEN FAMILIE 77. 


gaan zijn de stempels al geschikt om stuifmeel op te nemen en staan in het midden der 
bloem tamelijk rechtop, terwijl de meeldraden zoo naar binnen gebogen zijn, dat de ge- 
sloten helmknopjes iets onder de stempels liggen. Bezoekende insecten vliegen op de 
stempels aan en bewerken kruisbestuiving. In dien toestand 
blijven de bloemen 2-4 dagen. Geleidelijk richten zich intus- 
schen de buitenste meeldraden op, gaan schuin naar buiten 
staan en openen zich, daarna ook de binnenste. In het laatst 
van den bloeitijd buigen zich de stijlen zoo ver naar buiten, 
dat de stempels de helmknopjes aanraken en dus spontane 
zelfbestuiving kan plaats hebben, als de kruisbestuiving mocht 
zijn uitgebleven. De bloemen schijnen weinig gevoelig voor 
regen, want zij sluiten zich niet en hebben ook geen ander 
middel om het stuifmeel daartegen te beschutten. 

Ook hier geldt als algemeene regel, dat alleen bij kruisbe- 
stuiving goede vruchten ontstaan, toch zijn er ook soorten 
van peren, die bij zelfbestuiving goede vruchten leveren. In het 
algemeen genomen vertoonen de appelsoorten veel grooter 
neiging tot onvruchtbaarheid bij zelfbestuiving dan de peren. 


Pirus communis 


Fig. 719. Volksnamen. De naam peer wordt overal gebruikt in alle 
mogelijke dialectische verscheidenheden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De wilde peer komt in heggen en bosschen in 
geheel Europa voor. Bij ons is zij algemeen aangeplant en soms in heggen verwilderd. 


P. Málus!) L. Appel (fig. 720). 

Bij den appel is de schors der jongere takken bruin, die der oudere geschubd en asch- 
grauw. De knoppen zijn witviltig. De bladen zijn groot, 
eirond, klein, gekarteld-gezaagd, min of meer van boven 
behaard. 

De bloemen zijn groot, staan op viltige stelen en hebben 
een viltige kelkbuis. De kroonbladen zijn van boven wit, 
van onderen rose, de helmknopjes zijn geel. De schijn- 
vrucht is bolrond of langwerpig, aan weerszijden verdiept, 
groen, geel, rood of bont, glanzend of dof. Overigens 
komt deze soort veel met de vorige overeen. hb. 6-9 M. Mei. 


Biologische bijzonderheden. Aan den voet der bloemen 
wordt honig afgescheiden. De bloemen rieken vooral des 
nachts sterk en lokken dan tal van nachtvlinders. Zij zijn 
proterogynisch. Als de bloem opengaat, staan de meel- 
draden dicht opeengehoopt met de nog gesloten helm- 
knopjes in het midden der bloem. Deze staan onder de 
stempels of even hoog. De stempels zijn nu al geschikt 
om stuifmeel op te nemen en ontvangen dit uit andere bloemen door de insecten. Na een 
paar dagen beginnen de buitenste en daarna ook de binnenste helmknopjes open te springen 
en daar zij daarbij maar weinig naar buiten gaan staan, kan nu spontane zelfbestuiving 
plaats hebben. Daar in het laatst van den bloeitijd, die 5 à 6 dagen duurt, de stijlen zich 
ver naar buiten buigen en daarbij de helmknopjes aanraken, is er nu weer kans op zelf- 
bestuiving. 

Daar ook hier de bloemen zich niet bij regen sluiten, zijn ze daaraan vaak blootgesteld, 
toch schijnen ze er zeer gevoelig voor te zijn. Voor goede vruchtvorming is hier kruis- 
bestuiving noodig, zelfs wordt door sommigen beweerd, dat zich bij zelfbestuiving slechts 
bij uitzondering vruchten vormen. 

Bloembezoekers zijn nog al veel waargenomen, vooral tweevleugeligen en bijen. 

Volksnamen. De namen appel en appelboom worden overal en in alle mogelijke dialec- 
tische verscheidenheden gebruikt. 


Voorkomen. Het schijnt dat de appelboom afkomstig is uit den Kaukasus en uit Perzië. 
Hij is bij ons algemeen aangeplant en eenige malen verwilderd gevonden. 


Pirus Malus 


Fig. 720. 


1) Malus uit het Keltisch awal, waaruit de Romeinen wal (later mal) maakten, omdat 
zij de a voor het bepaalde lidwoord hielden (overeenkomstig a pir, de peer). In andere 
Gallische dialecten is het woord afal, in het Ilersch-ubhal voor appel in gebruik, zoodat 
er dus ook samenhang bestaat met het tegenwoordige woord appel. 


FAMILIE 77. — ROSACEAE 591 


P. arbutifólia!) L. Arbutusappel. 

Bij ons komt alleen de variëteit erythrocarpa?) voor. Dit is een heester met schuin uit- 
staande takken. De bladen zijn langwerpig-ovaal, steeds van onderen behaard, in den 
herfst fraai rood gekleurd. De vruchten zijn behaard. De bloemen zijn wit. hb. 1-2 M. Mei. 


Voorkomen. Deze heester komt in Noord-Amerika voor en is bij ons aangekweekt en 
enkele malen verwilderd , nl. bij Steenwijk, Domburg en Oostkappelle. 


19. Sórbas®) L. 


Hiervan komt bij ons slechts eene soort voor. 
S. aucupária®) L. Lijsterbes (fig. 721). 


Deze houtige plant heeft viltige knoppen, ook de jeugdige bladen zijn 
viltig. De bladen zijn oneven gevind, 5-11- 
jukkig, zij zijn ten slotte tamelijk of geheel kaal, 
De blaadjes zijn langwerpig-lancetvormig, on- 
gelijk stekelpuntig gezaagd. Aan de inplanting 
van ieder paar blaadjes zit een kliertje. 

De bloemen zijn tamelijk groot (8-10 mM in 
diameter) en staan in veelbloemige, schermvormige 
pluimen. Zij zijn wit en rieken vrij sterk. De 
kelkslippen zijn 5 in getal, klein, wit behaard, 
gaaf, na den bloeitijd teruggekromd. De kroon- 
bladen, ook 5, zijn cirkelrond of langwerpig. 
Stijlen zijn er 2-5, meest 3, zij zijn beneden TP 
vergroeid. Het vruchtbeginsel is onderstandig. Serhan AUD 

De schijnvrucht is vrij groot (3 cM lang), EE 
bolrond of ellipsoïdisch, rood, oranje of zelden geel, met 2-5 hokjes met 
dunvliezigen wand. De hokjes zijn ieder meest 1-zadig. De vrucht wordt 
spoedig zacht. 2. 3-9 M. Mei, Juní. 


Biologische bijzonderheden. In de bloemen wordt de honig door een ring 
om den voet van den stijl afgescheiden. De bloemen vallen sterk in het 
oog door haar vereenigd zijn tot vrij uitgespreide bloeiwijzen. De inrichting 
der bloemen met het oog op de bestuiving is vrij wel dezelfde als bij C. 
Oxyacantha, ook de geur er van komt vrijwel overeen. Vele insecten zijn 
als bezoekers waargenomen. 

Over het roest op de bladen, zie bij Pirus. 

Over de verspreiding der zaden van de vleezige vruchten door de vogels, 
zie bij Prunus. De afgevallen bessen worden ook door wild en andere 
dieren verspreid. 


kj 


Volksnamen. Het aantal volksnamen voor deze plant is legio. Behalve 
lijsterbes, welke naam op vele plaatsen gebruikt wordt, gebruikt men de 
namen hounebei, klijsterbes, koetsebeien, kwikkebei en kraalbessen in 
Friesland, de laatste naam ook in Twente, in Stellingwerf siepiepen en 
sappiepenhout, de laatste naam ook in Salland, in Noord-Overijsel kwalster- 
boom, in Overijsel en het Oosten van Gelderland kweekweeboom en kwek- 
kebessen, in Friesland, Groningen en Noord-Drente kwets en kwetsen- 


1) arbutifolia — arbutusbladig. 2) erythrocarpa — roodvruchtig. 3) van het 
Latijnsche sorbére: samentrekken, om de wrange vruchten. 4) aucuparia = vogel- 
vanger, hetgeen slaat op het gebruiken der bessen, om lijsters te vangen. 


502 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


beienboom, in Salland saphout, in den Achterhoek van Gelderland siepen- 
hout en in Twente en het Land van Hulst vogelbes. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor in bosschen en in struikgewas, ook bij ons. Ook wordt zij vaak als 
sierboom aangeplant. 


20. Amelánchier *) Med. Rotsmispel. 


Heesters zonder dorens met ongedeelde bladen. Bloemen in armbloemige, 
aan het einde der bebladerde takken staande trossen. Schijnvruchten klein, 
bolrond. 

KiTabel tot het determineeren der soorten van Amelanchier. 


A.\/Bladen aan weerszijden afgerond of naar voren afgeknot, gekarteld-gezaagd. Kroon- 


bladen wig-lijn-lancetvormig. Schijnvrucht blauwzwart . . . . A. vulgaris blz. 502. 
B. Bladen met afgeronden voet, scherp gezaagd. Kroonbladen langwerpig of smal lang- 
werpig. Schijnvrucht donkerpurper . . . . . . … … … … … A. canadensis blz. 592. 


_ A. vulgaris?) Mnch. Rotsmispel (fig. 722.) 

_ Deze; plant heeft ovale bladen, die aan weerszijden afgerond of van boven afgeknot, 
gekarteld-gezaagd, gesteeld, eerst van onderen viltig en ten 
slotte kaal zijn. De bladstelen zijn witwollig en half zoo lang 
als de bladschijf. 

De bloemen staan in armbloemige, korte trossen. De kelk 
is kaal met 5 spitse slippen, blijvend, de kroonbladen zijn 
wig-lancetvormig, wit, uitgespreid, 3-4-maal zoo lang als de 
kelk. De stijlen zijn 5 in getal en beneden vergroeid. Het 
vruchtbeginsel is wollig behaard. De vrucht is blauwzwart, 
bijna bolrond, gekroond door de afstaande kelkslippen. 
b. 1-26 M. April, Mei. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort 
thuis op rotsen en droge heuvels in Midden- en Zuid-Europa. 


Bij ons is zij als sierstruik aangeplant en zeldzaam ver- 
Amelanchier vulgaris wilderd. 


Fig. 722. 

A. canadénsis ®) Torr. et Gray. Kanadeesche rotsmispel (fig. 723). 

Hierbij zijn de bladen langwerpig of rondachtig, spits of toegespitst, gezaagd, de jongere 
van onderen viltig, zij hebben een afgeronden voet. 

De bloemen staan in rijkbloemige, slappe trossen en 
zijn wit. De kelk heeft bijna geen buis en 5 teruggeslagen 
slippen. De kroonbladen zijn wigvormig-omgekeerd eirond 
tot lijn-lancetvormig, wit, kaal. De stijlen zijn half ver- 
groeid. Het vruchtbeginsel is aan den top kaal. De 
vrucht heeft de grootte van een kruisbes en is bolrond, 
blauwzwart. b. Tot 13 M. April, Mei. 

Volksnamen. In Twente heet de plant krentenboompje. 


Voorkomen. De plant is een sierheester uit Noord- 
Amerika en is enkele malen bij ons verwilderd gevonden. 


Familie 78. Papilionaceae L. Vlinder- 
bloemigen. 


Amsiireheesdatenie Bladen verspreid staand, meest met steun- 
Fig. 723. blaadjes, meest enkel of dubbel gevind, hand- 
vormig samengesteld of 3-tallig, zelden enkelvoudig. 


1) waarschijnlijk van melanthion: zwartbloeiend, hetgeen dan zou slaan op de zwarte 
vruchtjes. De a zou er voor de welluidendheid aan zijn toegevoegd. 
2) vulgaris — gewoon. 3) canadensis — Kanadeesch. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 593 


Bloemen meestal tweeslachtig, symmetrisch, in soms eenbloemig wordende 
trossen, aren, schermen of hoofdjes. Kelk 5-tandig tot 5-deelig of 2-lip- 
pig, met 2-slippige boven- en 3-slippige onderlip. Bloemkroon 5-bladig. 
Kroonbladen genageld, de 2 voorste, meestal vergroeide vormen de kiel, 
waarin de meeldraden en de stamper liggen. De 2 middelste, de zwaarden 
of vleugels bedekken de kiel zijdelings. Het bovenste, in den knop meest 
buitenste en meestal tevens het grootste, is de vlag en is vaak naar boven 
gebogen. Soms zijn alle vergroeid of ontbreken ze ten deele. Meeldraden 
10. Gewoonlijk is de onderste helft der meeldraden met elkaar vergroeid, 
behalve van den naar de vlag gekeerden meeldraad, die meestal vrij is (de 
meeldraden zijn dus een- of tweebroederig). Stamper 1, met een bovenstan- 
dig vruchtbeginsel, 1 stijl en 1 stempel. Het vruchtbeginsel is uit één 
vruchtblad ontstaan en groeit tot een vrucht uit, die met meest 2 kleppen 
van den top naar den voet openspringt, (peulvrucht), zelden alleen aan den 
buiknaad, soms ook zich overdwars in eenzadige, niet openspringende leden 
deelt. Soms bevindt zich in de vrucht een van den rugnaad uitgaand, onvol- 
ledig tusschenschot in de lengte. Zaden zonder kiemwit. Kiem meest 
gekromd. 


Biologische bijzonderheden. Bij de meeste Vlinderbloemigen zijn de zaden 
sterk eiwithoudend en worden dan ook door plantenetende dieren zeer 
gezocht. Vele soorten worden ook door den mensch gekweekt, hetzij, omdat 
de zaden hem als voedsel dienen, hetzij de planten als veevoeder gebruikt 
worden. Ook zijn er vele sierplanten bij. Bij sommige werken de bladen 
en soms ook de zaden hevig purgeerend en zijn zelfs vergiftig. 

De bloemen zijn meest homogaam, zelden zwak protrandrisch, het zijn 
voor het meerendeel bijenbloemen in den uitgebreidsten zin van het woord. 
De bloemen zijn meest levendig gekleurd en vaak tot groote, dichte bloei- 
wijzen vereenigd, vallen dus flink op en zijn vaak ook nog welriekend. 

De vergroeidbladige kelk houdt de kroonbladen in den min of meer horizon- 
talen stand bijeen, die voor de insecten het meest geschikt is. De vlag 
dient als uithangbord, dat aan de insecten de bloem als vindplaats van 
honig en stuifmeel aanwijst. Zij is vaak van strepen voorzien, die als 
honigmerk dienen. De bezoekende insecten gebruiken haar vaak als een 
steunsel, waartegen zij den kop bij het honigzuigen drukken. De zijdelings 
liggende zwaarden dienen 1°. als steunplaats voor de bezoekende insecten, 
20. als hefboomsarmen om de kiel neer te drukken, waarbij stuifmeel en 
ook de stempel uit deze te voorschijn komen, 3°. om te zorgen, dat de 
kiel in haar stand ten opzichte van meeldraden en stampefs gehouden wordt 
en meestal ook na het ophouden van de door het insect veroorzaakte 
standsverandering, weer in den oorspronkelijken stand wordt teruggebracht. 
De kiel omsluit de geslachtsorganen en vormt een beschuttend orgaan 
tegen regen en tegen ongenoode gasten (vlinders en vliegen). 

De meeldraden vormen een den stamper omsluitenden hollen cylinder. 
Bij de alleen stuifmeel aan de insecten aanbiedende Papilionaceae zijn alle 
10 helmdraden ten deele vergroeid, bij die, welke honig bevatten, is daar- 
entegen de bovenste meeldraad vrij en laat aan weerszijden van den voet 
een toegang tot den, in het onderste deel der bloem, aan den voet der 
meeldraden afgescheiden honig vrij. De meeldraadcylinder omsluit den 
stamper, waarvan de stijl aan den top meest naar boven is gebogen en iets 
boven de helmknoppen uitsteekt, zoodat de stempel bij insectenbezoek 


HEUKELS, Flora. 38 


594 — PAPIEIONACGEAE: FAMILIE 78. 


eerst uit de kiel komt en het eerst met de onderzijde van het insect in 
aanraking komt en zoodoende meest stuifmeel uit andere bloemen ontvangt. 
Bij sommige soorten is de stempel geheel door stuifmeel uit dezelfde bloem 
omgeven, maar wordt er meestal niet door bevrucht, doordat hij eerst, als 
de stempelpapillen stuk gewreven zijn door bezoekende insecten, geschikt 
wordt voor bevruchting. 

De verbinding der zwaarden met de kiel wordt òf door uitstulpingen van 
de geheele vlakten der zwaarden in overeenkomstige verdiepingen van de 
kiel òf door blijvende inelkaarstulping der elkaar aanrakende opperhuids- 
cellen tusschen beide bewerkt. 

De wijze, waarop de zwaarden het geheel, gevormd door meeldraden en 
stamper, terugdrukken in den oorspronkelijken stand, als de “drukking door 
het lichaam der insecten heeft opgehouden, is verschillend bij de verschil 
lende geslachten en zal dus telkens worden opgegeven. 

Op weinige uitzonderingen na (b.v. Sarothamnus) komt de stempel en 
het stuitmeel bij insectenbezoek tegen de onderzijde van het dier, zoodat 
dan ook bijen, die aan de buikzijde stuifmeel verzamelen, b.v. Osmia-soorten, 
dit gemakkelijker op kunnen nemen dan die, welke het aan de pooten 
ophoopen. Bij Sarothamnus echter wordt zoowel de boven- als de onder- 
zijde met stuifmeel beladen en door den stempel aangeraakt. 

De inrichting der bloemen naar de wijze, waarop zich het stuifmeel aan 
het lichaam der insecten hecht, is verschillend en wel onderscheidt men 4 
wijzen, die echter door overgangen verbonden zijn. 

l. Bloemen, waarbij meeldraden en stempel bij insectenbezoek eenvoudig 
uit de kiel te voorschijn komen en er na afloop der bestuiving weer in 
terugkeeren: Melilotus, Trifolium, Onobrychis, Astragalus, Ornithopus, 
bij welke alle honig wordt afgescheiden, Cytisus, waarbij sap opgesloten 
is in het celweefsel en dit dus aangeboord moet worden en ten slotte 
Galega, waar de bloem in het geheel geen honig bevat. In deze soort 
bloemen kan natuurlijk meermalen achtereen insectenbezoek plaats hebben. 

2. Bloemen, waarbij de geslachtsdeelen bij insectenbezoek met groote 
kracht uit de kiel te voorschijn komen en er daarna niet weer in terug- 
keeren, zoodat slechts eenmaal het bezoek van insecten resultaat voor de 
bestuiving kan hebben. Hiertoe behoort Medicago, waarbij in de bloemen 
honig wordt afgescheiden, terwijl deze ontbreekt bij Genista, Ulex (bij deze 
beide krijgt alleen de onderzijde van het insectenlichaam stuifmeel) en bij 
Sarothamnus. Deze inrichting zal in het vervolg als explosieinrichting 
aangeduid worden. 

3. Bloemen, waarbij door de verdikte toppen der helmdraden het stuif— 
meel bij insectenbezoek uit den buisvormigen top der kiel geperst wordt. 
Bij deze is de stempel in de kiel reeds met stuifmeel bedekt, doch hier 
moeten eerst de stempelpapillen door het lichaam der insecten fijn worden ge 
wreven, voor de stempel geschikt is tot bestuiving en is dus herhaald insecten- 
bezoek noodig om die bestuiving tot stand te brengen. Hiertoe behooren de 
geslachten Lotus, Anthyllis, Tetragonolobus, die bloemen met honig hebben 
en Ononis, Lupinus, Coronilla, wier bloemen geen honig bevatten. Deze 
‚inrichting zal in het vervolg als pompinrichting aangeduid worden. 

A. Bloemen, waarbij door middel van een stijlborstel het stuifmeel uit 
den top van de kiel gedreven wordt. Meestal is in deze bloemen ook 
meermalen achtereen insectenbezoek noodig voor de bevruchting. Hiertoe 
behooren alleen geslachten, wier bloemen honig afscheiden, nl. Lathyrus, 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 595 


Pisum, Vicia, Lens, Robinia en Phaseolus. Deze inrichting zal als borstel- 
inrichting aangeduid worden. 

Bij het uitblijven van insectenbezoek heeft zeker zelfbestuiving plaats bij 
Pisum, terwijl deze onwerkzaam is gebleken bij Trifolium pratense en 
T. incarnatum, Phaseolus, Sarothamnus, Vicia faba, Melilotus officinalis, 
Lotus corniculatus en Cytisus Laburnum. 

Bij sommige soorten sluiten de kroonbladen zoo nauw aan elkaar, dat 
het slechts aan insecten gelukt, als zij al hunne kracht aanwenden, om 
toegang tot den honig te verkrijgen, b.v. bij Vicia en Phaseolus. Bij deze 
soorten wordt dan ook vaak inbraak van buiten af gepleegd. Bij Trifolium 
pratense enz., is de bloemkroonbuis zoo lang, dat alleen langsnuitige bijen- 
soorten, nl. hommels, zich toegang tot den honig kunnen verschaffen. 

Bij vele Papilionaceae worden de zaden op het oogenblik van het open- 
springen van de peul door schroefvormige draaiing der vruchtkleppen 
weggeslingerd. Men onderscheidt in den vruchtwand dezer planten een 
Sappige, zachte laag, uit dunwandige parenchymecellen en een harde laag 
uit sterk verdikte, langgerekte, van den eenen naar den anderen rand der 
vruchtkleppen in schuine richting loopende cellen. In deze schuin ver- 
loopende cellen der harde laag zetelt de kracht, waardoor de vrucht open- 
springt en de vruchtkleppen op het oogenblik van het uit elkaar wijken, 
schroefvormig gedraaid worden. leder dezer cellen toch ondergaat bij het 
uitdrogen een schroefvormige draaiing en ten gevolge daarvan de geheele 
harde laag. Het weefsel van dunwandige cellen, dat met die harde laag in 
verbinding staat, kan geen weerstand bieden en de draaiing geschiedt daar- 
door zoo plotseling en met zulk een geweld, dat de zaden in een wijde 
boog weggeslingerd worden. Bij lange peulen vormen zich 2, ja zelfs 3 
spiraalwindingen, b.v. bij Lotus corniculatus. 


Symbiose van Papilionaceae met bacteriën. De wortels der Papilionaceae 
dragen vaak eigenaardige uitwassen, z.g. knolletjes. Deze worden door 
zekere bacteriën, die in den bodem leven, veroorzaakt. Zij dringen in de 
wortelharen, wier wand zij plaatselijk doen vervloeien, naar binnen, in de 
schors van den wortel en hier veroorzaken zij het ontstaan van de knol- 
letjes, wier cellen opgevuld zijn met bacteriën. Voor een deel vindt men 
ze daarin in gewonen toestand, voor een deel echter vervormd. Natuurlijk 
hebben die bacteriën voor hunne sterke vermenigvuldiging voedsel noodig. 
Het schijnt, dat de voedsterplant hun de zetmeelachtige stoffen levert, die 
door deze in groote hoeveelheid bereid worden, doch de eiwitstoffen, voor 
welker vorming stikstof noodig is, bereiden zij zelf uit de vrije stikstof 
der lucht, die in den bodem aanwezig is en na hun afsterven komen deze 
eiwitstoffen aan de voedsterplant ten goede, die zich dan ook, ondanks 
of liever dank zij de aanwezigheid dier bacteriën, uitstekend ontwikkelt. 
Hierdoor is dan ook verklaard, hoe het komt, dat vlinderbloemigen zich 
in een bodem, die weinig of geen stikstofverbindingen bevat, toch uitste- 
kend kunnen ontwikkelen (b.v. lupinen op heidegrond). Na het afsterven 
blijft een deel der bacteriën in den bodem achter, om later weer op andere 
planten der genoemde familie te kunnen overgaan. 

Van de meeste Vlinderbloemigen gaan de bladen des avonds zoog. slapen, 
d.w.z. zij nemen een zoodanigen stand aan, dat zij door hunne ligging 
tegen elkaar, vaak nog gepaard met toevouwen, een kleinere oppervlakte 
verkrijgen, dus daardoor minder last van de koude hebben. 

38* 


596 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


Voorkomen. De tot deze familie behoorende geslachten, die heesterachtig 
zijn: Ulex, Sarothamnus, Genista, zijn alle xerophyten. Tot alle andere 
geslachten behooren alleen kruidachtige planten. Daaronder zijn als halo- 
phyten te noemen: Lathyrus maritimus, Lotus tenuifolius, Anthyllis Vulne- 
raria var. maritima, Trifolium maritimum en T. subterraneum, als hydro- 
phyten: Lotus uliginosus en Lathyrus paluster, als boschplanten: Lathyrus 
vernus, terwijl op niet te sterk beschaduwde plaatsen groeien (vaak ook op 
vrij droge weiden, vooral op kalkgrond): Lathyrus silvester en montanus, 
Astragalus glyeyphyllus, Coronilla varia en Trifolium-soorten, b.v. T. medium 
en striatum. Xerophyten zijn: Ornithopus perpusillus, Trifolium arvense, 
Medicago falcata, Ononis spinosa en repens, Lotus corniculatus, Vicia 
lathyroides en Lathyrus silvester. Als weideplanten mogen genoemd wor- 
den: Trifolium pratense, repens, hybridum, fragiterum, procumbens, agrarium 
en minus, Lotus uliginosus en Lathyrus pratensis en eindelijk als ruderaal- 
planten en akkeronkruiden: Medicago lupulina en andere soorten, de 
Melilotussoorten, Vicia hirsuta, tetraspermum, gracilis, Cracca, villosa, 
angustifolium en sepium, Lathyrus Aphaca, Niíssolia en tuberosus, terwijl 
verder verschillende der tot deze familie behoorende gekweekte planten 
ook wel verwilderd zijn gevonden. 


Verdeeling der Papilionaceae naar hunne natuurlijke verwantschap. 


A. Phyllolobae D. C. 


Zaadlobben bij de ontkieming bladachtig, boven den grond komend. 
L. Groep Lotideae D. C. 

Peul eenhokkig of min of meer in de lengte tweehokkig, zelden met sponsachtige dwars- 
wanden, min of meer duidelijk openspringend, meer-, zelden eenzadig (in dít geval 
dunvliezig). 

Ondergroep 1. Genisteae D. C. Kelk min of meer duidelijk 2-lippig. Zwaarden aan den 
bovenrand rimpelig met plooien. Helmdraden alle vergroeid. Peul eenhokkig. 

Gesl. Ulex, Sarothamnus, Genista, Cytisus en Lupinus. 

Ondergroep 2. Anthyllideae Koch. Kelk gelijkmatig 5-spletig of -tandig of 2-lippig. 
Zwaarden niet rimpelig. Helmdraden alle vergroeid (bij onze inlandsche geslachten), naar 
Foven breeder. Peul eenhokkig. N 

Gesl. Ononis, Anthyllis. 

Ondergroep 3. Trifolieae D. C. Bladen (bij onze soorten) 3-tallig. Bovenste meeldraad 
vrij. Peul eenhokkig. 

Gesl. Medicago, Trigonella, Melilotus, Trifolium, Lotus, Tetragonolobus. 

Ondergroep 4. Galegeae Bronn. Bladen oneven, zelden even gevind. Bovenste meel- 
draad (althans voor de helft) vrij. Peul eenhokkig. 

Gesl. Glycyrrhiza, Galega, Colutea, Robinia. 

Ondergroep 5. Astragaleae Adans. Bladen meest oneven gevind. Bovenste meeldraad 

vrij. Peul door den naar binnen gebogen rugnaad min of meer volledig 2-hokkig. 
Gesl. Astragalus. 
II. Groep Hedysarideae Aschers. et Gr. 

Bovenste meeldraad vrij. Peul met dwarsschotten, vaak in leden uiteenvallend, soms 
eenhokkig, 1-zadig en dan stijf, niet openspringend. 

Ondergroep 1. Coronilleae D.C. Bloemen in okselstandige, hoofdjesachtige schermen. 
Peulen rond of samengedrukt. Bij onze geslachten: bladen oneven gevind, peulen lijnvor- 


mig, recht of iets gebogen. 
Gesl. Coronilla, Ornithopus. 


Ondergroep 2. Hedysareae D.C. Bloemen in okselstandige trossen. Peulen samengedrukt. 
Gesl. Onobrychis. 


B. Sarcolobae D. C. 


Zaadlobben ook na de ontkieming dik en melig. Peulen l-hokkig of door sponsachtige 
dwarsschotten overdwars in hoopjes verdeeld. 
L. Groep Viciideae Aschers. et Gr. 

Zaadlobben na de ontkieming binnen de zaadhuid en onder den bodem blijvend. Bladen 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 597 


meest even gevind met gedeelde topranken. Bovenste meeldraad vrij. Bloemen in oksel- 
standige, soms eenbloemige trossen of alleenstaand of in armbloemige schermen. 

Gesl. Vicia, Lens, Pisum, Lathyrus. 
IL. Groep Phaseolideae Aschers. et Gr. 

Zaadlobben bij de ontkieming als groene, doch dikke, niet bladachtige deelen boven den 
bodem komend, zelden binnen de zaadhuid blijvend. Bladen steeds oneven, vaak 3-tallig 
gevind. Bovenste meeldraad met de andere vergroeid of vrij. 

Gesl. Phaseolus. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Papilionaceae. 


A. Bladen enkelvoudig, ongedeeld. 
a. Bladen priemvormig, stekend. Kelk tot aan den voet 2-deelig. Peul weinig langer 
amweer kelk £ on a en Won ede een a A EN 
b. Bladen niet stekend. Kelk omstreeks tot het midden 2-lippig of 2-slippig. 
aa. Stijl cirkelvormig opgerold, zeer lang. Stempel verbreed. Onderste bladen 
BAAS ren de knee eet A SLEE GEZ) 
bb. Stijl niet opgerold, gekromd. Stempel scheef. 
aaa. Stempel naar binnen scheef afgesneden. Meeldraden niet geheel in de 
kiel gesloten. Bladen langwerpig-lancetvormig tot elliptisch. 
Genista blz. 602. 
bbb. Stempel naar buiten scheef afgesneden. Meeldraden geheel in de kiel 
gesloten. Bladen langwerpig. Stengel gevleugeld . . Cytisus blz. 607. 
Zie ook Lathyrus blz. 676. 


B. Bladen 3-, 5- of meertallig, handvormig samengesteld. 
a. Bladen 3-tallig (of door de groote steunbladen schijnbaar 5-tallig), ten minste de 
onderste. 
aa. Heesters. Meeldraden 1-broederig. 
aaa. Bloemkroon rose, zeldzamer wit. Kelk 5-spletig. Stijl niet opgerold. 
Kiel gesnaveld (lang toegespitst). . . . . . . . - Ononis blz. 608. 
bbb. Bloemkroon geel. Kelk 2-lippig. Stijl cirkelvormig opgerold, zeer 
lang. Stempel verbreed. Bovenste bladen ongedeeld. 
Sarothamnas blz. 600. 
bb. Kruidachtige planten. 
aaa. Kiel gesnaveld (toegespitst). Bladen met groote steunbladen en daardoor 
schijnbaar 5-tallig. 
a. Bloemen in schermvormige hoofdjes. Stijl geleidelijk dunner wor- 
dend. Peul rolrond of samengedrukt, ongevleugeld. Lotus biz. 645. 
pf. Bloemen alleenstaand of 2 aan 2 in de bladoksels. Stijl naar boven 
verdikt. Peul vierkant met 4 vleugels. . Tetragonolobus blz. 649. 
bbb. Kiel niet gesnaveld. 
a. Kiel niet spiraalvormig opgerold. 
aa. Kroonbladen niet met de meeldraden vergroeid, afvallend. 
aaa. Bloemen in korte, vaak hoofdjesachtige trossen of alleen- 
staand of 2 bijeen. 
A. Peul lijnvormig, zwak gebogen of langwerpig-eirond, 
borstelig gesnaveld. Bloemen alleenstaand of 2 bijeen 
(geelachtig) of in hoofdjesachtige trossen (blauw- 
achtig). Stengel rechtopstaand. Trigonella biz. 619. 
AA. Peul sikkel- of slakkenhuisvormig opgerold. Bloe- 
men in korte, vaak hoofdjesachtige trossen, geel, 
violet of blauwachtig. . . . . Medicago blz. 612. 


£pB. Bloemen in verlengde, aarvormige trossen, meest han- 
gend. Bloemkroon geel of wit. Peul kort, eirond tot 

bolrond, 1-3-zadig . ... . . . .… Melilotus biz. 621. 

Bp. Kroonbladen met de meeldraden en ook onderling vergroeid, 
blijvend, verwelkend, rood, wit of geel. Peul kort, meest 
eirond, met weinig zaden, ingesloten door den kelk of de 
bloemkroon. Bloemen in vaak aar- of schermvormige hoofdjes. 
Trifolium blz. 625. 


598 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


P. Kiel met de meeldraden en den stijl spiraalvormig opgerold. Blaad- 
jes met steunbladen, groot. Bloemkroon niet geel. 
Phaseolus blz. 685. 
b. Bladen 5-meertallig. Kiel gesnaveld. Stempel knopvormig. Peul met zwamachtige 
dwarswandetin tret bras est ocen ek vende ar Mee ad Ao WU pin USR ZOO 
C. Bladen gevind. 
a. Bladen even gevind (zonder topblaadje). 


aa. Buis der meeldraden scheef naar beneden afgesneden, zoodat het vrije deel 
der bovenste meeldraden veel langer is dan dat der onderste. 
aaa. Kelk 5-tandig of 5-spletig. Stijl draadvormig, naar boven rondom ge- 
lijkmatig of aan de kielzijde sterk behaard. Peul 2- tot meerzadíg. 
Vicia blz. 659. 
bbb. Kelk 5-deelig. Stijl vlak, aan de vlagzijde behaard, aan de kielzijde 
kaal. Peul 1- tot 2-zadig . ... eere Kens biz6 75 
bb. Buis der meeldraden recht afgesneden, zoodat het vrije deel van alle meel- 
draden even lang is. 
aaa. Stijl vlak, aan de binnenzijde met een rij haren, aan de buitenzijde 
kaal. Bladen met of zonder rank …. . . . … . . Lathyrus blz. 676. 


bbb. Stijl in de lengte gootvormig samengebogen, naar boven aan de binnen- 
zijde gebaard. Bladen met gedeelde rank. Steunbladen zeer groot. 
Pisum blz. 675. 
b. Bladen oneven gevind (met topblaadje). 
aa. Boomen of heesters. 
aaa. Bloemkroon geel of roodachtig geel. Bloemen in trossen. Peul opge- 


blazenmsvliezionmosesteeld mm „ … Colutea blz. 651. 
bbb. Bloemkroon wit of rose. Bloemen in ‘trossen. Kiel kortgesnaveld. Peul 
vlak, lederachtige. … …-… … …… … ee ee ve Robinlambizaog 

bb. Kruidachtige planten. 
aaa. Bloemen alleenstaand, vrij klein. Vrucht opgeblazen. . Cieer blz. 659. 


bbb. Bloemen in 3- tot meerbloemige schermen of hoofdjes. 


a, Kiel gesnaveld. Peul rolrond of bijna vierkant, in de geledingen 
ingesnoerd. Bloemkroon geel of wit, niet geheel rose. 
Coronilla biz. 654. 
P. Kiel stomp of iets spits. 
aa. Bloemkroon roodachtig wit of rose, klein. Kelk bio 
Peul geleed, veelzadig, meest sikkelvormig. 
Ornithopus blz. 636. 
PP. Bloemkroon geel, vaak rood aangeloopen. Kelk buikig, viltig, 
over de vrucht gesloten. Peul eirond of langwerpig, 1- of 
Z-zadig Se te aten ela ve oee fel voer KADGRVLISND ZOL 
ccc. Bloemen in trossen of aren. 
a. Kiel met de meeldraden en den stijl schroefvormig gedraaid. Kelk 
2-lippig. Peul bijna met dwarsschotten. Bladen 3-tallig, gevind, groot. 
Phaseolus blz. 685. 
P. Kiel niet schroefvormig gedraaid. 
aa. Kiel spits. 
aad. Bovenste meeldraad tot aan het midden met de andere 
vergroeid. Bloemkroon lila. Peullijnvormig, rond, veel- 
Zadipu entei . … … … Galega blz. 650. 
PPP. Bovenste Eebeldeaad. sance vrij. Kiel 2-bladig. Bloem- 
kroon lila. Peul eirond of langwerpig, samengedrukt, 
l-hokkig, l-zadig. . . . . . . Glyeyrrhiza blz. 650. 
PP. Kiel stomp. 
aaa, Peul door een naar binnen gebogen naad volledig of 
onvolledig 2-hokkig, veelzadig. Bloemkroon niet rose of 
Puiponmmn . … … … Astragalus blz. 653. 
PPP. Peul 1-hokkig, beent el openspringend, vaak stekelig 
getand, l-zadig. Bloemkroon rose. 
Onobrychis blz. 658. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 599 


1. Ulex!) L. 


U. europaéus?) L. Gaspeldoorn (fig. 724). 

Deze plant is een sterk vertakte, krachtige, grijsgroene heester, wiens 
afstaande takken dik, lichtbruin, gegroefd en fijn afstaand behaard zijn. 
Zij loopen in langgespitste, zeer stekende dorens 
uit. Alle takken zijn weer dicht bezet met afstaande 
zijtakken, die ook fijn behaard, gegroefd en gedoornd 
zijn. Deze zijtakken dragen priem-lijnvormige, ste- 
kende bladen en in de oksels van deze zitten korte, 
doornige takjes. De bladen der onderste takjes zijn 
breeder, vaak 3-tallig. 

De bloemen zijn alleenstaand, okselstandig, zij 
hebben onder den kelk 2 eironde, stompe schut- 
blaadjes, die breeder zijn dan de bloemstelen. De 
bloemstelen zijn evenals de kelken en peulen af- 


staand behaard. De bloemen zijn groot, ongeveer Ulex denn 
10-15 mM lang, geel. De kelk is blijvend, geel- Fig. 724. 


achtig, diep 2-lippig, de bovenlip 2-, de onderlip 

3-tandig. De vlag is opgericht, weinig langer dan de kelk en de andere 
kroonbladen, ovaal, ingesneden. De zwaarden zijn iets langer dan de 
rechte kiel, stomp. De kiel is 2-bladig, stomp. De helmdraden zijn alle 
vergroeid. De stijl is gebogen en draagt een knopvormigen stempel. De 
peul is opgericht, kort, ovaal, opgezwollen, 6-7 mM breed, langer dan de 
kelk en bevat 4-6 uitgerande zaden. th. 6-12 dM. Mei, Juni, doch soms 
ook wel in December en Januari bloeiende aangetroffen. 


Biologische bijzonderheden. De plant schijnt kalkgrond te vermijden, zij 
behoort tot de xerophyten. Vooral het naaldblad heeft een kleine opper- 
vlakte ten opzichte van den inhoud, waardoor de verdamping van vocht al 
wordt bemoeilijkt. Bovendien liggen de huidmondjes in den bodem van 
nauwe groeven, die ook nog met eigenaardige haren zijn bekleed, zoodat 
daardoor de verdamping al weer verminderd wordt (zie ook bij Sarothamnus). 
De doornen aan de toppen der takken staan naar boven, ook de bladen zijn 
stekelig, zoodat de plant goed beschut is tegen het opvreten door weidende 
dieren (toch vreten ezels deelen der plant gaarne en wordt zij in gekneusden 
toestand wel aan het vee gevoederd), de lager aan de takken staande 
dorens zijn naar de aarde gekromd en beletten muizen om tegen de plant 
op te kruipen. 

De inrichting der bloem met het oog op de bestuiving is vrij wel gelijk 
aan die bij Genista anglica en G. pilosa. Kiel en zwaarden zijn slechts op 
een plaats boven de nagels der kroonbladen verbonden, ten deele, door- 
dat eenige opperhuidscellen in elkaar zijn gestulpt, ten deele door in elkaar 
grijpende plooien, de verbinding is echter vrij los. De ontploffing der 
bloem is niet hevig, toch wordt al het stuifmeel tegen den buik van het 
insect gebracht. 


Volksnamen. In Utrecht wordt de naam gaspeldoorn gebruikt, in Fries- 
land noemt men de plant bremerheide, in Twente, Noord-Limburg, Utrecht 

1) Ulex stamt waarschijnlijk af van het Keltische ec of ac: punt, naar de stekels, volgens 
anderen van odax: stekelig. Onder dien naam odax werden verschillende gedoornde planten 
b.v. ook Genista'’s vereenigd. 2) europaeus — Europeesch. 


600 — -PAPIEIONACEAE. == FAMILIE 78. 


en op Walcheren stekende brem, aan den Veluwezoom kattendoorn, in 
Zuid-Limburg en het Land van Hulst genst en ginster en op Goeree en 
Walcheren duindoorn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis aan de 
Westkust van Europa in zandige dennenbosschen en op heiden. Voor de 
kuststreek is zij ook geschikt, daar de heviger koude van het vastlands- 
klimaat haar des winters doet bevriezen. Zij werd en wordt wel aange- 
kweekt als voedsel voor het wild. Zij is waarschijnlijk in ons land niet 
inheemsch, hoewel zij vrij algemeen wordt aangetroffen. Zij is nl. waar- 
schijnlijk bij ons steeds een overblijfsel van vroegere culturen. Het schijnt, 
dat zij in het midden der 18de eeuw voor heggen het eerst is aangeplant. 


2. Sarothámnus!) Wimm. 


S. vulgáris?) Wimm. (S. scopárius®) Koch.). Brem (fig. 725). 

Deze heester heeft groene, gladde, zeer kantige, sterk vertakte, boog- 
ch vormig opgerichte, los bebladerde takken (zij 
vt worden bij het drogen zwart). Door de kleine 

5 bladen schijnt de struik tamelijk naakt, doch 

blijft toch groen, doordat de takken die kleur 

hebben. De oudere deelen zijn rond, met een 
grijsbruine schors bekleed. De jongste takken 
zijn zacht behaard. De bladen zijn drietallig 
of enkelvoudig. De drietallige zijn gesteeld met 
zittende, langwerpig-omgekeerd eironde of lan- 
cetvormige blaadjes, die vooral van onderen in 
jeugdigen toestand aangedrukt behaard zijn 
4 À en verder spits of stomp en gaafrandig. De 

arothamnus vulgaris 4 5 3 5 
Fig. 725. enkelvoudige bladen, die vooral aan jonge uit- 
spruitsels en aan de toppen der takken voor- 

komen, zijn bijna altijd lancetvormig, spits en ongesteeld. 
SDE bloemen zijn groot, geel, zitten alleen of 2 bijeen in de oksels Dn 
bladen aan de einden van eenjarige takken, op stelen, die langer zijn dan 
de bladen, in wier oksels zij staan. De kelk is onbehaard, klokvormig, 
blijvend, tweelippig, de bovenlip is 2-, de onderlip 3-tandig. De bloem- 
kroon bestaat uit een ronde, uitgerande, teruggeslagen vlag, 2 langwerpige, 
stompe, beneden met een stomp uitsteeksel aan de eene zijde voorziene 
zwaarden en 2 sterk gekromde, stompe, de kiel vormende bladen. De 
helmdraden zijn beneden alle tot een buis vergroeid. De stamper bestaat 
uit een langwerpig, wit behaard vruchtbeginsel, een zeer lange in een of 
meer cirkelwindingen gekromden stijl, die onder den stempel lepelvormig 
verbreed is en een knopvormigen stempel. De peulvrucht is sterk samen- 
gedrukt, met uitstekende naden, boven kort toegespitst, op beide zijvlakten 
kaal, doch aan de naden met lange, witte of gele afstaande haren dicht 
bezet, in rijpen toestand zwart, met 8-12 bruine, langwerpig-rondachtige, 
aan den voet bijna afgeknotte zaden (fig. 725). 2. 6-15 dM. Mei, Juni, 
soms September, October weer. 


1) van het Grieksche saros: bezem en thamnos; struik, omdat de takken er van worden 
gebruikt, om er bezems van te maken. 2) vulgaris = gewoon. 3) scoparius = 
bezemachtig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 601 


Biologische bijzonderheden. De bloemen (fig. 726) zijn groot en geel, 
zij vallen dus sterk op, hoewel zij meest alleen staan. Ook rieken ze (vrij- 
wel als de bloemen der acacia), 
doch alleen op den vollen mid- 
dag, wanneer trouwens de be- 
stuivers ook hoofdzakelijk vliegen. 
Zij zijn vrij wel homogaam en 
bevatten geen honig. Toch be- 
vinden zich op de vlag samen- Sebra de dvulante 
loopende lijnen, waardoor aan Fig. 726. 
de insecten de aanwezigheid van 1 Niet ontplofte bloem van boven gezien, na het 

k K wegnemen van vlag en zwaarden, 2 linkerzwaard 
honig voorgespiegeld wordt. Alle van de binnenzijde gezien, de plooi f vertoonend, 


eee nee die zich in de instulping f (1) van de kiel legt, 3 de 
hommels Ende honigbij zijn In instulping van de kiel, recht van voren gezien, 4 lig- 


staat deze bloem te doen ont- gag, der meeldraden an de en ohanes deinde 
ploffen (de honigbij heeft daar- van den stijl met den stempel n, van de binnenzijde 

5 gezien, pl de stijlplaat. 
mede zelfs nog moeite genoeg). 
Kleinere Apiden, Syrphiden en kevers komen echter wel in de eens ontplofte 
bloem om stuifmeel te verzamelen en te vreten. 

In gewone omstandigheden blijven de zwaarden en de kiel horizontaal, 
doordat ieder zwaard dicht bij den voet een stompen tand heeft, die in de 
nog niet ontplofte bloem tegen de vlag drukt en standsverandering van 
die deelen voorkomt, ook dient de vergroeiing van de bovenranden der 
kielbladen voor hetzelfde doel. De helmknopjes zijn in zulke bloemen al 
opengesprongen en een groot deel van het stuifmeel er uit, is op de plaat- 
vormige verbreeding van den stijl gevallen. Zet zich echter een bij of 
een hommel op een nog niet bezochte bloem, dan omvat zij met de middel 
ste en achterste pooten de zwaarden, terwijl de voorpooten en de kop 
onder het midden der vlag gedrukt worden. De zwaarden worden daardoor 
sterk naar beneden gedrukt, daardoor glijden de stompe tanden, die de 
zwaarden tegen de vlag drukken, neer. Daar zich dicht bij den voet aan 
ieder zwaard een knobbel en een indeuking bevindt, die passen in de over- 
eenkomstige deelen der kielbladen, wordt ook de kiel neergedrukt. Er ont- 
staat een spleet in de kiel en zoo gauw zich deze tot het midden uit- 
strekt, vliegen de 5 korte meeldraden er uit en slingeren stuifmeel tegen 
den buik van het insect. Terwijl de bij steeds voortgaat den kop verder 
tusschen zwaarden en vlag te drukken, gaat de spleet steeds wijder open 
en nauwelijks is dit gekomen tot het punt, waartegen de top van den stijl 
drukt of een heviger ontploffing volgt. De lange stijl lag nl. als een 
gespannen veer in de kiel en vulde den voorsten hoek van de holle 
ruimte op, terwijl de top tegen de meest uitstekende punt van de kiel 
drukte. Nu springt in eens de stijl er uit en slingert zich met zijn top, 
dus met den stempel op den rug van het insect (waar misschien reeds 
stuifmeel uit een vroeger bezochte bloem ligt, dus kruisbestuiving plaats 
heeft). Tegelijk wordt het grootste deel van het stuifmeel der bloem van 
de stijlplaat op den rug geslingerd en komen ook de 5 lange meeldraden 
het stuifmeel, dat zij nog hebben, afgeven. 

Al gauw tracht de bij zich uit de omhelzing van al die deelen los te 
maken, maar de hoeveelheid stuifmeel, die zij heeft ontvangen, is ZOO 
groot, dat zij, ondanks den ontvangen zweepslag, toch dadelijk weer naar 
een andere bloem derzelfde soort vliegt om daar hetzelfde te beginnen. 
„Vaak is ook waargen>men, dat de bij zich bij de ontploffing verschrikt 


602 — PAPIEIONACEAE: — FAMILIE 78. 


omkeert, waarbij de stijl van haar rug glijdt en zij zelf nu met bek en 
pooten over de meeldraden heenkruipt, al maar door stuifmeel verzamelend. 
De stijl rolt zich dan om, keert den stempel naar boven, zoodat deze, 
als hij nog geen stuifmeel ontvangen heeft, bij het tweede bezoek eener 
bij, tegen het stuifmeel, dat deze aan de onderzijde heeft, komt en zoo 
toch nog kruisbestuiving plaats grijpt. 

Blijft insectenbezoek uit, dan blijft ook de ontploffing achterwege en 
worden dan ook geen vruchten gevormd. 

De brem behoort tot de roedegewassen, d.z. die, welke bijna geen bladen 
vormen, maar waarbij de stengel sterk vertakt is en een vrij uitgebreide, 
groene assimileerende oppervlakte heeft. Door deze inrichting is de plant 
in staat hevige stormen te weerstaan, zonder veel te beschadigen, te meer 
nog daar de takken taai en elastisch zijn. De huidmondjes liggen aan den 
voet van nauwe groeven en in die groeven zitten nog straalsgewijs haren. 
Daardoor wordt de verdamping, die al gering is door de kleine oppervlakte 
der plant, nog minder en is de plant dus erg geschikt om perióden van 
groote droogte door te maken. De roedegewassen zijn dan ook echte 
xerophyten. 

Hierbij moet echter opgemerkt worden, dat bij ons de brem geen echt 
roedegewas is, want niet alleen ontwikkelen zich bij ons aan jonge takjes 
de bladen wel, maar op gunstige standplaatsen blijven zij ook en worden 
vrij groot. 

De brem wordt evenals de gaspeldoorn genoemd onder de gewassen, 
die niet gaarne op kalkrijken grond groeien. Men betwijfelt echter tegen- 
woordig of er wel gewassen zijn, die een afkeer van kalk hebben, wel 
zijn er planten, die onverschillig voor kalk in den bodem zijn. 

Het plotseling schroefvormig draaien der peulkleppen is van deze plant 
reeds lang bekend. 

Volksnamen. De naam brem voor deze plant wordt zeer algemeen gebruikt, 
ook met verschillende dialectische wijzigingen, verder bezemtakken in het 
Land van Hulst, bezemkruid in de graafschap Zutphen, West-Friesland ; 
Utrecht en op Walcheren, bremerheide ín Friesland, genst en ginster in 
Zuid-Limburg en het Land van Hulst, in Kennemerland, pinksterbloem in 
Oost-Drente en Twente. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op dorren zandgrond, ook op beschaduwde plaatsen voor en is ook 
bij ons algemeen. Zij wordt in Zeeuwsch-Vlaanderen gekweekt om er 
bezems van te maken en ook als strooisel voor het vee. 


3. Genísta'!) L. Heidebrem. 


Kelk 2-lippig, de bovenlip 2-deelig, de onderlip 3-tandig. Vlag weinig 
verbreed. Kiel stomp, recht of iets gekromd. Helmdraden alle vergroeid. 
Stijl priemvormig. Stempel scheef, naar binnen gericht. Peul langwerpig 
of lijnvormig-langwerpig, ver uit den kelk stekend, samengedrukt. 

Bloemen vrij groot, geel, eind- of okselstandig. 

Bladen (bij onze soorten) enkelvoudig, met kleine of zonder steunblaadjes. 
Gedoornde of niet gedoornde heestertjes. 


1) verbastering van het ltaliaansche ginestra, dat afgeleid wordt van het Grieksche 
knèstron, dat weer afkomstig is van knaoo: krabben, om de stekende deelen der meeste 
soorten. 


FAMILIE 78. | — PAPILIONACEAE. — 603 


Biologische bijzonderheden. Ook de Genista's naderen door de betrekkelijk 
geringe bladontwikkeling bij sommige soorten tot de roedegewassen (zie 
Sarothamnus). Ook hier vindt men, evenals bij Sarothamnus de huidmondjes 
in groeven van de stengelvlakte, die weder met haren bekleed zijn. Alle 
Genista’s zijn dan ook xerophyten. Om de verdamping nog geringer te 
maken, leggen zich de bladen des avonds tegen den stengel aan. 

De bloemen zijn geel, bijna homogaam, vrij groot en ontploffen ook bij 
insectenbezoek. Echter komen meeldraden en stempel hier alleen tegen de 
buikzijde van het insect. 


Volksnamen. Het meest wordt ook voor deze plant de naam brem ge- 
bruikt, in Friesland heet zij ook bremerheide, in de Graafschap Zutphen 
heet zij hiethekkels. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Genista. 


A. Stengel niet gedoornd. Bloemen meest tegelijk met een tak in de oksels van bladen, 
vaak naar den top van den stengel tot een tros opeengehoopt. Kelk, vlag en kiel en 
ook de lijnvormig-langwerpige peul aangedrukt behaard. . . . . G. pilosa blz. 603. 

B. Bloemen in trossen, in de oksels van schutbladen, dus in bebladerde trossen. 

1. Stengel niet gedoornd, aan den top een bloemtros dragend, beneden bebladerd. 

Kelk, bloemkroon en de lijnvormig-langwerpige peul kaal. . G. tinctoria blz. 604, 

2. Stengel en oudere takken zonder bladen en bloemtros, met korte, gedoornde takjes, 
boven met takjes bezet, die bladen en bloemtrossen dragen. 

a. Takjes, bloemstelen, kelken en de ovaal-langwerpige peulen ruw behaard. 

Bladen, in wier oksels de bloemen staan, priemvormig, half zoo lang als de 


bloemstelen nt arn en CR EC eet We le E geFmantes blz 605: 
b. Takjes, bloemstelen, kelken en de lange peulen kaal. Bladen, in wier oksels 
de bloemen staan, ovaal, langer dan de bloemstelen . . G. anglica blz. 606. 


G. pilósa') L. Kruipbrem (fig. 727). 

Dit heestertje heeft een sterk gegroefden, aan den voet sterk vertakten 
stengel. De takken zijn liggend of opstijgend 
en hebben sterk gestreepte, zijdeachtig behaarde 
takjes, die dicht bebladerd zijn. De bladen zijn 
langwerpig-lancetvormig, donkergroen, stomp, 
bijna zittend, gaafrandig, beneden even als de 
bloemstelen aangedrukt behaard met 2 kleine 
steunblaadjes. 

De bloemen zijn alleenstaand of staan 2 bijeen 
in de bladoksels, zij zijn geel. De kelk (fig. 727) 
heeft gelijke lippen, even lang als de buis, de 
onderlip heeft dicht bijeenstaande tanden. De = 
vlag is zijdeachtig behaard, iets langer dan de En 
kiel. De peul (fig. 727) is 20-25 mM lang, 4 EE 
mM breed, samengedrukt, bultig, behaard, zwart, 3-7-zadig. 2. 7-30 
cM. Mei, Juni, vaak Augustus, September weer. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is dezelfde als bij G. anglica. De bloemen zijn gebleken met 
eigen stuifmeel onvruchtbaar te zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heidestreken 
vooral in West- en Midden-Europa voor en is bij ons algemeen. 


1) pilosa — behaard. 


604 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


G. tinctória®) L. Verfbrem (fig. 728). 

Bij dit heestertje is de stengel gestreept, groen, onbehaard of behaard, 
rechtopgaand of opstijgend en naar boven meest 
met korte, ronde, gestreepte, trossen dragende 
takken bezet. De bladen zijn elliptisch tot 
lancetvormig, meest spits, van boven donker- 
groen, glanzend. Zij zijn meest gaafrandig en 
gewimperd en hebben kleine, priemvormige 
steunbladen. 

De bloemen zijn geel en staan in trossen. De 
kelk (fig. 728) is onbehaard of behaard, heeft 
bijna gelijke lippen, die even lang zijn als de 
| / buis. De vlag is onbehaard, eirond, boven iets 

Genista tinctoria ingesneden, even lang als de sikkelvormige 

Fig. 728. kiel. De peul (fig. 728) is 25-30 mM lang, 4 

mM breed, lijnvormig, iets gebogen, niet bultig, zwart en bevat 5-12. 
eironde, groenbruine, doffe zaden. 2. 3-6 dM. Juni—Augustus. 

De plant bevat een gele kleurstof, die tot het geel verven van linnen en 
wollen stoffen dient. 


Biologische bijzonderheden. Aan de toppen der takjes vindt men soms 
sterk opvallende witte knopjes. Dit zijn gallen, welke veroorzaakt worden 
door Cecidomyia genisticola. De witte kleur wordt veroorzaakt, door 
de als schalen van een schelp samenvloeiende buitenste bladen, die dicht 
met witte haren bekleed zijn. 
De gallen zijn samengesteld. 

De bloemen (fig. 729) vallen 
sterk op door de gele kleur 
en door het vereenigd zijn tot 


a 
zellhz trossen. Zij bevatten geen 
f honig en ook geen honigmerk. 


In den knop springen de 4 
bovenste meeldraden al open 
en het stuifmeel valt in de 
kiel. De helmknopjes ver- 
schrompelen , het stuifmeel 
AP blijft boven den stijl liggen 

Fig 729. en wordt door de voort- 


1 bloem, die nog niet uiteen is gesprongen, nadat vlag groeiende meeldraden in het 


en zwaarden weggenomen zijn, 2 dezelfde, nadat de kiel 
door drukking van boven tot aan den top open is ge- voorste deel van de nog 


spleten, 3 voorste deel van een bloem, die op het punt groeiende kiel geschoven. 
is om te ontploffen, 4 bloem na het uiteenspringen der 


deelen. Kort voor het ontplooien van 
a meeldraadkoker met stijl en stempel, b de 4 kort nx : 
gebleven buitenste meeldraden, c de 5 binnenste meel- de vlag Springen ook de 6 


daden dee meeltaed ale onder den elle etop “andere meeldraden 
plooi van de kiel, waarin een plooi A, van het bijbe- ontlasten hun stuifmeel. Dit 
hoorende zwaard grijpt, m zwaarden, n kiel. liet op den stijl, die als een 
gespannen veer, die naar boven wil, met de meeldraadkolom er om, in de 
kiel ligt. De nagels van de kiel en van de er mee verbonden zwaarden 


vertoonen een spanning naar beneden. Deze tegengestelde krachten houden 


1) tinctoria = verf. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 605 


. elkaar in evenwicht en houden de bloemdeelen horizontaal tot op het 
oogenblik, dat de kielspleet wijder wordt. 

leder zwaard grijpt met een plooi in den hoek, dien een scherphoekig uit- 
steeksel van iedere kielhelft met haar bovenrand vormt. Zet zich een bij 
op de bloem, de pooten op de zwaarden, de kop tegen de vlag gedrukt, 
. dan glijden de uitsteeksels der zwaarden aan weerszijden van de door meel- 
„draden en stamper gevormde zuil af en gelijktijdig wordt de spleet van 
de kiel wijder van den voet naar den top. Is dat gebeurd, dan komen de 
tot dusverre door de spanning samengehouden bloemdeelen uit elkaar, kiel 
en zwaarden gaan naar beneden, de stijl met het er op liggend stuif- 
meel naar boven. Eerst raakt de stempel de onderzijde van het insect en 
ontvangt daar stuifmeel uit een andere bezochte bloem en daarna wordt er 
stuifmeel tegen den buik gedrukt. Mocht er nog geen bestuiving hebben 
plaats gehad, dan bewerkt het terugkruipende insect zelfbestuiving. Be- 
zoekers zijn vooral stuifmeelverzamelende, vaak ook te vergeefs naar honig 
zoekende bijen. Ook komen wel bloemdeelen vretende kevers uit het 
__ geslacht Cryptocephalus, die natuurlijk schadelijk zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in zandige, 
boschrijke streken vooral in Midden-Europa voor en is ook bij ons vrij 
algemeen. Vaak is zij waarschijnlijk een overblijfsel van vroegere cultuur. 

G. elátior Koch. met steeds rechtopstaanden stengel en 9-12 dM lange 

takken, is bij Rhenen gevonden. 


G. germánica') L. Duitsche brem (fig. 730). 

Dit is een heestertje met een vertakten, rechtopstaanden of opstijgenden 
stengel. De oude takken dragen vertakte dorens, 
die ontstaan uit kleine knoppen, die in de blad- 
oksels staan en aan het onderste deel eenige 
bladen dragen, die later afvallen, terwijl vaak 
weer uit de oksels een klein doorntje ontstaat. Kk OSE 
De jongere takken zijn niet stekelig, rechtopstaand, HAL Ee 


t sf fi 
led 
Li Cf 


groen. De bladen zijn kort gesteeld, grasgroen, WE if 

langwerpig-elliptisch, spits, aan den rand ruw NE Mi / 

behaard, glimmend. Steunbladen ontbreken. ES As 
De bloemen zijn klein, met schutbladen dra- W br 

gende stelen, die even lang als de kelk zijn. De a Nt 

kelk ís behaard met bijna gelijke lippen. De NV 

bloemkroon is behaard, goudgeel, de vlag is dee germanica 

veel korter dan de kiel, bijna even lang als de i Fis. 730. 

_ zwaarden, tijdens het bloeien sterk teruggeslagen. 

De peul (fig. 730) is 8-10 mM lang en 5 mM breed, ovaal-ruitvormig, 

samengedrukt, scherp stekelpuntig, behaard. Zij bevat 2-6 eironde, zwart- 

achtig-groene zaden. 2. 3-6 dM. Mei, Juni. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem is wel als bij G. 
tinctoria, maar van elastisch openspringen is hier geen sprake, de meel- 
draden en stijl treden vrij uit de kiel. Vóór de nagels is in de kiel aan 
weerszijden een bult, die in een verdieping van het overeenkomstige 
zwaard past. De helmknoppen openen zich al in den knop. De stijl is 
haakvormig naar binnen gekromd en de voorvlakte van den stijl wordt 


1) germanica = Duitsche. 


606 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


tegen den binnenwand van de kiel geperst, zoodat er tusschen de geslachts- 
zuil en de kiel een, al is het geringe, spanning bestaat. Eerst ligt nog de 
vlag op de zwaarden en de kiel en daar de stempel al ontwikkeld is, is 
nu zelfbestuiving mogelijk. Nu richt de vlag zich op, strekt zich de stijl 
en treedt uit den top van de kiel te voorschijn. Bezoekende insecten raken 
hem bij het komen aanvliegen het eerst en bewerken bestuiving met stuif- 
meel uit een andere bloem, daarna gaan zij zitten, drukken de kiel neer 
en krijgen stuifmeel aan hun buik. Wordt de kiel maar zwak neergedrukt, 
dan keert zij bij het ophouden van de drukking door de geringe elasticiteit 
van hare naar boven over elkaar grijpende uitsteeksels in haar vroegeren 
stand terug. Wordt zij echter door krachtiger insecten zoover neergedrukt, 
dat die uitsteeksels geheel onder den stijl komen te liggen, dan is er van 
terugkeeren geen sprake meer en ziet de bloem er als de geëxplodeerde 
van G. tinctoria uit. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en 
West-Europa in boschrijke streken voor, doch is bij ons zeer zeldzaam en 
alleen in Gelderland en Noord-Brabant gevonden. 


G. ánglica®) L. Stekelbrem (tig. 731). 
Dit heestertje gelijkt veel op G. germanica, doch het groeit meestal rechtop 
en is sierlijker. De stengel is vertakt, meest 
rechtopgaand, soms liggend of opstijgend, dicht 
gedoornd. De oudere takken zijn rond, gegroefd, 
glad, bruin, de zijtakken zijn vervormd tot spitse, 
bruine, enkelvoudige of samengestelde dorens. De 
jonge takken zijn uitgespreid, groen en glad, zij 
dragen spits toeloopende bladen, die in een 
kruidachtigen stekel eindigen. De bladen zijn 
blauwgroen, gaafrandig, aan de onvruchtbare 
takjes langwerpig tot lijnvormig-langwerpig, aan 
de bloemdragende ovaal, alle zijn kaal en bijna 
| zittend. Steunbladen ontbreken. 

Genista ranglice De bloemen zijn klein en geel. De bloemstelen 

Fig, 731, dragen schutbladen, die omstreeks even lang zijn 

als de kelk. De kelk is glad met ongelijke lippen. De bloemkroon is glad, 
de vlag iets korter dan de kiel. De peul (fig. 731) is 12-15 mM lang, 
5 mM breed, opgezwollen cylindervormig, met een gekromde punt aan de 
bovenzijde, bij rijpheid donkerbruin, glad. De zaden zijn 2-10 in getal, 
eirond, bruin. b. 1,5-9 dM. Mei, Juni, soms tot Augustus. 


Biologische bijzonderheden. Deze plant blijft evenals Ulex steeds groen. 
De kleine doornige takjes aan de hoofdtakken maken, dat deze plant 
evenals G. germanica in groeiwijze met Ulex overeenstemt, doch hier zijn 
gewone bladen aanwezig. Door die stekende deelen is de plant ook goed 
beschut tegen het opvreten door dieren. 

De plant groeit niet op kalkgrond of is misschien beter gezegd onver- 
schillig voor kalk in den bodem. 

De inrichting der bloem staat vrij wel gelijk met die van G. tinctoria, 
doch de tegengestelde spanningen zijn hier veel kleiner. De kiel en de 
zwaarden dalen bij het naar boven komen van de geslachtszuil maar weinig, 


1) anglica = Engelsch. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 607 


naar beneden en alleen de stijl kromt zich naar boven en met zijn top 
naar binnen. 


Volksnamen. Als volksnamen zijn vooral in gebruik kattendoorn in Twente, 
den Veluwezoom en in West-Friesland, stekelbrem op de Veluwe en in West- 
Friesland, stekelheide aan den Zoom der Veluwe en hiethekkels in de ooste- 
lijke deelen van Overijsel en Gelderland. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op heide- en 


veenachtigen grond, ook in de duinen in West-Europa voor en is bij ons 
algemeen. 


4. Cytisus!) Trn. Gouden regen. 


C. sagittális ?) Koch. (Genista sagittalis L.). Pijlbrem (fig. 732). 

Deze plant heeft een liggenden, wortelenden, korten stengel met rechtopstaande takken 
of opstijgende, meest onvertakte, rechte, groene takken. De 
bladen staan vrij ver uiteen, zijn zittend, langwerpig, spits, 
met gewimperden rand. Van de inplantingsplaats er van 
loopen 2 breede, naar beneden smalier wordende vleugels 
langs den stengel af. Er zijn geen steunbladen. 

De bloemen zijn vrij groot (12-15 mM) en staan in dichte, 
armbloemige, eindelingsche trossen. De bloemsteeltjes zijn 
behaard met 2 borstelige schutblaadjes. De bloemen hebben 
een ruw behaarden kelk met gelijke lippen, die langer dan 
de buis zijn, een goudgele bloemkroon, waarvan de vlag 
glad, iets uitgerand is en even lang als de diep uitgerande 
kiel. De helmdraden zijn alle vergroeid. De peul (fig. 732) 
is 15-20 mM lang en 5 mM breed, samengedrukt, zwart, 
bultig, behaard, met 2-6 zaden. De zaden zijn stomp 4-hoekig, 
glanzend. b. 1,5-3 dM. Mei, Juni. 

Dit heestertje lijkt oppervlakkig veel meer op een Genista Fig. 732. 
dean op een Cytisus-soort, maar de ligging van den stempel aan den stijl, nl. scheef naar 
buiten gericht, het eenige doorgaande kenmerk om de geslachten Genista en Cytisus te 
onderscheiden, maakt deze plant tot een Cytisussoort. 


Cytisus sagittalis 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bergstreken in Midden- en 
Zuid-Europa in droge weiden en in boschrijke streken voor en is bij ons alleen in Zuid- 
Limburg gevonden. 

Van het geslacht Cytisus, waarvan de meeste soorten S-tallige bladen hebben, is vooral 
bekend de als sierboom en sierheester veel gekweekte gouden 
regen, Cytisus Laburnum, met hangende bloemtrossen. 


5. Lupínus®) Trn. Lupine. 


L. lúteus 5) L. Gele lupine (fig. 733). 

Deze plant is dicht aangedrukt behaard, al of niet vertakt, 
rechtopstaand. De bladen zijn ‘langgesteeld, handvormig 
samengesteld, 7-9-tallig. De blaadjes der onderste bladen 
zijn omgekeerd eirond tot langwerpig, stomp, die der bovenste 
langwerpig-lancetvormig, spits, zij hebben lijn-lancetvormige 
steunbladen. 

De bloemen staan in regelmatige kransen,die eindelingsche 
trossen vormen, zij zijn bijna zittend, groot, hooggeel , wel- 
riekend, zij staan in de oksels van ovale, vroeg afvallende nn 
schutbladen. De kelk (fig. 733) heeft een 2-deelige bovenlip, Ee 
die grooter is dan de 3-tandige onderlip, hij is zijdeachtig behaard. Van de bloemkroon 
is de vlàg groot, op den rug gekield, met teruggeslagen randen en heeft de gebogen kiel een 


Lupigus luteus 


1) kutisos was de naam voor de in het gebied der Middellandsche Zee inheemsche 
Medicago arborea en was reeds bij Hippocrates in gebruik. 2) sagittalis — pijlachtig. 
“_3) van lupus: wolf, om de grijsachtig wollige bekleeding der peulen. 4) luteus — geel. 


608 mn RARIEION/AGCEAE Nen FAMILIE 78. 


zwart- purperkleurigen top en loopt in een spitsen snavel uit. De helmdraden zijn alle vergroeid, 
de helmknopjes zijn opvallend ongelijk. De stijl is opstijgend, de stempel naar boven 
gebogen. De peul is zeer breed, sterk behaard, rosachtig, met 4-6 groote, leerachtige, 
gladde, glimmende, lensvormige, zwarte doch wit gemarmerde zaden. ©. 3-6 dM. Juni— 
September. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting van het pompwerk voor de bestuiving is vrij 
wel als bij Lotus, doch bevatten hier de bloemen geen honig (zie hierover ook bij Ononis). 


Volksnamen. In den Achterhoek van Gelderland, de Graafschap Zutphen, het Oostelijk 
deel van Noord-Brabant en Noord-Limburg noemt men de plant filippine, in Salland en 
de Graafschap Zutphen fikseboon, aan den Veluwezoom koffieboonen, in het Westelijk 
deel van Noord-Brabant koeboonen, in Zuid-Limburg boontjes. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant is in Zuid-Europa inheemsch. Zij is 
omstreeks het midden der vorige eeuw als cultuurplant ingevoerd en wordt nu vrij algemeen 
gekweekt op zandgronden voor groene bemesting (om aan den bodem humus en stikstof- 
verbinding toe te voeren (de stikstofverbindingen ontstaan door de rotting der wortelknolle- 
tjes, die door de stikstofbacteriën zijn veroorzaakt)). Ook wordt de plant wel als veevoeder 
gebruikt, doch daarmede dient men voorzichtig te zijn, daar vooral de zaden een vergiftige 
stof, de lupinine, bevatten. 


6. Onónis!) L. Stalkruid. 


Kelk met 5 diepe, bijna gelijke insnijdingen. Vlag groot, gestreept, met 
uitgespreide zijkanten. Zwaarden niet verbonden. Kiel gekromd, stomp of 
gesnaveld. Helmdraden alle verbonden, aan den top verdikt. Stijl opstij- 
gend, krom of in het midden omgebogen. Peul opgezwollen, rechtopstaand, 
eirond, bijna steeds behaard. 

Bloemen rose, zelden wit, okselstandig of eindelings. Bladen kort gesteeld 
of zittend, 3-tallig, zelden enkelvoudig, met getande blaadjes. Steunbladen 
aan den voet met den bladsteel vergroeid. Planten aan den voet houtig. 


Biologische bijzonderheden. Wat de bestuivingsinrichting betreft, staan 
de bloemen in tusschen die van Lotus, waar het pomptoestel geheel ont- 
wikkeld is en die met uit de kiel tredende geslachtsdeelen b.v. Melilotus. 
Zij bevatten, evenals bij Lupinus, geen honig. De toppen van alle helm- 
draden zijn hier verdikt (fig. 734), doch terwijl van 5 de toppen sterker 
verdikt zijn, scheiden de helmknopjes der 5 andere veel meer stuifmeel 

af. Men zou ze dus kunnen verdeelen in 2 soorten, 
nl. in 5 stuifmeelvormende en in 5 als pompzuiger 
fungeerende (bij Lupinus is die scheiding nog sterker, 
daar zijn de helmknoppen van 5 der meeldraden veel 
eee ee grooter dan die der andere). Zij springen al in den 

Meteen) Sten knop open, verschrompelen echter na de ontlasting 
Nen het stuifmeel en blijven in het onderste deel 

van de kiel terug. De 5 andere groeien eerst dan 
levendig, zonder zich meer te verdikken en hunne bolrond blijvende helm- 
knopjes dienen (met uitzondering van dat van den bovensten meeldraad, 
dat in lengte en dikte achterblijft) als pompzuiger. De bolronde stempel is 
aan den voet der stempelpapillen met een krans van stijf rechtopstaande 
haren omgeven, die de zelfbestuiving verhinderen. 

De soorten van het geslacht Ononis behooren tot de xerophyten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Ononis. 


A. Peul even lang als of langer dan de kelk. Stengel gedoornd, 1- of 2-rijig ruw behaard. 
0. spinosa blz. 609. 


1) van het Grieksche onos: ezel, omdat de plant wel door ezels gegeten wordt. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 609 


B. Peul korter dan de kelk. Stengel meest zonder dorens, rondom afstaand behaard. 
Blaadjes van voren afgeknot of afgerond. Bloemen vrij ver uiteenstaand. 

0. repens blz. 609 

Volgens den tweeden druk van den Prodromus Flora Batavae is het eenige kenmerk, dat 

kan beslissen of men met O. repens dan wel met O. spinosa te doen heeft, gelegen in de 

lengte der peul ten opzichte van den kelk. Dr. Vuyck gelooft dat beide soorten slechts 

verschillende vormen derzelfde soort zijn en dat de waargenomen verschillen een gevolg 
zijn van de bodemgesteldheid. 


0. spinósa'!) L. Kattendoorn (fig. 735). 

Deze plant is een gedoornde, vertakte heester met een buitengewoon 
harden, zeer langen, iets vertakten, bruingelen wortel. De stengels zijn recht- 
opstaand of opstijgend, min of meer dicht met vaak gepaarde, in dorens 
uitloopende takken bezet, zij zijn iets klierachtig, 
rond en aan den voet houtig. De onderste bladen 
zijn drietallig, die, in wier oksels de bloemen staan, 
zijn enkelvoudig en kortgesteeld. Alle dragen ge- 
tande steunbladen. De blaadjes zijn langwerpig, 
getand, spits, afgeknot of afgerond, vrij kaal met 
behaarden rand. 

De bloemen staan vrij uit elkaar, zij staan meest 
alleen, soms 2 bijeen in de bladoksels en hebben 
korte stelen. De kelk is 5-spletig met kelkslippen, 
die 2 maal zoo lang zijn als de buis, doch korter ) 
dan de bloemkroon, hij is klierachtig behaard. De Ononis spinosa 
bloemkroon heeft een eirond-hartvormige, gestreepte, Fig. 735. 
rose gekleurde, stompe vlag, witte zwaarden en een toegespitste, rose, 
aan den top geelroode kiel. Zelden is de geheele bloem wit. De peul 
(fig. 735) is samengedrukt, eirond, behaard, bruingeel, buikig, rechtop- 
staand en bevat 2-4 knobbelige zaden. hb. 3-6 dM. Juni—September. 

De plant heeft een onaangenamen, walgelijken geur. 

De var. 6. mitis®) L. heeft geen dorens en bijna zittende, alleenstaande, 
zijstandige bloemen. 


Volksnamen. Het meest wordt de naam kattendoorn gebruikt. Op 
Schouwen, Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaanderen heet de plant kraaidoorn, 
in de Graafschap Zutphen oorthaak, in Zuid-Limburg bosboesch, op Zuid- 
Beveland schapedoorn, op Schouwen heetegaal, in het Land van Hulst 
disteldoorn en stekeldoorn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
langs wegen en dijken, vooral op kleibevattenden bodem voor en is bij 
ons algemeen. De var. is enkele malen gevonden. 


0. répens®) L. Kruipend stalkruid (fig. 736). 

De plant neemt door de langgerekte stengels vaak vrij wat ruimte in en 
is zodenvormend. De stengels zijn liggend of opstijgend, aan den voet 
wortelend, klierachtig, soms verspreid met enkelvoudige dorens bezet. De 
onderste bladen zijn drietallig, die in wier oksels de bloemen staan, zijn 
enkelvoudig. De steunbladen zijn getand. De blaadjes zijn ovaal tot lang- 
werpig, klein getand, meest sterk klierachtig behaard. 

De bloemen staan meest alleen, zelden 2 aan 2 in de bladoksels. De 
bloemstelen zijn zeer kort en evenals de kelk met lange witte haren en 


. 1) spinosa — doornig. 2) mitis — zacht. 3) repens — kruipend. 
HEUKELS, Flora. 39 


610 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


klierharen bekleed. De bloemen hebben lancetvormige, toegespitste, naar 
boven gebogen kelkslippen, een bloemkroon, die bestaat uit een ronde, 
rose, donkerder gestreepte, toegespitste vlag, 
bleekroode of witte zwaarden, die korter dan de 
vlag zijn en een toegespitste kiel. Zelden zijn de 
bloemen geheel wit. De peul (fig. 736) is om- 
gekeerd eirond, iets samengedrukt, behaard en 
bevat 1 of 2 fijn geknobbelde zaden. b. 3-6 
dM. Juni—September. 

De plant heeft niet zelden een sterken, onaan- 
genamen, bokachtigen geur. 

De var. 4. míitis !) Gmel. (= O. maritima) heeft 
geen dorens. De stengel is meest rechtopstaand 
en de blaadjes zijn grooter dan bij de soort. 


Volksnamen. In het Land van Hulst heet 
de plant kattendoorn, op Walcheren kraaidoorn, 
op Zuid-Beveland schapedoorn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op ongecultiveerde, zandige plaatsen en in weilanden voor. Bij ons schijnt 
bijna alleen de var. voor te komen en is vrij algemeen, vooral in de duinen. 


Ononis repens 


Fig. 736. 


7. Anthy!1lis ©) L. 


A. Vulnerária®) L. Wondklaver (fig. 737). 
Uit den wortelstok komen bij deze plant verscheiden onvertakte of bover 
vertakte, opstijgende of rechtopstaande, kruid- 
achtige, naar boven viltige stengels. De onderste 
bladen zijn gesteeld, gaafrandig, spits, ongedeeld, 
langwerpig, van onderen viltig, vaak met een paar 
zijblaadjes, de bovenste bladen zijn oneven gevind 
met 3-6 paar blaadjes, deze zijn lijnvormig-lang- 
werpig, het topblaadje is grooter. E 

De bloemen zijn geel, staan in eind- of oksel- 
standige, soms gepaarde, langgesteelde hoofdjes, 
omgeven door bladachtige, handdeelige schutbladen. 
/ f Zij hebben een buikigen, witviltigen kelk met 

Acthyllis Vuln scheeve opening, deze is tweelippig, de bovenlip 

Fig. 737. is 2-tandig, de onderlip 3-tandig, korter dan de 
buis. Van de bloemkroon is de vlag weinig langer dan de zwaarden, 
terwijl de kiel weinig gekromd en stomp is. De meeldraden zijn een- 
broederig, met aan den top verdikte helmdraden. De stijl is opstijgend en 
draagt een knopvormigen stempel. De peul (fig. 737) is ovaal, kaal, klein, 
in den opgeblazen vruchtkelk ingesloten en bevat 1 à 2 eironde, gladde 
zaden. 2. 1,5-3 dM. Mei tot in den Herfst. 

De meeste bij ons gevonden exemplaren (en alle aan de kust gevondene) 
behooren tot den vorm maritima Schweigg, die sterker behaarde, dunnere, 
hoogere, meest stijve, rechtopstaand vertakte stengels heeft, terwijl de 
onderste bladen meest alle zijblaadjes missen (dus enkelvoudig zijn). De 


1) mitis = zacht. 2) van het Grieksche anthos: bloem en ioulos: dons, omdat de 
dicht opeenstaande bloemen als in een donzen bed liggen. 5) van vulnus: wonde, 
omdat de plant als wondheelend middel gebruikt werd. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 611 
hoofdjes zijn talrijk, de bloemen kleiner en vaak sterk zijdelings samen- 
gedrukt. 

Op een met sumacafval bemest klaverland bij Apeldoorn is de variëteit 
8. polyphy'lla Kit., die in Zuid-Europa thuis behoort, aangetroffen. Deze 
heeft geelachtig-witte bloemen, terwijl het bovenste deel van de kiel meest 
bloedrood is. Verder is de stengel rechtopstaand, rijk bebladerd en is het 
schutblad even lang als het hoofdje. De peulen zijn alleen daar, waar de 


zaden zitten, gezwollen. 


Biologische bijzonderheden. Er bestaat een merkwaardige betrekking 
tusschen Lycaena-soorten, de zoog. blauwtjes en deze plant (de verschil- 
lende soorten Lycaena leven als rups trouwens niet alleen op Anthyllis, 
doch ook op verwante geslachten als Ononis, Medicago, Lotus, Genista, 
Ornithopus enz.). De vlinder brengt bij zijne be- 
zoeken aan de bloem de eieren in het vruchtbe- 
ginsel, de jeugdige rupsjes voeden zich met de 
jonge zaadjes en verlaten in volwassen staat de 
vrucht, om zich ín den bodem te verpoppen. 

De bloemen (fig. 738) vallen door hare kleur 
op, ook bevatten zij honig. De nagels der kroon- 
bladen zijn zeer lang en omsloten door een 9-10 
mM lange kelk. Daaruit steekt de aan den top 
plat uitgespreide vlag nog 6-7 mM. Deze omsluit 
met het gootvormig deel van den voet der plaat 
de zwaarden van boven en de 2 afgeronde lobben 


Anthyllis Vulneraria 
Fig. 738. 


1 Vlag, van onderen gezien, 


er aan omvatten ook de zijkanten van deze. De 
zwaarden omsluiten de kiel, ook zijn zij aan 
iedere zijde van een plooi en een tand voorzien, 
die in overeenkomstige deelen der kielbladen pas- 
sen, zoodat die deelen stevig verbonden zijn. 
Insecten, die den honig aan den voet der meel- 
draden willen bereiken, moeten daarvoor een slurf 
van minstens 9 mM hebben. Het zijn dus alleen 
hommelsoorten, die dat kunnen. Zij omvatten de 
zwaarden van ter zijde en drukken deze en de 


2 Linker zwaard (het onderste 
deel weggelaten) van binnen 
gezien, 9 top van de kiel, na 
wegneming der linkerhelft met 
de daarin opgesloten meeldraden 
en stijl, vande linkerzijde gezien, 

b onderzijde der vlag, b, groef 
daarin, d lobben van de vlag, 
die de zwaarden en de kiel om- 
sluiten, e binnenzijde van een 
zwaard, h scherpe kant, aan de 
binnenzijde van een zwaard, 
h, holle ruimte daarachter, 
waarin een uitsteeksel van de 
kiel past, p verdikte einden der 
meeldraden, rstuifmeel, s stem- 


kiel neer. Daarbij persen de verdikte einden van He 


alle 10 meeldraden (de pompzuiger) het reeds ontlaste stuifmeel naar voren 
uit de kielspleet bij den top en dit komt er als een bandachtige massa uit 
tegen het haarkleed van de onderzijde van den bezoeker. Vliegt de hommel 
weg, dan keert alles in de bloem weer in den oorspronkelijken toestand 
terug. Bij een tweede insectenbezoek komt ook de stempel uit de spleet te 
voorschijn. Deze was wel in de kiel door het stuifmeel derzelfde bloem 
omgeven, maar is toch niet bevrucht, omdat de stempelpapillen nog niet 
kleverig zijn. Nu komt de stempel echter tegen de onderzijde van het insect 
en door de wrijving tegen die buikzijde worden de teere opperhuidscellen 
stuk gewreven, daardoor is hij kleverig geworden en blijft er stuifmeel aan 
zitten, dat aan de buikzijde van het insect zat, dus uit een andere bloem 
afkomstig is. 

Werkelijk is experimenteel aangetoond, dat de onbeschadigde stempel het 
stuifmeel niet kan vasthouden, terwijl een stempel, die eerst tegen een 
ruwe vlakte is gewreven, dit wel doet. 

39* 


612 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


De kleine eenzadige vrucht is door den opgeblazen kelk blijvend omgeven 
en wordt zoodoende gemakkelijker door den wind verspreid, daar de opper- 
vlakte, die aan den wind geboden wordt, veel grooter is. 

Anthyllis is een xerophyle plant, die gaarne op een kalkhoudenden bodem 
leeft, zij is vrij sterk zodenvormend. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in droge, zandige 
streken vooral op leem- en kalkhoudenden grond in geheel Europa voor en 
is bij ons vrij algemeen. 


8. Medicágo!) L. Rupsklaver. 


Kelk klokvormig, met 5 bijna gelijke tanden. Bloemkroon spoedig afval- 
lend. Vlag recht of een weinig buitenwaarts gekromd. Zwaarden naar voren 
vrij. Kiel stomp. Meeldraden tweebroederig met niet aan den top verbreede 
helmdraden. Peul veel langer dan de kelk, kort, nier- of sikkelvormig ge- 
kromd of meest slakkenhuisvormig, bijna nooit recht, vaak stekelig, 
meestal met vele zaden. 

Bloemen geel, violet of blauw, in okselstandige, gesteelde, dichte, vaak 
hoofdjesachtige trossen. Bladen 3-tallig, gesteeld, met aan den top getande 
blaadjes. Steunbladen aan den voet vergroeid met den bladsteel. Kruid- 
achtige planten. 


Biologische bijzonderheden. De vruchten der soorten, die gestekeld zijn, 
worden verspreid, doordat zij aan voorbijloopende dieren blijven hangen. 

Bij de meeste soorten bevat de plant een vrij groote hoeveelheid tannine, 
waardoor ze tegen slakkenvraat beveiligd blijven. 

De blaadjes worden bij avond tegen den stengel gedrukt, om ze tegen 
koude te beschutten. 

In verband met de bestuiving hebben de bloemen een explosieinrichting. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Medicago. 


A. Een zijnerf, die evenwijdig aan den rug- (buiten-)naad bij de vrucht loopt, ontbreekt, 
de van den buiknaad uitgaande aderen loopen uit in den rugnaad of in de stekels. 
1. Zaden geel, roodgeel of bruin, nooit zwart. 

a. Bloemen klein. Peul eenzadig, niervormig, opgezwollen. Stijl tijdens den bloei- 
tijd even lang als het vruchtbeginsel. Trossen veelbloemig. Peulen overlangs 
geaderd. PLEN re ed M. Lupulina blz. 613. 

b. Bloemen vrij groot. Peul 1- tot veelzadig, recht, sikkel- of spiraalvormig 
ineengerold. Windingen samengedrukt. Stijl tijdens den bloeitijd veel korter 
dan het vruchtbeginsel. 
aa. Windingen der peul in het midden open of peul niet gewonden, doch alleen 

sikkelvormig gebogen. Overblijvende planten met houtigen wortel. 

a. Bloemen groot, violet of blauw, in langwerpige trossen. Bloemsteeltjes 
korter dan de kelkbuis. Blaadjes omgekeerd eirond of langwerpig. 
Stengels rechtopstaand of opstijgend. Peulen onbehaard of behaard 
met 2-3 spiraalwindingen . . … . . . . … … … M. sativa blz. 614. 

f. Bloemen vrij groot, geel, in korte trossen. Bloemsteeltjes langer dan 
de kelkbuis. Blaadjes langwerpig-omgekeerd eirond tot lijnvormig. 
Stengels liggend of opstijgend. Peul aanliggend behaard, recht, sikkel- 
vormig, tot »/ maal gewonden. Steunbladen vaak getand. 

M. falcata blz. 616. 


1) van het Latijnsche bijv. naamw. medicus, vr. medica, van Medië afkomstig. Volgens 
Theophrastus leerden de ouden de Medicago sativa, de luzerne, eerst kennen na den 
veldtocht van Darius in Medië. 


FAMILIE 78. == PAPIEIONACEAÊË,S —e 613 


y. Bloemen in kleur wisselend, meest eerst geel, later groen, ten slotte 


blauwachtig of violet, ín eironde trossen. Peul !/„-2!/, maal gewonden. 
Stengel rechtopstaand of opstijgend. Bastaard van M. sativa en M. 
taleatamn 7,7. ERD Re Ee td MES media, DIZ 017, 


bb. Peul slakkenhuisvormig, zonder opening in het midden. Eenjarige planten, 
zonder houtigen wortel. Peul met 3à6 windingen, cirkelrond, lensvormig, 
vlak, aan weerszijden iets gewelfd met vlakken rand, 10-18 mM in middel- 
lijn, met 4-5 zaden in iedere spiraalwinding. Trossen 1-3-bloemig, de 
stelen korter dan het blad. Steunbladen diep borstelvormig vinspletig. 
Plant bijna onbehaard . . . . „ … M. orbicularis blz. 617. 
. Zaden zwart, in ieder der 5-9 windingen 2 Peul bol- tot eirond, zelden cylindrisch, 
met stekels langer dan de dikte van den rug der windingen, met grof netvormig 
geaderde zijvlakken . . .… „ … … M. intertexta var. echinus blz. 619. 


De van den buiknaad der vrucht uitgaande nerven vormen een aan den rugnaad even- 


wijdig loopende zijnerf. 
a. Jonge peulen na den bloeitijd spiraalvormig, in den kelk teruggetrokken. 


vrucht met dicht aanliggende windingen met verdikten rand, die van korte stekels 
is voorzien, onbehaard met 5-9 windingen. Steunbladen ingesneden. Zaden sterk 
gebogen . „ … M. sphaerocarpa blz. 619. 
b. Jonge peulen na eden ‘bloeitijd uit de kelktanden 5 naar buiten gedraaid. Rijpe peul 
met losse windingen, met knobbels of stekels, die aan den voet gegroefd zijn, 


zelden glad. 
aa. Peul bijna bolrond. 


a. Peulen klein, behaard, met smallen rand, stomp. Stekels opgericht. Zaden 

niet door tusschenschotten gescheiden . . . . . . M. minima blz. 618. 

P- Peulen grooter, glad, met breeden rand, hol. Stekels naar buiten gebogen , 

in 2 rijen. Zaden door tusschenschotten gescheiden . M. arabica blz 617. 

bb. Peulen schijfvormig of bijna cylindrisch. Steunbladen vinspletig getand. Zaden 
door tusschenschotten gescheiden. Stelen der trossen omstreeks evenlang als 

het blad. Kelktanden 2 maal zoo lang als de buis. Peulen glad, bij rijpheid 
mmvofsmeerizwartrwordendin® Sasson en be tes Me'hispida biz 618: 


M. Lupulina!) L. Hopklaver (fig. 739). 


Deze plant is verspreid behaard, zij heeft een liggenden of opstijgenden, 


dicht bij den bodem vertakten stengel. De bladen 
zijn 3-tallig, de blaadjes zijn omgekeerd eirond, 
iets uitgerand, naar voren getand, de zijdelingsche 
zijn kort, het middelste is langer gesteeld. De 
steunbladen zijn half hartvormig of scheef eirond, 
in een spits uitloopend, zij zijn gaafrandig of iets 
getand. 

De bloemtrossen zitten in de oksels der bladen 
en zijn langer dan deze, zij zijn tijdens den bloei- 
tijd bijna bolrond, doch later verlengd. De bloemen tj Jaen 
zijn goudgeel, klein (2-3 mM) en staan op steel- 0 0) GE 
tjes, die half zoo lang zijn als de kelk. De laatste Medicago Lupulina 
heeft lancetvormige slippen, die korter zijn dan de Fig. 730. 
bloemkroon. Deze is geel en heeft zwaarden en 


kiel, die even lang zijn, doch slechts half zoo lang als de vlag. De peulen 
(tig. 739) zijn kaal of aangedrukt behaard, klein, zij worden zwart, zij 
hebben aan den top slechts een winding, zijn in het midden gesloten, 


overlangs generfd, gewelfd. ® en ©O. 7-60 cM. Mei—Herfst. 


In vorm der bladen en steunbladen, in de kleur der bloem en in de be- 
haring is de plant nogal veranderlijk. Zij is van de er veel op gelijkende 


1) Lupulina —= hopachtig. 


614 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


Trifolium proeumbens en minus gemakkelijk door den vruchtvorm te onder- 
scheiden. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen zijn circa 2 mM lang. De 
explosieinrichting is als bij M. sativa, doch de veerkracht is bij de ont- 
ploifing vrij gering. Wel is waar zal het insectenbezoek bij deze klein- 
bloemige soorten niet groot zijn, omdat de bloeiwijzen slechts weinig 
opvallen, maar het zijn in de weiden de hooger opschietende, bloeiende 
planten, die de insecten lokken, daar zij van verre reeds zichtbaar zijn en 
zijn ze daar eens op, dan vallen hen ook de kleinere bloemen op, die in 
den regel rijkelijk honig afscheiden. Als bezoekers zijn waargenomen de 
honigbij vooral en verder een zweefvlieg, Platychirus manicatus, een 
kortsnuitige bij, Halictus morio en een vlieg, Scatophaga. 


Volksnamen. Het meest worden de namen hopklaver en steenklaver 
gebruikt, ín Friesland en aan den Zoom der Veluwe spreekt men van 
hopperups, in Zuid-Limburg van gele klaver en kettingklaver en in Zeeuwsch- 
Vlaanderen van strikklaver. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor op bouwland en op grasgrond, vooral langs wegen. Zij is bij ons 
algemeen. 


M. sativa!) L. Luzerne (fig. 740). 
Deze plant is bijna onbehaard. De wortel dringt diep in den bodem, 
daaruit komen vele rechtopstaande of opstijgen- 
de, zeer fijn aangedrukt behaarde stengels. Deze 
zijn sterk vertakt, los bebladerd, rond, iets 
hoekig en gestreept. De bladen zijn kort ge- 
steeld, 3-tallig, zij hebben verspreid behaarde 
blaadjes, die naar voren stekelpuntig getand, 
afgerond of afgeknot zijn en aan den top een 
klein stekelpuntje dragen, zij zijn alle kort ge- 
steeld. De steunbladen zijn uit een ei-lancet- 
vormigen voet priemvormig, zij zijn iets scheef, 

ZN de onderste getand. 
Medicago sativa De bloemen staan in trossen in de oksels der 
Fig. 740. bladen, de trosstelen zijn langer dan het blad, 
in welks oksels zij staan. De bloemen zijn violet 
of blauw, kort gesteeld, de stelen zijn korter dan de kelkbuis en dan de 
priemvormige schutbladen, zij staan na den bloei rechtop. De bloemen 
hebben een zwak 2-lippigen, ongelijk 5-spletigen kelk met 5 priemvormige 
tanden en een bloemkroon, waarvan de kiel stomp is en korter dan de 
vlag. Het vruchtbeginsel is met de buis der meeldraden van den voet af 
naar boven gebogen en heeft een kalen stijl. De vrucht (tig. 740) heeft 
2 à 3 windingen, is zwak netvormig geaderd en bevat ovale, bruine zaden. 
2. 3-9 dM. Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen (fig. 741) zitten in rijkbloemige 
trossen en zijn blauw of violet, vallen daardoor sterk op. Op de gewone 
plaats wordt honig afgescheiden en ook is de toegang daarheen aan weers- 
zijden van den voet van den vrijen meeldraad. 


1) sativa = gekweekt. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 615 


Bezoekers zijn bijen en vlinders. Beide zijn in staat de bloem te doen 
ontploffen, als zij hun slurf in het midden der bloem naar binnen steken, 
doch de explosie heeft niet plaats, als de bij haar slurf naast een der 
zwaarden in de bloem voert. Zij doet dit vrij vaak en bewerkt dan geen 
kruisbestuiving. In gewone omstandigheden wordt de koker door de ge- 
slachtsorganen gevormd, die gespannen in de kiel ligt, daarin gehouden, 
doordat van den voet van ieder der zwaarden een lang vingervormig uit- 
steeksel naar achteren gaat. leder dier uitsteeksels kromt zich zoo naar 
boven en binnen, dat zij samen den koker der geslachtsdeelen op omstreeks 
ls zijner lengte van boven omvatten. Verder zijn zwaarden en kiel ook 
weer door uitsteek- 
sels en indeukingen 
verbonden. 

Drukt nu een in- 
sect de zwaarden 
en dus ook de kiel 
naar beneden, dan 
glijden de uitsteek- 
sels van den koker 
der geslachtsorga- 
nen en deze kan 
aan zijne neiging 
om naar boven te 
springen, gehoor 
geven. Aangezien 
de stempel boven 


de meeldraden uit- 


steekt, komt die 1 jeugdige bloem, van onderen gezien, 2 dezelfde na verwijdering 

van de vlag en van de bovenste helft van den kelk, van boven ge- 

het eerst tegen den zien, 3 rechter zwaard, van En Sein, a hief van rechts Beven 

Ô . gezien, zoodat men van het rechtsche a e buiten-, van het 

insectenbuik en linksche de binnenzijde ziet, 5 bloem na het ontploffen, nadat de 

krijgt vreemd stuif- re en de bovenste helft van den kelk verwijderd zijn, van rechts 
oven gezien. 

meel, als nl. het a kelk, b vlag, c zwaard, d steel van een zwaard, e naar binnen 

. en voren gerichte indeuking in een zwaard, f ingang in deze indeu- 

insect reeds een king, g naar achteren Ee Den zeeen Bees van 

het zwaard, 2 kiel, í indeukingen in de kiel, waarin de naar binnen 

andere der soort en voren gerichte instulpingen van d> zwaarden passen, k vergroeide 

heeft bezocht en meeldraden, / bovenste, vrije meeldraad, m toegangen tot den honig, 


n helmknopjes, o stempel. 
daarna komen ook 
de helmknopjes er tegen aan en ontvangt dus het insect nieuw stuifmeel. 
Spontane zelfbestuiving is in de bloemen, zoo insectenbezoek is uitgebleven, 
ook mogelijk en geeft ook vruchten, hoewel het toch schijnt, dat hier ook 
eerst stempelpapillen stukgewreven moeten worden, voor bevruchting kan 
plaats hebben. 

Is de bloem eens geëxplodeerd, dan keeren de deelen natuurlijk niet weer 
in den oorspronkelijken stand terug. Dan komen vliegensoorten nog wel 
stuifmeel halen. 

Het schijnt, dat de bloemen alleen geschikt zijn, om bij warm weer te 
ontploffen, bij koud weer blijven ze wel 8-9 dagen, zonder te explodeeren 
en verdrogen dan eindelijk. 

De aardhommel komt, evenals ook het geval is bij M. falcata, diefstal 
met inbraak plegen, door den kelk zijwaarts aan te boren. 


Volksnamen. Het meest wordt de naam luzerne gebruikt. Die naam ís 


616 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


uit Frankrijk afkomstig, doch de afleiding is onbekend. Op Overflakkee en 
Goeree heet de plant eeuwige klaver, ook wel melote, aan den Zoom der 
Veluwe en in de Betuwe zevenjarige klaver, op Walcheren en in het Land 
van Hulst Fransche klaver en op Voorne en Beierland kazerneklaver. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. Deze klaversoort was reeds aan 
de Romeinen bekend, zij schijnt afkomstig te zijn uit Medië. Van Italië is 
zij naar Spanje en van daar naar andere landen overgebracht. Zij wordt 
in geheel Europa gekweekt en is overal hier en daar verwilderd. Dat zij 
niet zooveel gekweekt wordt als de gewone klaver, komt, doordat zij voor 
een goede opbrengst een kalkhoudenden grond noodig heeft. 

Tusschen deze soort en M. falcata komen tal van bastaarden voor, die 
in breedte der blaadjes, vorm der vruchten en grootte en kleur der bloem 
varieeren, zoo bij ons b.v. M. media (blz. 616). 


M. falcáta!) L. Sikkelklaver (fig. 742). 

Deze soort is behaard. Zij heeft een langen wortel en sterk vertakte, 
liggende of opstijgende stengels. De bladen zijn 
weer drietallig, de blaadjes zijn naar den top 
getand en aan den top van een stekelpuntje 
voorzien, de onderste blaadjes zijn breeder, de 
bovenste smaller. De steunbladen zijn lancet- 
vormig, gaafrandig of aan den voet getand, vaak 
priemvormig toegespitst. 

De bloemen zitten in korte, vaak bijna bol- 
ronde trossen aan den top der takken en in de 
bladoksels. De stelen er van zijn langer dan het 
| blad, in wiens oksels zij staan. De bloemen zijn 

telen geel, de bloemstelen langer dan de kelkbuis en 

Fig. 742. dan de schutbladen, zij staan na den bloeitijd 

rechtop. De kelk is behaard, de bloemkroon 

dubbel zoo lang als deze. De peul (fig. 742) is sikkelvormig, hoogstens 

met een winding, is behaard en bevat 2-5 netvormig geaderde, ovale 
zaden. 2. 3-8 dM. Mei—September. 

De var. angustifolioláta®) Vuyck heeft lijnvormige blaadjes en vaak 2-3- 
bloemige trossen. 

Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem in verband met de 
bestuiving is vrij wel gelijk aan die bij M. sativa, doch het explodeeren 
gaat hier gemakkelijker, omdat de kiel en zwaarden den koker, gevormd 
door de geslachtsorganen, van boven losser omvatten. Daartegenover staat, 
dat hier het weghalen van honig zonder de bloem tot explosie te brengen, 
moeilijker is, doordat de kortere, breedere zwaarden in hun onderste deel 
over een korteren afstand tegen de kiel liggen. 

Ook hier neemt de geschiktheid tot ontploffing toe met de temperatuur 
en wel zoo sterk, dat zelfs vliegen (Syrphiden en Musciden), die op de 
bloem gaan zitten, bij hoogeren warmtegraad, explosie bewerken en dan 
honig kunnen zuigen. Zelfs gebeurt het wel, dat groote regendroppels de 
bloem doen ontploften. De gewone bestuivers zijn weer bijen en vlinders. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
aan wegen, dijken en op andere droge, grazige plaatsen voor en is bij ons 


1) falcata — sikkelvormig. 2) angustifoliolata — met smalle, kleine blaadjes. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 617 


vrij algemeen. De variëteit is op verschillende plaatsen aangevoerd waar- 
genomen. 


M. mêdia !) Pers. Gele luzerne. 

Deze plant is, zooals boven reeds gezegd is, een bastaard van M. falcata 
en M. sativa en heeft een opstijgenden of rechtopstaanden stengel. De 
trossen zijn eirond, de peul heeft 5-21, windingen. De bloemkroon ís 
meestal eerst geelachtig, wordt dan groen, om ten slotte in blauwachtig 
of violetachtig over te gaan. 2. 25-60 cM. Juni—September. 


Voorkomen. Deze bastaard wordt gekweekt en is zeldzaam verwilderd 
gevonden langs dijken en wegen. 


M. orbiculáris ?) All. Cirkelrupsklaver (fig. 743). 

Deze weinig behaarde plant heeft een liggenden, bijna onbehaarden stengel. Van de 
bovenste bladen zijn de blaadjes omgekeerd eirond, naar 
boven getand, van de onderste zijn zij omgekeerd hartvor- 
mig. De steunbladen zijn in fijne slippen gedeeld. De 
bloemen zijn klein, geel, zij staan aan stelen, die langer 
zijn dan de kelkbuis. In de bloemen zijn de zwaarden 
korter dan de kiel. De peulen (fig. 743) zijn groot, glad 
of behaard, niet stekelig, lensvormig, niet of nauwelijks in 
het midden open, met bol staande zijvlakten, die voorzien 
zijn van straalsgewijs loopende nerven en 3-5 spíraalwin- 
dingen hebben. Zij zijn, als zij rijp zijn, geheel zwart. De 
zaden zijn van wrattige puntjes voorzien. ©. 2-6 dM. 
Mei—Julí. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in velden, op grazige plaatsen en langs wegen in Midden- 


\ A - \ 
\ 
Ie 
L D 


en Zuid-Europa voor, doch is bij ons alleen aangevoerd Medicago orbicularis 
waargenomen op een met sumacafval bemest klaverland te Fig. 743. 
Apeldoorn. 


M. arábica ®) All. (M. maculáta*) Willd.) Gevlekte rupsklaver (fig. 744). 

Deze soort heeft een liggenden, bijna onbehaarden stengel, langgesteelde 
bladen, wier blaadjes breed omgekeerd eirond 
of bijna driehoekig of omgekeerd hartvormig, 
naar den top getand zijn en meest een zwarte 
vlek op het midden hebben. De steunbladen 
zijn ingesneden getand, eirond, toegespitst met 
lancet-priemvormige tanden. 

De bloemen zijn geel, klein (4-5 mM), zij 
staan 2-5 bijeen op stelen, die korter zijn dan 
het blad, in wiens oksel zij staan. De bloem- 
steeltjes zijn korter dan de kelkbuis. Van de 
bleemkroon heeft de vlag een lengte van 6 mM rijs 
en zijn de zwaarden korter dan de kiel (circa Medicago arabica 
4 mM). De peul (fig. 744) is onbehaard, vrij Fig. 744. 
groot, met platte vlakken, nauwelijks geaderd, 
met 4-6 windingen, die dicht opeen staan. De 2 rijen stekels kruisen 
elkaar, zij zijn niet haakvormig gebogen. De zaden zijn niervormig-lang- 
werpig. ©. 2-6 dM. Mei—Juli. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem met het oog op de 
Eestuiving is als bij M. sativa. 


1) media — middelste. 2) orbicularis — cirkelrond. 3) arabica —= Arabisch. 
4) maculata —= gevlekt. 


618 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in West- en 
Zuid-Europa op bebouwde en onbebouwde plaatsen voor. Bij ons is zij 
vrij zeldzaam gevonden. Waarschijnlijk is zij op de meeste vindplaatsen 
wild, maar soms toch ook aangevoerd op bouwland. 


M. minima!) Lmk. Kleine rupsklaver (fig. 745). 
Deze plant is dicht witachtig behaard. Uit den wortel komen eenige 
rn vertakte, liggende, opstijgende of rechtopgaande 
INS stengels. Deze dragen kortgesteelde bladen met 
eironde, toegespitste, aan den voet kort getande 
of gaafrandige (die der bovenste bladen) steunbladen. 
De blaadjes zijn klein, omgekeerd eirond of omge- 
keerd hartvormig, uitgerand, naar voren getand, 
niet gevlekt, de zijdelingsche zijn zittend, het 
middelste is gesteeld. 
De bloemen staan in 1-5-bloemige trossen, wier 
stelen korter zijn dan het blad, in wiens oksel zij 
7 | staan. Zij hebben bloemsteeltjes, die korter zijn 
Tite dan de kelkbuis, zij zijn goudgeel, klein (3-4 mM), 
Fig. 745. zoo groot als bij M. Lupulina. De zwaarden zijn 
korter dan de kiel. De peul (fig. 745) is ongeaderd, 
met circa 3-5 windingen, op den rand met 2 rijen stekels, die zich naar 
weerszijden stellen en aan den top een weerhaakje hebben, zij zijn even 
lang als of langer dan de middellijn der peul. De zaden zijn niervormig. 
Meest OO. 5-45 cM. Mei—luli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, zan- 
dige plaatsen in bijna geheel Europa voor, doch is bij ons zeldzaam. 


M. hispida?) Gaertn. Ruige rupsklaver (fig. 746). 

Deze plant is vrij kaal. De stengel is sterk vertakt, liggend of opstijgend. 
De bladen hebben vinspletige steunbladen met 
borstelvormige slippen en wigvormig-omgekeerd 
eironde, bijna hartvormige, afgeknotte, naar 
voren iets getande blaadjes. Het middelste is 
langer gesteeld, alle hebben ze een kleine, dunne 
stekelpunt. 

De bloemen staan in 4-8-bloemige trossen, zij 
zijn goudgeel, vaak met bruine lijnen op de vlag, 
klein, zoo groot als bij M. Lupulina, doch niet 
zoo dicht opeenstaand als daar. De bloemstelen 
zijn even lang als de kelkbuis. In de bloemen 
zijn de zwaarden langer dan de kiel. De peulen 
(fig. 746) hebben een middellijn van 4-6 mM, zij 
zijn sterk netvormig geaderd met 1!/5-3 linksche 
windingen en met 2 rijen van stekels. De zaden zijn niervormig. © en 
OO. 15-90 cM. Mei—Augustus. 

Vormen hiervan zijn: 

a. apiculáta Willd. Stekels korter dan de halve middellijn der peul, 
bijna recht. 


Medicago hispida 
Fig. 746. 


1) minima — kleinste. 2) hispida — stijfharig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 619 


6. denticuláta Willd. Stekels aan den top meest haakvormig gebogen, 


even lang als of langer dan de halve middellijn der peul. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De vorm apiculata komt op 
onbebouwde en bebouwde plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor en is 
bij ons alleen bij Zwijndrecht aangevoerd gevonden, de vorm denticulata, 
die in Zuid-Europa op bouwland wordt aangetroffen, is bij ons vrij vaak 
aangevoerd. 


M. sphaerocárpa !) Bertol. Ronde rupsklaver (fig. 747). 
Deze soort is behaard of bijna onbehaard. De stengels zijn legend: of opstijgend, ver- 
takt, kantig. De bladen zijn weer drietallig, de onderste 
blaadjes zijn omgekeerd hartvormig, de bovenste omge- 


jk : : sl ENT 
keerd eirond tot wigvormig, alle zijn van boven glad en A 
getand. De steunbladen zijn ovaal-lancetvormig,inge- ERND Ne en A0 


sneden. Zi Sk WD 

De bloemen staan in 1-4-bloemige trossen, de stelen RENS D 
dezer zijn korter dan het blad, in wiens oksel zij staan. NS | 
De bloemstelen zijn even lang als de kelkbuis. De kelk NS 


heeft lancetvormige tanden, die aan den voet zwart gevlekt SE NS 15 

zijn en 2 maal zoo lang als de buis. De bloemen zijn UIN pe 
klein, oranjegeel. De vlag is langer dan de kiel en deze Á ] AK ) 

is langer dan de zwaarden. De peul (fig. 747) is onbe- À SN 
haard, vrij klein (4-6 mM in middellijn), bolrond, aan Sr SPOND 
beide einden afgerond met 5-9 gesloten windingen, rechts a Ù N/ 
gewonden, met verdikten rand en korte, kegelvormige Medicago spherocarpa 
stekels, wier lengte hoogstens de helft is van de breedte Fig. 747. 


der peul. De zaden zijn ovaal, sterk gebogen. ©. 15- 
35 cM. Mei, Juní. i 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op droge plaatsen in de streek 
om de Middellandsche Zee en is bij ons aangevoerd waargenomen op een kiaverland bij 
Apeldoorn, dat met sumac uit Palermo bemest was. 


M. intertéxta ?) Gaerín., var. échinus ®) Are. (M. echinus?) D.C.) Stekelrupsklaver 

Ook bij deze plant zijn de bladen 3-tallig met omgekeerd eironde tot wigvormige, zelden 
omgekeerd hartvormige blaadjes, die der bovenste bladen zijn vaak ruitvor- 
mig-omgekeerd eirond. De steunbladen zijn diep ingesneden. 

De bloemen staan in 1-10-bloemige trossen, de bloemen zijn 6-8 mM lang, 
geel. De peulen (fig. 748), waarvan er slechts 1-3 in iederen tros zitten, zijn 
onbehaard, aan den voet en top gewelfd. De stekels staan met hunne grootste \ 
breedte scheef ten opzichte van de peulvlakte, zij zijn boogvormig gekromd, \ 
liggen tegen de peulwindingen en zijn 3-6 mM lang. ©. 2-4 dM. Mei, Juni. | 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa end 
voor en is bij ons eenmaal bij Haarlem en bij Amsterdam aangevoerd waar- meagicago 
genomen. intertexta 


Fig. 748. 
9. Trigonélla®) L. Hoornklaver. 


Kelk klokvormig, met 5 gelijke of ongelijke tanden. Bloemkroon afval- 
lend. Zwaarden van de vlag afstaand. Kiel stomp, zeer kort, zoodat de 
bloem slechts 3 kroonbladen schijnt te hebben. Meeldraden 2-broederig, 
met helmdraden, die aan den top niet verbreed zijn. Peul lijnvormig of 
langwerpig, een weinig gebogen, nooit slakkenhuisvormig of stekelig. 
Bloemen blauw, wit of rose. 

Bladen 3-tallig, blaadjes aan den top althans getand. Steunbladen aan 
den voet met den bladsteel vergroeid. 


PE sphaerocarpa — bolvruchtig. 2) intertexta — dooreengeweven. 5) echinus = 
stekelig. 4) van het Grieksche trigonum: driehoek, omdat de bloem bij T. foenum 
Graecum door de kleine kiel een driehoekige gedaante heeft. 


620 


— PAPIEIONAGEANES FAMILIE 78. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Trigonella. 


A. Bloemen roodachtig-wit of witachtig. 
a. Bloemen 1-3 bijeen op bladokselstandige stelen, roodachtig-wit. Peulen lijnvormig, 


ongeaderd . . . 


. „ … … T. ornithopodioides blz. 620. 


T. orthoceras, blz. 620, heeft netvormig geaderde peulen en een rechtopstaanden 
stengel, terwijl deze laatste bij T. ornithopodioides liggend of opstijgend is. Ook 
is de laatste plant onbehaard, terwijl de andere aangedrukt behaard is. 

b. Bloenren zittend of bijna zittend in de bladoksels, alleenstaand of in paren. Peulen 


lijn-lancetvormig, langgesnaveld, met overlangsche nerven . 


TT. gladiata blz. 620. 


B. Bloemen lichtblauw. Peulen langwerpig-eirond, overlangs geaderd. 


T. coerulea blz. 621. 


T. ornithopodioides *) D. C. Vogelpoothoornklaver (fig. 749). 
Bij deze plant zijn de stengels liggend of opstijgend, evenals de geheele plant onbehaard. 


Ni ES SL Ï SY) 
GA 
rf N Y 
A N 
En 


Trigonella ornithopodioides 
Fig. 749. 


De bladen zijn langgesteeld, drietallig, glanzend, de 
blaadjes zijn omgekeerd hartvormig, gezaagd. De steun- 
bladen zijn lancet-priemvormig, gaafrandig, vliezig. 

De bloemen zijn roodachtig-wit, klein en staan 1-5 
bijeen in de oksels van bladen met stelen, die korter zijn 
dan die bladen. De kelktanden zijn bijna gelijk, langer 
dan «de kelkbuis. Van de bloemkroon is de vlag langer 
dan de zwaarden en deze zijn korter dan de spitse kiel. 
De bloemkroon is bijna blijvend. De peulen staan opge— 
richt, zijn 6-15 mM lang en 2 mM breed. Zij zijn lijn- 
vormig-langwerpig, een weinig gebogen naar den afgeronden 
top, ongeaderd, iets behaard, weinig langer dan de kelk 
en 8-10-zadie. De zaden zijn klein, eirond, glad, zwart- 
achtig. ©. 5-20 cM. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in grasland, vooral op zilten grond voor in West- en Zuid- 


Europa en is bij ons alleen bij Oostkapelle, bij Bergen (N. H.) en op Vlieland gevonden. 


T. orthóceras ?) Karil. et Kiril. 


Rechte hoornklaver. 


Deze soort heeft een rechtopgaanden, aangedrukt behaarden stengel. De bladen zijn 
drietallig, met omgekeerd eironde, aan den top getande blaadjes. De steunbladen zijn 


half pijlvormig, getand. 


De bloemen staan in trossen van 2-4, deze zijn ongesteeld en de bloemstelen zijn zeer 
kort. De bloemen hebben elsvormige kelktanden, die iets langer dan de buis zijn en een 
bloemkroon, die iets grooter dan de kelk is. De peulen zijn aangedrukt zacht behaard, 


Trigonella gladiata. 
Fig. 159. 


lijnvormig, iets samengedrukt, recht, netvormig ge- 
aderd, met mazen, die langgerekt zijn. ©. 


NJ 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit Transkaukasië 
en is bij ons een enkele maal ingevoerd, nl. te Groen- 
hoven bij Leiden. 


T. giadiáta ©) Stev. Zwaardhoornklaver (fig. 750). 

Deze plant heeft een liggenden of opstijgenden, be- 
haarden stengel. De drietallige bladen hebben wigvor- 
mig-langwerpige, aan den top getande blaadjes en 
gaafrandige steunblaadjes. 

De bloemen zijn witachtig, vrij klein (8-10 mM lang) 
en staan alleen of in paren, ongesteeld in de bladoksels. 
De kelk is sterk behaard, heeft gelijke tanden , die korter 
dan de buis zijn. De vlag is langer dan de zwaarden 
en dan de stompe kiel. De peul (fig. 750) is rechtop- 
staand, 2-4 cM lang, lijn-lancetvormig, gebogen, 
samengedrukt, behaard, met overlangsche, uitstekende 


nerven en eindigt in een 1 à 2 cM langen snavel (fig. 750). De zaden, 4-10 in getal, zijn 


eirond, zeer knobbelig en rossig. 


1) ornithopodioides —= vogelpootachtig 


5-25 cM. Mei, Juni. 


2) orthoceras — rechthoornig. 


») eladiata = van een zwaard voorzien. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 621 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa voor op droge, 
steenachtige plaatsen en is bij ons te Middelburg aangevoerd waargenomen. 


T. coerúlea !) Ser. (Melilotus coeruleus Desr.). Zevengetijdenklaver (fig. 751). 

Deze plant is naar boven verspreid behaard. 
Zij heeft een penwortel, waaruit een rechtop- 
gaande, enkelvoudige of naar boven vertakte, 
iets kantige stengel komt. De bladen zijn drie- 
tallig en bestaan uit rondachtig-ruitvormige, 
stompe, weinig stekelpuntig-klein gezaagde blaad- 
jes. De blaadjes der bovenste bladen zijn eirond- 
langwerpig of langwerpig-lancetvormig, alle zijn 
kort gesteeld. De steunbladen zijn lancet-priem- 
vormig, die der onderste bladen aan den voet 
verbreed. 

De bloemen staan in langgesteelde hoofdjes- 
achtige trossen en zijn rechtopstaand. De bloemen 
hebben een 5-nervigen kelk en een lichtblauwe 
bloemkroon, wier zwaarden langer dan de kiel 
zijn, doch korter dan de vlag. De peulen sprin- 
gen aan den buiknaad open, zijn langwerpig- 
eirond, 1-2-zadig, toegespitst, overlangs geaderd, 
verspreid aangedrukt kort behaard. ©. 3-6 dM. 
Juni, Juli. 


Volksnamen. Op Walcheren heet de plant 
blommetjes van zeven kwartier, in Zeeuwsch- 
Vlaanderen klaver van zeven getijden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant is inheemsch in het gebied der Middel- 


landsche Zee, en wordt daar ook gekweekt. Bij ENGE 
ons is zij alleen aangevoerd met graan op ver- Fig. 751. 
scheidene plaatsen. 1 vruchthoofdie. 


De plant wordt in Zwitserland gebruikt om aan de groene kaas haar aroma mede te 
deelen. Zelfs in herbaria, die honderd jaar oud zijn, is de geur aan de gedroogde plant 
nog merkbaar. 


10. Melilótus®) L. Honigklaver. 


Kelk klokvormig met een buis met 5 of 10 nerven en 5 gelijke of onge- 
lijke tanden. Bloemkroon afvallend. Vlag langer dan de zwaarden. Kiel 
stomp. Meeldraden tweebroederig, met aan den top niet verbreede helm- 
draden. Peul langer dan de kelk, kort, bolrond, ovaal of elliptisch, recht, 
ongesnaveld, niet openspringend, 1- of 2-zadig, netvormig gerimpeld, soms 
bijna dwars gerimpeld. 

Bloemen geel of wit, hangend, in lange aarvormige trossen, die gesteeld 
zijn. Bladen 3-tallig. Blaadjes naar den top getand. Steunbladen aan den 
voet met den bladsteel vergroeid. Planten niet of weinig behaard. 


Biologische bijzonderheden. Merkwaardig is voor dit geslacht de sterke 
geur der bloemen, het is de geur van lieve vrouwe bedstroo (cumarin), ge- 
mengd met honiggeur. Hierdoor en ook door haar kleur en door het ver- 
eenigd zijn tot lange trossen, vallen de bloemen sterk op. 


1) coerulea —= blauw. 2) van het Grieksche mêli: honig en lootos. Met den laatsten 


naam werden vroeger tal van On aangeduid, die in het een of ander opzicht begeerd 
werden (zie Lotus). 


622 


— PAPILIONACEAE. — 


FAMILIE 78. 


In den knoptoestand staan de bloemen (fig. 752) op rechtopstaande stelen 
rechtop, doch zoo spoedig zij bloeien, krommen zich de stelen zoover, 


Melitotus altissimus 
Fig. 752. 


1 bloem van ter zijde gezien, 2 de- 


zelfde na verwijdering van vlag en 
kelk, van boven gezien, 9 dezelfde na 
neerdrukken der zwaarden en kiel, van 
ter zijde gezien. 

a helmknopjes, d draaipunt van de 
kiel, e ingedeukte plaatsen der zwaar- 
den, wier binnenvlakten met de buiten- 
vlakten van de beide bladen van de 
kiel door instulping der opperhuids- 
cellen bijeen blijven, f vingervormige 
uitsteeksels aan de zwaarden, g meel- 
draadkoker, / toegangen tot den honig, 


dat de openingen zijwaarts komen te staan, 
zoodat de insecten er gemakkelijk bij kun- 
nen komen. Na den bloei komen ze naar 
beneden te staan. 

De inrichting der bloem met het oog op 
de bestuiving is bij verschillende soorten 
dezelfde. Bij M. altissimus is de kelk slechts 
2 mM lang en vrij wijd, zoodat de honig 
ook bereikt kan worden door insecten met 
een korten snuit, b.v. de honigbij, die dan 
ook een gewone bezoekster is. De zwaar- 
den en de kiel voeren, doordien zij op een 
plaats aan iedere zijde vergroeid zijn, ge- 
meenschappelijk de beweging naar beneden 
uit. Het insect drukt deze deelen neer en 
uit de kielspleet komt dan de meeldraad 
koker en de stempel tegen den kop en de 
borst van het insect. Na het ophouden der 
drukking keert het geheel in den oorspron- 


gr stijl, n stempel. ii 
sr stij De kelijken stand terug. Aan de zwaarden 


zitten nl. 2 naar achteren en binnen gerichte uitsteeksels, die den meeldraad 
koker van boven omvatten en die na het ophouden der drukking in den— 
zelfden stand terugkeeren, dus ook de zwaarden en de kiel terugvoeren. 

De stempel steekt boven de meeldraden uit, dus is, doordat deze het 
eerst tegen het lichaam van het insect komt, kruisbestuiving vrij zeker. 
Blijft deze uit, dan is de kans op spontane zelfbestuiving niet groot, doch 
heeft zij plaats, dan ontstaan ook rijpe vruchten. 

De vruchtjes zijn klein en worden door den wind verspreid. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Melilotus. 


A. Steunbladen (althans de onderste) priemvormig met een breeden, steeds getanden voet. 
Peulen onbehaard. 
a. Blaadjes scherp en dicht getand. Peul eirond, spits, netvormig geaderd. 
M. dentatus biz. 623. 
b. Blaadjes verwijderd getand. Peul boogvormig geaderd, bolrond of omgekeerd eirond. 
M. sulcatus blz. 623. 
c. Blaadjes hoogstens alleen naar den top getand. Peul bijna bolrond, netvormig 
geaderd. Steunblaadjes aan den voet onduidelijk getand of gaaf. M. indicus biz. 623. 
B. Steunbladen priemvormig, aan den voet gaafrandig, weinig verbreed. Kelk 5-nervig. 
Peulen eirond (zie ook M. indicus). 
a. Peulen toegespitst, aangedrukt verspreid kort behaard, meest 2-zadig. Zwaarden 
en kiel even lang als de vlag. Peulen duidelijk netvormig rimpelig. 
M. altissimus blz. 624. 
b. Peulen stomp, met stekelpunt, kaal, meest 1-zadig. 
aa. Bloemen geel. Zwaarden langer dan de kiel, even lang als de vlag. Peulen 
met dwarsloopende plooien, weinig netvormig rimpelig. M. officinalis biz. 624. 
bb. Bloemen wit. Peulen netvormig rimpelig. 


aaa. Trossen los, tamelijk dichtbloemig. Bloemsteeltjes half zoo lang als de 
kelk. Zwaarden ongeveer even lang als de kiel, korter dan de vlag. 

M. albus blz. 625. 

bbb. Trossen zeer los, armbloemig. Bloemsteeltjes langer dan de kelk. 


Zwaarden en kiel bijna even lang als de vlag. M. rathenicus blz. 625. 


FAMILIE 78. | — PAPILIONACEAE. — 


M. dentátus!) Pers. Getande honigklaver (fig. 753). 
Deze plant is naar boven iets behaard en heeft een meesta 
rechtopgaanden, niet vertakten stengel. 


De bladen zijn kort gesteeld en hebben ij 
. Wij 

alle getande steunbladen. De blaadjes Se Ba 
zijn langwerpig-elliptisch , doornig fijn Wi Nad 
gezaagd, die der onderste bladen zijn ASS SS | 
breeder. ien HR 5 {) 

N 7 Ki Av, > \ 

De bloemen staan in okselstandige, od Zl Aj 9, 

gesteelde trossen, de bloemsteeltjes zijn IRM HE DN 
kort, hangend, half zoo lang als de Ne | 


kelk. De bloemen hebben een 5-nervi- 
gen kelk, een bleekgele, bijna reuke- 
looze bloemkroon, die nauwelijks 3 mM 
lang, kleiner dan bij de meeste andere 
soorten is. Zij is niet eens tweemaal 
zoo lang als de kelk. De zwaarden 
zijn langer dan de kiel, korter dan de 
vlag. De peul is meest 2-zadig, zij is 
bij rijpheid zwart, aan den bovennaad 
samengedrukt, kaal. @O en ©. 1,5-6 
dM. Mei—September. 


Voorkomen in Europa en in Neder- 
land. De plant komt aan kanten van 
wegen en akkers, doch steeds op zilten 
bodem op verschillende plaatsen in 
Europa voor, zij is bij ons alleen aan- 
gevoerd waargenomen bij Amsterdam 
en Apeldoorn. 


623 


|l opstijgenden, soms echter 


M. sulcátus 2) Desf. Gegroefde Melilotus dentatus 


honigklaver (fig. 754). 5 


ig. 753. 


Deze plant heeft een rechtopstaanden of opstijgenden, een weinig behaarden stengel. 


De bladen hebben ingesneden getande steunblaadjes en de b 
zijn omgekeerd eirond, verwijderd getand, die der bovenste 
langwerpig-wigvormig, scherp getand, afgeknot. 

De bloemen zijn geel en staan in dichte trossen, zij zijn 
klein (2-4 mM) en hebben bloemsteeltjes, die korter dan de 
kelkbuis zijn. De kelk heeft een 10O-nervige buis en gelijke 
tanden. Van de bloemkroon is de vlag korter dan de kiel en 
langer dan de zwaarden. De peul (fig. 754) is hangend, onbe- 


haard, groen, afgerond, samengedrukt, stomp, met een ge- 


kielden bovenrand en zijvlakken en 
voorzien van vele concentrische, 
dichtopeenstaande ribben. ©. 1-4 
dM. April—Juní. 

Voorkomen in Europa en in 
Nederland. De plant behoort thuis 
op zandige plaatsen aan de kusten 
der Middellandsche Zee en is bij 
ons een paar maal aangevoerd, nl. 
te Apeldoorn op een, met sumac 
mest weiland en te Amsterdam. 


M. indicus ”) All. _(M. parviflóra 


laadjes der onderste bladen 


Melilotus sulcatus 
Fig. 154. 
uit Palermo afkomstig, be- 


1) Desf.). Kleinbloem- 


3 | S i/Á honigklaver (fig. 755). 
Melt wiens Deze plant heeft een rechtopstaanden of opstijgenden, weinig 
Fig. 755. vertakten en weinig behaarden stengel. 


De bladen hebben bijna gaafrandige, korte, gekromd toege- 
spitste steunbladen en de blaadjes der onderste bladen zijn breed omgekeerd eirond, die 


der bovenste zijn langwerpig-wigvormig, getand, iets afgeknot. 


1) dentatus — getand. 2) sulcatus —= gegroefd. 55) 
4) parviflora —= kleinbloemig. 


indicus —= Indisch. 


624 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


De bloemen zijn bleekgeel, zeer klein (2-3 mM) en staan in dichte trossen, die langer 
zijn dan de bladen. De bloemsteeltjes zijn korter dan de kelkbuis. De bloemen zijn klein, 
geel, hebben een 5-nervige kelkbuis en van de bloemkroonbladen is de vlag langer dan 
de zwaarden en de kiel, die even lang zijn. De peul (fig. 755) is hangend, onbehaard, 
witachtig grijs, klein (2-3 mM), zeer stomp, bijna bolrond, met een kort stekelpuntje en 
met onregelmatig wijd netaderige zijvlakken. ©. 1-4 dM. Meíi—Juli. 

De plant heeft een sterken geur. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige, zandige plaatsen 
in Zuid- en West-Europa voor en is bij ons op verschillende plaatsen met luzerne aange- 
voerd. 


M. altissimus *) Thuill. (M. officinális®) Willd., M. macrorrhíza®) P. Koch.). 
Gele honigklaver (fig. 756). 

Deze plant is kaal of van boven fijn behaard. Uit den penwortel komt 

- een rechtopgaande, vertakte stengel. 

De bladen hebben bijna gaafrandige steunbladen, 
die even lang als of korter zijn dan de bladsteel. 
De blaadjes zijn langwerpig tot lijnvormig, meest 
afgeknot, van boven onbehaard, van onderen aan- 
gedrukt behaard, verwijderd scherp gezaagd, die 
der onderste bladen zijn omgekeerd eirond. 

De bloemen zijn welriekend, zij staan in lange 
en dichte trossen in de bladoksels en zijn langer 
dan de bladen, in wier oksels zij staan. De bloem- 
…_ steeltjes zijn langer dan de kelkbuis. Deze is 5- 

Melilotus altissimus __ nervig, bijna klokvormig. De kroonbladen zijn 

Fig. 756. goudgeel. De vlag is bruin gestreept, uitgerand, 

aan den rand iets teruggebogen. De peul (fig. 756) 

is hangend, 4-6 mM lang, aan den bovennaad samengedrukt, bij rijpheid 

zwart. De zaden zijn eirond, van puntjes voorzien. OO. 6-12dM. Juni— 
September. De plant heeft een sterken geur. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt aan rivieroevers en op vochtige plaatsen, 
vooral in West- en Midden-Europa voor. Zij is 
bij ons vrij algemeen, vaak ook op zilten grond. 


M. officinális 2) Desr. (M. arvénsis *) Wallr.). Akker- 
honigklaver (fig. 757). 

Deze plant is kaal of naar boven verspreid be- 
haard en heeft een opstijgenden of liggenden, 
vertakten stengel. 

De bladen hebben bijna gaafrandige steunbladen 
en scherp getande, stompe of afgeknotte blaadjes. 
Die der onderste bladen zijn omgekeerd eirond, 
die der bovenste langwerpig (ze zijn nooit zoo 
smal als bij M. altissimus). De bloemen staan in trossen, die langer zijn 
dan de bladen. De bloemsteeltjes zijn langer dan de kelkbuis (langer dan 
bij M. altissimus). De bloemen zijn welriekend en hebben een 5-nervige 
kelkbuis, terwijl de kroonbladen goudgeel zijn en iets lichter dan bij M. 
altissimus, zij zijn zeer ongelijk. De peulen (fig. 757) zijn hangend, onbe- 


Melilotus ofâcinalo 


Fig. 757. 


1) altissimus — zeer hoog. 2) officinalis — geneeskrachtig. 
3) maecrorrhiza — grootwortelig. 1) arvensis — veld. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 625 


haard, 3 mM lang, aan den bovenrand stomp gekield, bij rijpheid geelbruin. 
De zaden zijn ovaal, bruin en glad (niet als bij M. altissimus met puntjes). 
OO, ook O. 3-9 dM. Juni—October. De plant onderscheidt zich ook 
nog van M. altissimus door de dunnere, lossere bloemtrossen. De plant 
riekt zeer sterk, evenals deze. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa voor op bebouwde en onbebouwde gronden, vooral op leemgrond 
en is ook bij ons vrij algemeen. 


M. álbus!) Desr. Witte honigklaver (fig. 758). 
Deze soort heeft een penwortel, waaruit een rechtopstaande, bijna onbe- - 


haarde, vertakte stengel komt. 5 

De bladen hebben priem-borstelvormige, gaaf- B AA 
randige steunbladen (soms hebben de onderste aan Ae (XL ) 
den voet aan weerszijden 1 of 2 tanden). De A EN 
blaadjes zijn getand, boven bijna afgeknot met een g, 7) 
klein stekelpuntje, zij zijn bij de onderste bladen CRS 7 e 
omgekeerd eirond, bij de bovenste langwerpig- UL 
lancetvormig tot lijnvormig. Het topblaadje heeft pen MA hi 
een veel langer steeltje dan de zijblaadjes. SS VAN PAN 

De bloemen zijn wit, welriekend en staan in v4f ND EA 
verlengde en dichte trossen, die langer zijn dan ZN 4 
het blad, in wiens oksel zij staan. De bloemsteel- eed 


tjes zijn half zoo lang als de kelk. De buis van EE 


deze is 5-nervig, bijna klokvormig. Van de bloemkroon zijn de zwaarden 
ongeveer even lang als de kiel, korter dan de 2-lobbige vlag. De peulen 
(fig. 758) zijn 4 mM lang, hangend, aan den bovennaad stomp gekield, 
bij rijpheid zwart. De zaden zijn afgerond en glad. O©©. 3-15 dM. Juni— 
September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op zandgrond, ook langs de rivieren voor en ís bij ons vrij algemeen, 
vooral langs wegen en dijken. 


M. ruthénicus®) M. B. Rutheensche honigklaver. 

Deze plant heeft een rechtopstaanden, kantigen stengel. De bladen hebben borstelvor- 
mige, gaafrandige steunblaadjes en de blaadjes zijn zachtstekelig, bij de onderste bladen 
omgekeerd eirond, verwijderd gezaagd, bij de bovenste langwerpig-lijnvormig en bijna 
gaafrandig. 

De bloemen zijn wit en staan in zeer losse, lange, armbloemige trossen. De bloem- 
steeltjes zijn langer dan de kelk. Van de bloemkroon zijn de zwaarden en de kiel bijna 
even lang als de vlag. De peulen zijn eirond, samengedrukt, netvormig gerimpeld, meest 
eenzadig. OO. 3-15 dM. Juni, Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Rusland voor en is bij 
ons aangevoerd bij Amsterdam gevonden. 


11. Trifohum jk Klaver 


Kelk buis- of klokvormig, met 5 gelijke of ongelijke tanden. Bloemkroon 
bijna steeds verdrogend, met kroonbladen, die meest beneden alle tot een 
buis zijn vergroeid, soms is de vlag vrij. De zwaarden zijn van voren vrij 
en langer dan de stompe kiel. Meeldraden 2-broederig, met aan den top 


1) albus —= wit. 2) ruthenicus —= Rutheensche. 3) van het Latijnsche tri: drie 
en folium: blad, omdat de bladen drietallig zijn. 


HEUKELS, Flora. 40 


626 —— PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


weinig verdikte helmdraden. Stijl draadvormig met knopvormigen stempel. 
Peul in den kelk en de blijvende bloemkroon ingesloten, zeer klein, 
eirond of langwerpig, recht, meestal niet openspringend, met 1 à 2, zelden 
3-6 zaden. 

Bloemen rood, wit of geel, in hoofdjes, zelden in dichte aren. 

Bladen 3-tallig met gaafrandige of getande blaadjes en aan den voet met 
den bladsteel vergroeide steunblaadjes. 

Kruidachtige, vrij lage planten. 


Biologische bijzonderheden. Merkwaardig is de inrichting bij de klaver- 
soorten om te groot warmteverlies door nachtelijke uitstraling tegen te 
gaan. Na zonsondergang nemen de bladen nl. den zoog. slaapstand 
aan, d.w.z. de blaadjes bewegen zich naar elkaar, waarbij zich het top- 
blaadje verheft, terwijl de zijdelingsche een draaiing uitvoeren. Daardoor 
wordt de totale oppervlakte, die aan de lucht is blootgesteld, veel geringer. 
Zelfs bij de kiemplanten gaan de zaadlobben tegen elkaar liggen, zoo 
spoedig de zon is ondergegaan. 

De bloemknoppen staan rechtop, gaan de bloemen open, dan krommen 
zich de stelen zoo, dat de ingang van de bloemen zijwaarts is gekeerd. 
Als ten slotte het bezoek van insecten niet meer nuttig is, verdrogen de 
bloemkroonbladen en richt zich de geheele bloem naar beneden. 

De inrichting der bloemen met het oog op de bestuiving is bijna als bij 
Melilotus. Vele soorten hebben een sterken honiggeur, b.v. T. pratense. 
Als bezoekers komen vooral in aanmerking bijen en hommels. 


Volksnamen. De naam klaver wordt het meest gebruikt, in het Oostelijk 
deel van Drente spreekt men van drieblad, in de Graafschap Zutphen en 
in Limburg van klee. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Trifolium. 


A. Kroonbladen (althans de zwaarden en de kiel) aan den voet vergroeid. Peul niet buiten 
den kelk uitstekend. N 
a. Bloemen zittend. Stijl aan den top haakvormig gebogen. Bloemkroon na den bloei 

verwelkend, doch zitten blijvend. 
aa. Bloemhoofdjes met eenige onderste vruchtbare bloemen en vele onvruchtbare, 
slechts uit een steel en lange, draadvormige, behaarde tanden bestaande 
bloemen in het midden, die zich later als vorken om de rijpe vruchtjes heen- 
slaan. Vruchtkelk niet opgeblazen, met onbehaarde en open keel. Vrucht- 
hoofdjes in den bodem dringend. Peullederachtig, met kleppen openspringend. 
T. subterraneum blz. 629. 
bb. Bloemen alle vruchtbaar. Keel van den kelk van binnen met een verheven, 
vaak behaarde lijst of met een haarring. Peul dunvliezig met een steviger 
dekseltje, onregelmatig openscheurend, meest 1-zadig. 
aaa. Kelk 10-ribbig met vernauwde, behaarde, doch nog open keel. Bloem- 
kroon klein, met korte buis. Vlag smal. Hoofdjes duidelijk oksel- 
standig, talrijk, vrij ver van elkaar staand, alleenstaand of 2 bijeen, 
bijna steeds zonder omhullende bladen. 3 
a. Vruchtkelk buikig en vergroot, tusschen de ribben vliezig. Bloemen 
gemakkelijk afvallend. 
aa. Hoofdjes gesteeld, zonder omhullende bladen. Kelktanden 
vedervormig gewimperd, 3-4 maal zoolang als de buis en veel 
langer dan de bloemkroon . . . . . …. T. arvense blz. 630. 
PP. Hoofdjes zittend, met omhullende bladen, okselstandig of 
schijnbaar eindelings. Kelktanden korter dan de buis, priem- 
vormig, stijf, doornig genaald, tijdens den vruchttijd afstaand. 
T. striatum blz. 630. 


FAMILIE 78. 


bbb. 


Pp. 


— PAPILIONACEAE. — 627 


Kelk lederachtig, meest sterk geribd, de tanden kort en stijf behaard, 


driehoekig, genaald, stijf, bijna stekend. Bloemen stevig aan de 
bloemspil bevestigd. Hoofdjes eirond, armbloemig, okselstandig of 
schijnbaar eindelings, zittend. . . . . . . T. scabrum blz. 63í. 


Kelk 10- of 20-ribbig, de keel door een verdikten ring gesloten of dicht 
behaard en open. Kroonbladen meest tot een lange buis vergroeid. 
Hoofdjes schijnbaar eindelings, door bladen omhuld, zittend of gesteeld 
of de bloemen vormen gesteelde, naakte aren. 


a. Overblijvende of althans 2-jarige soorten. Kelk veel korter dan de 
bloemkroon. 


aa. 


pp. 


Kelktanden lijn-borstelvormig, sterk gewimperd, meest langer 
dan de andere. Keel van den kelk dicht behaard, open of 
door een verheven ring weinig vernauwd. Hoofdjes vaak door 
bladen omgeven. Kelk 10-nervig. 


aaa. Stengel verspreid aangedrukt behaard. Steunbladen lancet- 

vormig, spits, gewimperd. Blaadjes nauwelijks getand. 
Hoofdjes alleenstaand, bol- of eirond. Kelkbuis kaal. 

T. medium blz. 632. 


PPP. Stengel aangedrukt behaard. Steunbiaden driehoekig, in 
een naald versmald. Hoofdjes bolrond, meest 2 bijeen. 
Kelkbuis behaard . . . . . . … T. pratense blz. 632. 


yy. Stengel lang ruw afstaand behaard. Steunbladen lang- 
werpig, lancet-priemvormig toegespitst, borstelig gewim- 
perd. Hoofdjes ei-bolrond, alleenstaand. Kelkbuis dicht 
bekaarden Une 5, Reen ei sE difaenm, blzie0a4E 


Kelktanden lancet-priemvormig, tijdens den vruchttijd afstaand, 
stijf, bijna stekend, de 4 bovenste bijna even lang, de onderste 
zeer lang. Keel van den kelk door een verheven ring inge- 
snoerd, niet gesloten. Bloemen vrij groot of groot. Kelkbuis 
tuwbehaard ee 7 . … … … T. ochroleucum blz. 635. 


Planten eenjarig. Aren of hoofdjes alleens aand, eirond, ten slotte 


cylindrisch. Kelk 10- of 20-nervig, aan de vrucht niet buikig. 


ad. 


Bloemen in hoofdjes, zeer dicht opeenstaand. 

aaa, Kelk 10-nervig, met stijve, stekende tanden, die vaak 
zeer ongelijk van lengte zijn. Keel door een verheven 
lijst gesloten, zelden open. 


A. Vruchtkelk sterk samengedrukt, lederachtig, kaal of 
bijna kaal, maar vooral naar boven klierachtig be- 
haard en daar ongenerfd. Keel met een sterke, ver- 
heven lijst. 


S. Steunbladen lijnvormig, spits. Hoofdjes eirond, 
oksel- en schijnbaar eindstandig, langgesteeld , 
zonder bladen er om. Kelkbuis tijdens den vrucht- 
tijd naar boven sterk verwijd met gesloten keel. 
Tanden lang, stijf, priemvormig. Vlag veel langer 
dan de kiel . . . . . . T. supinum blz. 635. 


SS. Steunbladen lancet-priemvormig, toegespitst. Hoofd- 
jes eerst bolrond, later eirond, eindstandig, zit- 
tend of kortgesteeld, meest door 2 bladen omhuld. 
Kelk in den vruchttijd zeer vergroot, trechter- 
vormig, sterk samengedrukt. Tanden eí-lancet- 
vormig, stijf, stekend. Vlag 1!, maal zoo lang 
als de kiel . . . . . T. maritimum biz. 635. 


AA. Vruchtkelk vliezig, ei-klokvormig, de tanden opge- 
richt, bijna sikkelvormig, priemvormig, niet stekend, 
bros, de onderste tand breeder, naar binnen ge- 
bogen. Hoofdjes zittend of kort gesteeld. 

T. alexandrinum biz. 636. 


40% 


628 


— PAPILIONACEAE. FAMILIE 78. 


PPP. Kelk 20-nervig, klokvormig. Kelktanden lijn-borstelvormig, 
buigzaam, recht, iets korter tot dubbel zoolang als de 


buis, gewimperd . . . . … . T. lappaceum blz. 636. 
Pp. Bloemen in aren (bij T. stellatum in losse hoofdjes). Kelk 
10-ribbig. 


aaa. Keel van den kelk door een verdikten, sterk behaarden 
ring gesloten. Kelktanden aan de vrucht aan den voet 
zeer verbreed, eirond-driehoekig, ongenerfd, netaderig, 
bijna even lang . . „ . . « .« T. stellatum blz. 636. 
ppp. Keel van den kelk door haren niet geheel gesloten, wel 
vernauwd. Kelktanden lancet-priemvormig, stijf, bijna 
stekend. Aren ten slotte cylindrisch. 
T. incarnatum blz. 637. 
yyy. Keel van den kelk gesloten door lipvormig naar binnen 
uitstekende knobbels. Kelktanden priemvormig, zeer spits 
en stijf. Aren langwerpig-kegelvormig. 
T. angustifolium blz. 638. 


b. Bloemen meest gesteeld. Kelk aan de keel van binnen zonder haarkrans of ver- 
heven lijst. Stijl niet haakvormig gebogen. 


aa. 


bb. 


Bloemen in hoofdjes, meest door bladen omgeven. Hoofdjes tijdens den 
vruchttijd bol- of eirond. Kelk meest 2-lippig, netvormig geaderd. Vruchtkelk 
buikig opgeblazen. Peul 1-4-zadig. Vlag met de overige kroonbladen ver- 
bonden. 

a. Vruchtdragende hoofdjes behaard, bijna bolrond, okselstandig. Kelk 10- 
nervig, 2-lippig. Kroonbladen niet vliezig. Peul ingesloten, ongesnaveld, 
meest l-zadig. 
aa. Slippen van de bovenlip van den kelk bijna van den voet af vrij, 

naar beneden gebogen, door een breede, afgeronde bocht van elkaar 
gescheiden. Bovenlip van den kelk tijdens den vruchttijd langer dan 
de onderlip, 2-tandig, aan de vrucht buikig opgeblazen. 
T. fragiferum blz. 638. 
Pp. Slippen van de bovenlip van den kelk bijna tot aan den top met 
elkaar vergroeid. Onderlip van den kelk zeer kort. Bovenlip van 
den kelk 2-tandig, tijdens den vruchttijd buikig opgeblazen. 
aaa. Bloemsteeltjes zeer kort, de binnenste langer dan de schut- 
blaadjes. Vruchtkelk vliezig, de bovenlip is in een kalen snavel 
toegespitst, die naar boven is gebogen en in 2 uiteenstaande 
doorntjes eindigt. Zaden bruin of olijfgroen, eenkleurig. 
T., resupinatum blz. 639. 
Psp. Bloemhoofdjes veel kleiner dan bij de vorige. Bloemen zit- 
tend, circa 3 mM lang. Vruchtkelk viltig, het vilt maakt dat 
de 2 korte tanden van de bovenlip niet te zien zijn en deze 
eindigt ook niet in een kalen, naar boven gebogen snavel. Zaden 
bleek, gevlekt … . … … … … … … … T. tomentosum blz. 639. 

P- Vruchtdragende hoofdjes onbehaard, eirond, eindelings. Kelk met vele 
nerven, niet 2-lippig. Kroonbladen vliezig. Peul gesnaveld, 2-4-zadig. 
Bovenste blaadjes lancetvormig. Onderste tand van den vruchtkelk even 
lang als de buis. Bloemkroon 2 à 3 maal zoolang als de kelk. 

T. vesiculosum blz. 640. 

Bloemen in hoofdjesachtige schermen, zonder omwindselbladen. Kelk 10- 

nervig, niet 2-lippig, in den vruchttoestand niet opgeblazen. Tanden even 

lang of de bovenste 2 langer. Peul 2-4-zadig. Vlag geheel of bijna geheel 
vrij. Kelk half zoo lang als de bloemkroon. 

a. Hoofdjes kort of lang gesteeld. Bloemen vrij lang gesteeld. Bloemen na 
den bloei hangend. 
aa. De bovenste kelktanden aan den voet door een ronde bocht, die 

even diep ís als of nog dieper gaat als de overige, gescheiden, aan 
den voet van elkaar afstaand. Steunbladen kruidachtig. Stengel op- 
stijgend of liggend. Binnenste bloemstelen 2 à 3 maal zoo lang als 
deskelkbuïis.. tte oet eve eee Le hybridus 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 629 


PP. De bovenste 2 kelktanden door een spitse bocht, die minder diep 
gaat dan de overige, gescheiden en dicht opeenstaand. Steunbladen 
droogvliezig, plotseling in een naald toegespitst. Stengel kruipend, 
wortelend. Binnenste bloemstelen even lang als de kelkbuis. 

T. repens blz. 641. 

P- Hoofdjes zittend. Bloemen zeer kort gesteeld. Kelk met horizontaal af- 
staande tanden, die alle even lang zijn. Vruchtkelktanden aan den voet 
hartvormig, plotseling priemvormig toegespitst, de bovenste tanden door 

een spitse bocht gescheiden … . ... „ … T. glomeratum blz. 642. 

B. Bloemen gesteeld, in okselstandige hoofdjes of dichte trossen. Kelk 5-nervig, van 

binnen aan de keel zonder uitstekende lijst. Kelktanden even lang of de bovenste 2 

korter. Kroonbladen vrij van elkaar. Peul gesteeld, uit den kelk stekend, l-zadig. 

a. Hoofdjes dichtbloemig. Vlag overlangs gegroefd, van den voet af eirond, gewelfd. 

aa. Steunbladen langwerpig-lancetvormig. Blaadjes alle kort gesteeld. Stijl 

omstreeks zoo lang als de peul . . . . … … … T. agrarium blz. 643. 

bb. Steunbladen eirond. Van het drietallige ‘blad is het middelste blaadje langer 
gesteeld dan de 2 zijdelingsche. Stijl vele malen korter dan de peul. 

T. procumbens blz. 643. 

b. Hoofdjes losbloemig. Vlag bijna glad, samengevouwen. Steunbladen eirond. Stijl 

velesmalen: korter danvderpeul Pe ee a Le minnssblzn044s 


T. subterráneum !) L. Onderaardsche klaver (fig. 759, 760). 
Deze plant is teer en zacht behaard. De stengels zijn liggend, uitgespreid als bij T. 


Trifolium subterraneum Trifolium subterraneum. 


Fig. 750. Fig. 760. 


repens (doch. zij is er dadelijk van te onderscheiden door de armbloemige, tamelijk kort 
gesteelde hoofdjes). 

De bladen zijn alle lang gesteeld, hebben eironde, toegespitste steunblaadjes en de 
blaadjes zijn breed, omgekeerd hartvormig, bijna gaafrandig. 

De bloemen staan in gesteelde, okselstandige hoofdjes. In ieder hoofdje zijn meestal 
slechts 3-5 normale bloemen, deze zijn bijna ongesteeld en zitten aan de buitenzijde, terwijl 
al de andere vervormd zijn en een 2-4 mM langen steel bezitten. De onderste dezer hebben 
nog 5 kelkslippen, doch de rest der bloem is bijna niet ontwikkeld, maar bij de hoogste 
is de ontwikkeling der kelkslippen geringer en de bovenste zijn slechts dikke, kegelvormige, 
iets gekromde stelen, waaraan van bloemdeelen niets meer te bemerken is. Zoo lijkt het 
of er een soort kuif binnen de ontwikkelde bloemen zit. De kelk (fig. 759) heeft geen 
duidelijke nerven, de kelkbuis en ook inwendig de keel is onbehaard en draagt behaarde, 
gelijke, draadvormige, buigzame, ten slotte uitgespreide tanden. Zij is even lang als de 
buis, korter dan de bloemkroon. Van de bloemkroon is de vlag uitgerand, 2maal zoo 
lang als de kelk. De peul (fig. 759) is ingesloten, 2maal zoo lang als de kelk. Als uit 
de volkomen ontwikkelde bloemen vruchten ontstaan, vergrooten zich de kelktanden der 
onontwikkelde bloemen en worden lange, behaarde borstels, die zich naar buiten krommen 
en zoo een lossen bol doen ontstaan, waarin de kleine peulen geheel verborgen liggen. De 
gemeenschappelijke bloemspil verlengt zich en draait zich naar beneden, zij bereikt meestal 
den bodem, waarin de geheele bol nu gedrukt wordt en er door de haakvormige organen 


1) subterraneum — onderaardsch. 


630 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


ook in blijft (fig. 760). Bereikt de bol den bodem niet, dan laat hij los van den steel en 
wordt door den wind voortgerold. ©. 5-25 cM. April—Julí. 


Biologische bijzonderheid. De bloemen dezer soort kunnen ook vruchten vormen, als zij 
door eigen stuifmeel bestoven zijn. 

De vruchten, die in den bodem geboord zijn, bevatten zaden, die op de plaats zelve 
ontkiemen. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge grasvlakten en op 
zonnige heuvels in West- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij aangevoerd, nl. op een 
met sumac uit Palermo bemest klaverland bij Apeldoorn en verder op een paar plaatsen 
op Walcheren (Domburg, Westkapelle, Retranchement) en bij Bergen op Zoom. 


T. arvénse!) L. Hazepootje (tig. 761). 

Deze plant is wit- of rossig behaard met aangedrukte haren. Uit den 
penwortel komt een rechtopstaande of uitgespreide, 
van den voet af vertakte stengel, die verwijderd 
bebladerd ís. 

De steunbladen der onderste bladen zijn lancet- 
priemvormig, die der hoogere uit een eironden voet 
priemvormig. De blaadjes zijn lijnvormig-lang- 
werpig of langwerpig, naar den voet wigvormig 
versmald, zwak getand. 

De bloemen vormen lang fluweelachtig behaarde, 
eironde of langwerpige, later rolronde, stompe 
\iC aren. Deze zijn gesteeld, zonder bladen er onder. 
ile Door de lange, sterk behaarde kelktanden (fig. 761) 

rede reg zijn de kleine bloemkronen niet dadelijk te zien en 

Si HOE daardoor heeft de geheele aar een eigenaardig wit- 

grauw uiterlijk. De kelkbuis is dicht afstaand 

behaard, de kelktanden zijn priem-borstelvormig, zonder nerven, 3-4 maal 

zoo lang als de buis, lang behaard, zij staan, als de vrucht rijp is, iets 

al en zijn bijna gelijk en meest roodachtig-violet. De bloemkroon is wit, 

later rose, zeer klein, kleiner dan de kelk. De vruchtkelk heeft een bol- 

ronde, sterk behaarde’ buis, de peul blijft er ingesloten, is rond, onbehaard 
en Í- of 2-zadig. ©.“ 7-30 cM. Juli— Herfst. 

De variëteit ténuis?) (T. grácile®) Thuill.) is veel teerder, heeft weinig 
behaarde stengels en bladen en een bijna of geheel onbehaarden kelk, die 
4 mM lang is. 


Biologische bijzonderheden. De kleine bloemen hebben een nauwelijks 
2 mM lange buis, zij worden vooral door bijen, doch ook wel door vlinders 
bezocht, doch zijn ook bij zelfbestuiving vruchtbaar. 

De plant is een echte xerophyt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, zan- 
dige plaatsen in geheel Europa voor en is op dergelijke plaatsen ook bij 
ons algemeen. De var. is alleen bij ’s-Gravenhage gevonden. 


T. striátum®) L. Gestreepte klaver (fig. 762). 

Deze plant is dicht behaard en heeft een rechtopstaanden of opstijgen- 
den, vaak vertakten stengel. 

De onderste bladen zijn lang gesteeld, de bovenste korter. Het vrije 
deel der steunbladen is uit eironden voet priemvormig (fig. 762). De blaadjes 
der onderste bladen zijn omgekeerd hartvormig of omgekeerd eirond, die 


1) arvense=veld. 2) tenuis=tenger. 5) gracile—=slank. %) striatum —= gestreept. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 631 


der bovenste langwerpig-wigvormig, zij zijn naar voren getand of gaaf- 
randig, met zijdelingsche nerven, niet naar buiten gebogen, aan weers- 
zijden behaard. 

De bloemen staan in eironde, ten laatste bijna 
cylindrische aren. De aren zijn bijna zittend, dus 
door het bovenste paar bladen omhuld, zij staan 
gewoonlijk ieder afzonderlijk. De kelkbuis (fig. 762) 
is 10-nervig, dicht ruw behaard, tijdens den vrucht- 
tijd opgeblazen met open, doch een weinig inge- 
snoerde, keel. De kelktanden zijn lancet-priem- 
vormig, stijf, doornig genaald, korter dan of even 
lang als de bloemkroon, weinig ongelijk, de 
onderste even lang als de buis. De bloemen zijn ij 
klein en laten gemakkelijk los, als zij rijp zijn. ND vd 
De bloemkroon is rose, even lang als of langer EN 
dan de kelk. De vlag is grooter dan de zwaarden, Fig. 762. 
deze nauwelijks langer dan de kiel. Meest OO. 7-30 cM. Mei— Juli. 

De variëteit 5. tenuiflórum ') Ten. valt op door haar veel krachtiger bouw, 
zij heeft tot 100 stengels. De stengels zijn afstaand behaard. De bladen 
hebben kort toegespitste, gaffelsgewijs 7-9-nervige steunblaadjes en omge- 
keerd eironde, wigvormig versmalde blaadjes. De hoofdjes zijn lang cy- 
lindrisch, langer dan bij de soort, dichtbloemig. De kelk is aangedrukt 
behaard, weinig opgezwollen. De kelktanden zijn bijna doornig, onderling 
gelijk en ook even lang als de kelkbuis. De kroonbladen zijn helderrose 
en steken slechts met het voorste deel der vlag buiten den kelk uit. De 
vlag is aanzienlijk langer dan de zwaarden en de kiel. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt op droge, zan- 
dige en leemachtige gronden in geheel Europa voor en is bij ons vrij 
zeldzaam. De var. is alleen op den St. Pietersberg gevonden. 


T. scábrum?) L. Ruwe klaver (fig. 763). 

De plant is fijn en kort behaard. Uit den wortel komen verscheidene heen en weer 
gebogen, draadvormige, uitgespreid liggende of opstijgende, 
vrij sterk vertakte stengels. 

De bladen staan vrij ver uiteen, zijn vrij kort gesteeld 
en fijn grijs behaard. Het vrije deel der steunbladen (fig. 
763) is uit een breeden voet lancetvormig toegespitst. De 
blaadjes zijn klein, omgekeerd eirond of langwerpig- 
wigvormig. Zij zijn vrij hard, getand en hebben de zijde- 
lingsche nerven naar buiten gebogen. 

De bloemen zijn klein, witachtig, blijvend en staan in 
kleine, eironde, armbloemige hoofdjes, die naar den voet 
versmald en door de bovenste, niet verbreede steunblaadjes 
omgeven zijn. De kelk (fig. 763) is behaard, lederachtig, 
meest sterk geribd en heeft in den vruchttijd een cylin- 
drische buis met een keel, die door 2 verheven plooien Sif 
samengesnoerd is. De kelktanden zijn kort en stijf be- Trifolium scabrum 
haard, wat naar buiten gekromd, lancetvormig, genaald, Fig. 763. 
stijf, bijna stekend, de onderste zijn langer dan de buis. 

De bloemkroon is korter dan de kelk. De peul is l-zadig. Het zaad is geel, glanzend. ©. 
5-25 cM. Mei—Juli. 
De plant lijkt wel een dwergvorm van T. pratense te zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in droge grasvelden en op heuvels 


1) tenuiflorum — fijnbloemig. _ 2) scabrum —= ruw. 


632 — PAPIEIONACEAES FAMILIE 78- 


in Midden- en Zuid-Europa voor. Zij is bij ons waarschijnlijk alleen aangevoerd waarge- 
nomen, bij Apeldoorn, Wageningen, Westkapelle en Domburg. 


T. médium)) L. Bochtige klaver (fig. 764). 

Deze plant is weinig behaard. Zij bezit een groot aantal bloeiende en 
niet bloeiende stengels, die opstijgend en vaak 
vertakt zijn. 

De bladen staan vrij ver uiteen, zijn alle ge- 
steeld, de bovenste zijn tegenoverstaand. De 
steunbladen zijn tot een korte scheede vergroeid, 
het vrije deel staat van den bladsteel af en is 
lancetvormig, spits, gewimperd. 

De bloemen zijn 15-18 mM lang en staan 

De NI Ab rechtop, zij staan in groote, bol- of eironde, 
(/ NW All zelden langwerpige, eindelingsche, zittende of 

je Wi 


meest kort gesteelde aren. De bloemen zijn licht- 
dE purper, langer dan de kelk. De kelkbuis (fig. 
Fig. 764. 764) is kaal, aan den voet afgerond, de keel is 
door een verheven ring samengesnoerd. De 
kelktanden zijn aan den top behaard, uit een driehoekigen voet draadvormig 
en bij de onderste priemvormig. Zij zijn ongelijk, de- onderste zijn 2maal 
zoo lang als de kelkbuis. Zij staan in den vruchttijd rechtop. De vlag is 
aan den top afgerond, met boogvormig loopende zijranden en is langer 
dan de zwaarden en de kiel. De peul is eirond, kort toegespitst, eenzadig, 
in den kelk gesloten. Het zaad is niervormig en geel. 2. 3-45 dM. 
Juni— Augustus. 
Behalve door den onbehaarden kelk is deze soort ook door den bijzon- 
deren bouw der steunbladen gemakkelijk van T. pratense te onderscheiden. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen, 
op heuvels en in droge weiden, vooral op kalkgrond in Midden- en Zuid- 
Europa voor. Bij ons wordt zij gekweekt en is soms wel verwilderd ge- 
vonden. $ 


T. praténse®) L. Roode klaver (fig. 765). 

Deze plant is aangedrukt behaard en heeft een vertikalen wortel, waaruit 
vele bloeiende en niet bloeiende stengels komen. 
Deze zijn opstijgend of rechtopgaand, iets ver- 
takt, verwijderd bebladerd. De bovenste bladen 
zijn bijna zittend en tegenoverstaand, de lagere 

1) Tijn lang gesteeld. 

vl JÁ De bladen hebben steunbladen, waarvan het 

Wan), vrije deel driehoekig is en plotseling in een naald 

Ú/ versmald, zij zijn vooral van onderen behaard 


NI . - …. . 
NE) en verder gewimperd. De blaadjes zijn eirond 
Sub of langwerpig, zacht, nauwelijks geaderd, bijna 
Visch 5 Â 
NM, gaafrandig, stomp, aanliggend behaard en hebben 
/ Wij meest een halvemaanvormige teekening. 
nn De bloemen zijn 10-15 mM lang, staan rechtop, 
Fig. 765. in groote bolronde aren, waarvan er meest 2 


bijeenstaan. Zij zijn bijna zittend, door bladen omhuld en staan eindelings. 


1) medium — middelste. 2) pratense = weide, 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 633 


De kelk (fig. 765) is korter dan de halve bloemkroon. De buis is aan den 
voet versmald, 10-nervig, de tanden zijn behaard, ongelijk, zij zijn door 
spitse bochten gescheiden, uit een driehoekigen, verbreeden voet draad- 
vormig, de onderste tanden zijn 2maal zoo lang als de andere. De keel 
is onbehaard en door een verdikten ring samengesnoerd. De bloemkroon 
is purper, zelden wit. De vlag is aan den top afgeknot, heeft rechte 
zijranden, is uitgerand met een spitsje in het midden. De peul is 1-zadig. 
Het zaad is niervormig. OO. 1,5-3 dM. Juni—Herfst. 

De variëteit expánsum !) Hausskn. (T. praténse var. americáânum Harz.) 
is steviger. De stengels zijn in een kring uitgespreid, opstijgend, van den 
voet af vertakt, ruw behaard. Deze var. wordt bij ons gekweekt uit 
Amerikaansch zaad. 

De var. villósum®) Wahlb. heeft neerliggend opstijgende, ruw behaarde 
stengels en ís in het geheel slanker dan de soort. De blaadjes der bovenste 
bladen zijn lancetvormig. De hoofdjes staan meest alleen en zijn vaak 
boven het omwindsel gesteeld. De bloemkroon is vaak helder rose, wit 
of geelachtig wit. 


Biologische bijzonderheden. In de bloemen (fig. 766) is de honig aan 
den voet van een door vergroeiing der 9 onderste meeldraden met de nagels 
van de kiel, de zwaar- - 
den en de vlag gevormde 
9-10 mM lange buis 
geborgen. Daar de bo- 
venste meeldraad vrij 
is, wordt de toegang 
tot den honig door de 
geheele bovenste spleet 
der stuifmeelbuis ge- 
vormd. Schuift een bij 
haar slurf onder de vlag 
daarheen, terwijl zij met 
haar voorste paar poo- 
ten de zwaarden, die 
met de kiel samenhan- 
gen, omklemt en het 


Trifolium pratense 


middelste en achterste 
paar pooten op lager 
gelegen deelen van het 
hoofdje rusten, dan bui- 
gen kiel en zwaarden 
naar beneden en daarbij 
komt eerst de stempel 
en daarna komen de 


Fig. 766. 


1 bloem van onderen gezien, 2 bloem, na verwijdering der 
vlag van boven gezien, 3 voorste deel der bloem, nadat de randen 
der kiel uit elkaar zijn gedrukt. 

a kelk, b de door vergroeiing van 9 meeldraden met de nagels 
van de vlag, zwaarden en kiel gevormde buis, c vlag, d holle 
deel aan de binnenzijde der zwaarden, f buitenzijde der zwaarden, 
g de tot een blaas opgezwollen voet der zwaarden, h kiel, í stijl, 
k bovenste, vrije meeldraad, / stempel, m helmknopjes,o draaipunt 
van de kiel, p naar buiten gebogen deel van den bovenrand van 
het zwaard, q verwijding der vlag. 


meeldraden er uit en al die deelen komen achtereenvolgens tegen de 
onderzijde van den kop. Eerst ontvangt de stempel daar stuifmeel uit eene 
vroeger bezochte bloem en daarna komt er stuifmeel uit deze bloem tegen 
dat deel, zoodat kruisbestuiving verzekerd is. Zelfbestuiving kan bij het 
terugtrekken van den kop der bij ook plaats hebben. Het is niet zeker 


) expansum =— uitgebreid. 2) villosum — donzig. 


634 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


of deze ook goede zaden doet ontstaan, waarschijnlijk is dit wel het geval. 
Het terugtrekken der deelen der bloem, nadat de drukking door het insect 
uitgeoefend, ophoudt, is een gevolg van de elasticiteit van den voet van de 
kiel. De zwaarden hebben zijdelings van de gemeenschappelijke buis 2 
blaasachtige opzwellingen, waarmee zij de buis door de meeldraden ge- 
vormd, van boven omvatten en door de elasticiteit dezer deelen zorgen 
zij er voor, dat die meeldraadbuis ook teruggedrukt wordt. 

Om op de gewone manier den honig te kunnen bereiken, moet een insect 
een, met de lengte van de kroonbuis overeenkomstige, slurf hebben van 
minstens 9 à 10 mM lengte (vele hommelsoorten en andere Aphiden kunnen 
dus regelmatig, enkele vlinders toevallig als bestuivers optreden). Het stuif- 
meel is echter ook toegankelijk voor alle kortsnuitige insecten, die in staat 
zijn de kiel neer te drukken. Ook deze bewerken regelmatig kruisbestui- 
ving, b.v. de honigbij. Eindelijk wordt de honig ook geroofd, nm. door de 
aardhommel (snuitlengte 7-9 mM) en de honigbij (snuitlengte 6 mM), die de 
bloemen van buiten aanbijten en door het gevormde gat den snuit naar den 
honig voeren. Deze opening gebruiken andere insecten daarna ook om 
honig te rooven. 

Terwijl vroeger de klaver op Nieuw-Zeeland geen of weinig vrucht zette, 
werd dit geheel anders, nadat circa 100 hommels ingevoerd waren. Deze 
diersoort was daar nl. niet inheemsch. 


Volksnamen. De namen roode klaver, Brabantsche en bruine klaver 
worden het meest voor deze plant gebruikt. In Friesland heet de plant 
bargebloem of ook wel Spaansche klaver en ook wel schapenbloem (de 
laatste ook in Zuid-Holland). In Zuid-Limburg spreekt men van Fransche, 
gast- en kleeklaver, op Walcheren van paardenklaver en in Friesland en op 
Texel van koeienbloem. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op grasgrond in 
geheel Europa voor en is ook bij ons algemeen. Ook wordt zij veel ge- 
kweekt en verwildert vaak. De var. villosum komt aan de Oostzeekust 
voor en is bij ons op zilten grond, nl. op Walcheren en bij Monster gevonden. 


T. diffúsum !) Ehrh. Wijdgetakte klaver (fig. 767). 
Deze plant is afstaand, lang ruw behaard. De stengels zijn opstijgend of rechtopstaand, 
van onderen ver uitstaand. 

De bladen hebben steunbladen, die witvliezig behaard 
zijn en waarvan het vrije deel breed driehoekig is en ver- 
smald ís in een lange, priemvormige punt, langer dan bij 
T. pratense. De blaadjes der onderste bladen zijn klein, 
omgekeerd hartvormig, die der volgende grooter, lang 
omgekeerd eirond-wigvormig of eirond-langwerpig of lang 
elliptisch, stomp of iets uitgerand meteen kort spitsje, aan 
den top onduidelijk getand of gaafrandig. 

De bloemen zijn rood en zitten in vrij groote, bolronde, 
alleenstaande, eindelingsche hoofdjes, die aan den voet 
omgeven zijn door de weinig verbreede steunbladen van 
de bovenste bladen, die nog blaadjes dragen. De bloemen 
zijn zittend. De bloemkroon is even lang als of iets langer 


A4 KEA. \ JN dan de kelk, eerst witachtig, later rose. De vruchtkelk 
Pe (fig. 767) heeft een breed klokvormige, dicht behaarde, 
Fig. 767. 10-nervige buis en de kelktanden zijn behaard, lijn-borstel- 


vormig, aan den voet drienervig (fig. 767), zij zijn een 
weinig ongelijk, vele malen langer dan de buis, zij staan alle rechtop. De peul is vliezig, 
steekt uit den kelk en is 2-zadig. © of OO. 2-4 dM. Mei—Juli. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 635 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weiden en aan beken in Zuid- 
en Oost-Europa voor. Bij ons is zij alleen aangevoerd nl. bij Deventer, Apeldoorn, Nij- 
megen, Overschie en Middelburg. 


T. ochrolêucum!) L. Geelwitte klaver (fig. 768). 

De plant is zacht behaard. Uit den wortel komen bloeiende en niet-bloeiende stengels. 
Deze zijn afstaand behaard, uit een opstijgenden voet 
rechtopstaand, vaak vertakt, naar boven weinig bebladerd. 

De bladen zijn meest lang gesteeld met ruw behaarden 
steel, de bovenste zijn tegenoverstaand. Het vrije deel der 
steunbladen is lancet-priemvormig, gewimperd. De blaadjes 
zijn langwerpig-elliptisch tot lancetvormig, onduidelijk ge- 
tand, aan weerszijden behaard, gewimperd. 

De bloemen zijn groot of vrij groot, staan in alleen- 
staande aren, die bolrond en ten slotte langwerpig zijn. 
Zij zijn zittend of kort gesteeld, hebben dus meest een 
blad aan den voet en staan eindelings. De bloemen zijn 
16-20 mM lang en staan rechtop. Zij hebben een 10-ner- 
vige, afstaand ruw behaarde kelkbuis, waaraan lancet- 
priemvormige, stijve, bijna stekende, 3-nervige tanden \ty 
zitten, waarvan de onderste even lang ís als de kelkbuis ki 4 
(fig. 768). De bloemkroon is geelwit, 2 maal zoolang als Trifolium ochroleuvcum 
de kelk en heeft een vlag, die 2 maal zoolang is als de Fig. 768. 
zwaarden. De vruchtkelk is langwerpig en heeft een door 
2 zijdelingsche knobbels ingesnoerde keel, terwijl de tanden afstaan, behalve de onderste, 
die neergebogen en veel langer is dan de andere. 4. 3-45 dM. Juni, Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weiden, bosschen, aan kanten 
van wegen, vooral op kalkgrond in West-, Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons 
alleen bij Haarlem, aangevoerd, aangetroffen. 


T. supinum ?) Savi. (T. reclinátum®) Kit.) Uitgespreide klaver. 

Deze soort heeft een liggenden of opstijgenden, aanliggend behaarden, vertakten stengel. 

De bladen zijn lang gesteeld en hebben sterk gewimperde, lijnvormige, spitse, S-nervige 
steunbladen, terwijl de onderste bijna priemvormig zijn. De blaadjes zijn elliptisch, lang- 
werpig of omgekeerd eirond, aan weerszijden aangedrukt behaard. 

De bloemen staan in kleine, eironde hoofdjes, die langgesteeld zijn. Zij hebben een 
beneden 10-nervigen, kalen kelk en een rose gekleurde bloemkroon, die langer is dan de 
kelk en waarvan de vlag veel langer is dan de zwaarden en de kiel. De vruchtkelk is in 
de keel door een kraakbeenig, behaard uitsteeksel gesloten en heeft stijf afstaande, ge- 
wimperde, priemvormige kelktanden. ©. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in Zuid-Europa voor en is bij ons bij Middelburg (terrein 
eener meelfabriek) aangevoerd gevonden. 


T. maritimum *) Huds. Zeeklaver (fig. 769). 

Deze plant is behaard en heeft een rechtopstaanden of 
opstijgenden, vertakten, dunnen, verwijderd bebladerden 
stengel. 

De bovenste bladen zijn tegenoverstaand en gesteeld. 
De steunbladen (fig. 769) zijn smal, het vrije deel is lancet- 
priemvormig, toegespitst, langer dan het vergroeide deel. 
De blaadjes der onderste bladen zijn langwerpig-wigvormig, 
uitgerand, die der bovenste breed lancetvormig of lancet- 
wigvormig, vrij stomp, nauwelijks getand. _ Rn Da - 

De bloemen zijn witachtig rose en staan in vrij kleine en eid 
(10-14 mM breede), eerst bolronde, later eironde, alleen- Fig. 769. 
staande, gesteelde, zeldzaam zittende hoofdjes. De bloem- 
kroon is 3 maal zoolang als de kelk en heeft een vlag, die 11; maal zoolang is als de 
kiel. De vruchtkelk (fig. 769) is zeer vergroot, buis-klokvormig, onbehaard, 10-nervig met 
kruidachtige, behaarde, uitgespreide, stijve, ei-lancetvormige, toegespitste, zwak 3-nervige, 

1) ochroleucum — geelwitachtig. 2) supinum =op den rug liggend. 3) recli- 
_natum —=teruggebogen. 4) maritimum — zee. 


636 en RAPIEIONACEAE Nn FAMILIE 78. 


ongelijke tanden. De onderste tand is langer dan of even lang als de buis en de keel is 
door een verdikten, kort behaarden ring van binnen vernauwd. De peul is er geheel in 
gesloten. ©. 1-4 dM. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in weiden in de nabijheid der zee voor in West- 
en Zuid-Europa, zij is bij ons vroeger alleen bij Am- 
sterdam en Katwijk gevonden, doch sedert 1860 niet weer. 


T. alexandrinum!) L. Alexandrijnsche klaver 
(fig. 770). 

Bij deze klaversoort is de stengel opstijgend of recht- 
opstaand, vertakt en verwijderd bebladerd. 

De onderste bladen zijn vrij lang gesteeld, kort be- 
haard, evenals de stengel. De bladen hebben vliezige 
steunbladen met een kort scheedevormig deel, terwijl 
het vrije deel er van lancet-priemvormig is. De blaadjes 
zijn omgekeerd eirond of langwerpig, zwak getand. 

De bloemen staan in ten slotte langwerpige hoofdjes, 
die kort gesteeld of zittend zijn en vaak een omwindsel 
hebben. De kelk is 10-nervig, draagt zachte, opstaande 
haren en lancet-priemvormige tanden. De vruchtkelk 
is eirond-klokvormig en heeft een keel, die van binnen 
voorzien is van een uitstekenden, behaarden ring. Van 
de tanden is de onderste iets breeder dan de andere, 
zij staan rechtop, zijn bijna sikkelvormig, niet stekend, 


bros. ©. 1-3 dM. Juní, Julí. 
Trifolium alexandrinum Voorkomen. De plant groeit in Noord-Afrika, doch 
Fig. 770. is bij ons alleen aangevoerd (Zwolle). 


T. lappáceum?) L. Klitklaver (fig. 771). 

Deze plant is weinig behaard. Uit den dunnen penwortel komt een slanke, liggende tot 
opgerichte stengel, met uiteenstaande takken, die verwijderd bebladerd is. 

De bovenste bladen zijn tegenoverstaand, bijna zittend, de 
onderste langgesteeld. De steunbladen zijn van onderen tot 
een scheede verbonden, het vrije deel is uit een breeden voet 
kort lancetvormig toegespitst. De blaadjes zijn omgekeerd 
eirond, naar boven zwak getand, aan den top afgerond. 

De bloemen zijn witachtig rose en staan in vrij groote, 
bijna bolronde, alleenstaande, gesteelde, zeldzaam zittende, 
borstelige hoofdjes, die boven de bovenste bladen uitsteken. 
De kelkbuis (fig. 771) is klokvormig, van buiten kaal, 20- 
NA nervig, de keel is dicht behaard en open, de kelktanden zijn 
borstelig behaard en staan ten slotte sterk uit, zij zijn lijn- 
vormig, doch van onderen verbreed, aan den voet 5-nervig, 
bijna gelijk, meest langer dan de buis. De bloemkroon is 
nauwelijks zoolang als de kelk. © 1-4 dM. Meíi—Julí. 


Trifolium lappaceum bl % 
Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in 
velden en op heuvels in Zuid-Europa voor en is bij ons 


alleen op een klaverveld, dat met sumac, uit Palermo afkomstig, bemest was, gevonden. 


Fig. 711. 


T. stellätum ®) L. Sterklaver (fig. 772). 

Deze plant is zacht witachtig behaard met uitstaande haren. De stengel is opstijgend, 
vertakt. 

De bladen staan alle verspreid en hebben kleine, omgekeerd hartvormige, aan den 
top Sn blaadjes. Van de steunblaadjes is het vrije deel vliezig, eirond, stomp, 
getand. 

De bloemen zijn witachtig rose, zij staan in bolvormige, alleenstaande, eindelingsche, 
langgesteelde hoofdjes. De kelkbuis (fig. 772) is buis-klokvormig, zijdeachtig behaard, 


1) alexandrinum — Alexandrijnsch. 2) lappaceum —= klitachtig. >) _stellatum = 
stervormig. 


FAMILIE 78. f — PAPILIONACEAE. — 637 


10-nervig. De keel is gesloten door viltige haren en de kelktanden zijn van binnen glad 
en staan, als de vrucht rijp is, stervormig uit. Zij zijn 
stijf, lancetvormig, toegespitst, 3-nervig, 2 maal zoo Wi 
lang als de buis. De bloemkroon is even lang als of AN 
weinig langer dan de kelk. ©. 5-25 cM. Mei—Juli. Pe Ld 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant è 
komt in bouwlanden en op droge heuvels in Zuid- 
Europa voor en is bij ons alleen aangevoerd op een, 
met sumac uit Palermo, bemest klaverveld bij Apeldoorn. 


T. incarnátum!) L. Incarnaatklaver 
(fig. 773). 

Deze plant is dicht behaard met zachte 
aangedrukte haren. De stengel is krachtig, 
rechtopstaand, meest onvertakt, verwijderd 
bebladerd. 

De bladen zijn gesteeld, vooral de onderste 
langgesteeld, zij hebben groote steunblaadjes, 
waarvan het vrije deel kort, eirond, getand, 
stomp of spits en aan den top meest zwart purperkleurig is. De blaadjes 
zijn omgekeerd eirond, naar voren getand. 

De bloemen staan in meest niet omhulde, groote, langwerpig-kegelvormige, 
later cylindrische aren. Zij zijn alleenstaand, 
eindelings, langgesteeld. De bloemsteeltjes zijn 
door de dicht opeenstaande haren grijswit. De 
kelk heeft een dichte, ruw behaarde buis (daar- 
door is de bloeiwijze vóór het opengaan der 
roode bloemen witgrijs gekleurd) en lancet-priem- 
vormige, meest 3-nervige tanden, die korter dan | 
de bloemkroon zijn. De kroonbladen der wilde \// / 
plant zijn rose, die der gekweekte scharlaken- —_ \i/, 
rood gekleurd. De vruchtkelk heeft een eironde, / 
behaarde buis en een open keel met behaarde, Ak 
afstaande, stijve, lijnvormige, spitse, bijna ge- 7 Ë 
lijke tanden, die langer zijn dan de buis. ©. in eeen 
1,5-3 dM. Juni—Augustus. ETE 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is in hoofdzaak als bij T. pratense. De kroonbuis heeft een 
lengte van 8-9 mM, de kelkbuis van 5 mM. De vlag is samengevouwen, 
dus geschikt om als geleidende goot te dienen voor de slurven van insecten. 
Zij omvat met den voet harer plaat de nagels der zwaarden en der kiel 
bijna geheel, haar eigen nagel is vrij. De zwaarden hebben krachtige, 
over den koker der meeldraden liggende, blaasvormige uitsteeksels en ook 


nog een overlangsche instulping, die met de opperhuid der kiel is samen- 
gekleefd. 


Trifolium stellatum 
Fig. 712. 


a vruchthoofdje, b vruchtkelk. 


mmm 


Volksnamen. De naam incarnaatklaver is het meest in gebruik, doch op 
Zuid-Beveland, in Zeeuwsch-Vlaanderen en in Zuid-Limburg spreekt men 
van Fransche klaver, op Walcheren van meiklaver en in Zeeuwsch-Vlaan- 
deren ook van rooblomme. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weiden en op 


1) incarnatum — vleeschkleurig. 


638 me ARION ACEHAE Nen FAMILIE 78. 


heuvels voor in West-, doch vooral in Zuid-Europa. Bij ons wordt zij 
gekweekt en ook nog al eens verwilderd gevonden. 


T. angustifólium t) L. Smalbladklaver (fig. 774). 
Deze plant heeft een krachtigen, rechtopgaanden stengel, die evenals alle deelen der 

ES plant aanliggend behaard ís. 

SEN Se De drietallige bladen hebben smalle, lancet-priemvormige 
steunblaadjes, waarvan het vrije deel lancet-priemvormig is 
en blaadjes, die alle lijn- of lijn-lancetvormig, spits, kort 
gesteeld en gaafrandig zijn. 

De bloemen zijn rose, vrij klein en staan in groote, 
langwerpig-kegelvormige of cylindrische aren, die gesteeld 
zijn, eindelings staan en alleenstaand zijn. De kelk (fig. 
714) is borstelig ruw behaard, de bloemkroon is omstreeks 
even lang als de kelk en bleekrood. De vruchtkelk bestaat 
uit een langwerpige, zijdeachtig behaarde buis met be- 
haarde, afstaande, spitse, stijve, priemvormige tanden, die 
iets ongelijk zijn en in een gele en gladde punt eindigen; 
\ | de keel is door lipvormig naar binnen stekende knobbels 
Trifolium angustifolium gesloten. De onderste kelktand is langer dan de bloem- 

Fig. 774. kroon, de andere zijn iets korter. ©. 1-4 dM. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op dorre, zandige plaatsen in 
Zuid-Europa voor en is bij ons alleen aangevoerd gevonden op een klaverveld te Apel- 
doorn, dat met sumac, afkomstig uit Palermo, bemest was. 


T. fragiferum?) L. Aardbeiklaver (fig. 775). 
Deze plant is bijna kaal. Zij heeft een kruipenden, vertakten, dicht 
opeenstaand bebladerden stengel. 

De bladen zijn langgesteeld met vooral van 
boven iets behaarde stelen en lancetvormige, 
genaalde steunblaadjes. De blaadjes zijn ovaal 
of rond-omgekeerd eirond, sterk generfd en 
stekelpuntig getand. 

De bloemen staan in bijna bolronde, dichte 
hoofdjes, wier stelen langer zijn dan de bladen 
in wier oksels zij staan. Zij zijn, als de vrucht 
rijp is, behaard. Zij hebben een veeldeelig om- 
windsel van lancetvormige, spitse blaadjes, die 
even lang zijn als de kelk. De bloemen zijn 
zeer kort gesteeld. De kelk (fig. 775) is dicht 
wit behaard, de 2 bovenste tanden zijn recht 
naar voren gestrekt en langer. Het deel van den kelk, waaraan die 2 
langste tanden staan, verwijdt zich tegen dat de vrucht rijp wordt, tot een 
vrij grooten zak (4 mM) (fig. 776), die fraai netvormig ge- 
aderd en sterk behaard is. De 2 kelktanden blijven aan 
den top staan, maar komen door den groei van de kelkbuis 
geheel naar beneden te staan. Die zakvormige verwijding 
van den kelk, die groengeel of purperrood gekleurd is, en 
geeft aan het bloemhoofdje tijdens den vruchttijd een °° Fis mo 
eigenaardig uiterlijk, zoodat het wel wat op een aardbei 5 vruchthoofdie. 
gelijkt (daarop slaan natuurlijk de namen). Van de vleeschkleurige bloem- 
kroon is de vlag samengevouwen, aan den top uitgerand, dubbel zoo groot 
als de kiel en de zwaarden zijn aan den top afgerond, weinig langer dan 


Trifolium fragiferum 


Fig. 775. 


1) angustifolium — smalbladig. 2) fragiferum — aardbeidragend. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 639 


de kiel. De peul (ig. 776) is in den kelk ingesloten, ongesnaveld. 2. 7-22 cM° 
Juni—September. 

De plant gelijkt in het begin veel op T. repens, doch zij is meer rood 
en de bloemen zijn korter gesteeld. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem in verband met de 
bestuiving is als bij T. repens. 

De blaasachtig opgezwollen kelk is een omhulsel voor de kleine, een- 
zadige vrucht, deze krijgt daardoor een grootere oppervlakte en wordt 
zoodoende gemakkelijker door den wind verspreid. 


Volksnamen. In Groningen heet de plant ringelbolt, op Walcheren steen- 
klaver. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
voor in weiden, aan wegen, op dijken en langs rivieroevers. Bij ons is 
zij algemeen, vooral op zilten grond. 


Eerdere 


T. resupinátum !) L. Omgekeerdbloemige klaver (fig. 777). 

Deze plant is onbehaard en heeft liggende of opstijgende, vertakte, vrij verwijderd be- 
bladerde stengels 

De bladen zijn korter gesteeld dan bij T.fragiferum, de 
stelen zijn onbehaard en hebben spitse steunblaadjes. De 
blaadjes zijn wigvormig-eirond, sterk generfd en getand. 

De bloemen staan in ten slotte bijna bolronde, dichte, 
behaarde hoofdjes, die kleiner zijn dan bij T. fragiferum 
en ook korter gesteeld zijn dan daar. Zij hebben echter 
toch stelen, die langer zijn dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. De hoofdjes hebben een 10-12-lobbig omwind- 
sel, dat zeer kort is, niet langer dan de bloemsteeltjes. 
De bloemen zijn rose en bijna zittend. De kelk (fig. 777) 
is 2-lippig, de bovenlip zacht behaard met 2 uiteenstaande 
tanden. De bloemkroon is langer dan de kelk, omge- Vw 
keerd, zoodat de vlag naar buiten staat. Deze is lang en ij 
smal, in het midden gegroefd, aan den top uitgerand. De Trifolium resupinatum 
zwaarden en de kiel zijn vrij klein en naar binnen gekeerd. 
De vruchtkelk is aan de rugzijde bolrond opgeblazen, 
vleezig, roodachtig, netvormig geaderd, behaard en eindigt daar in 2 lange uit elkaar 
staande punten. De peul (fig. 777) is ingesloten, ongesnaveld, 1- of 2-zadig. De zaden 
zijn bruin of olijfgroen, eenkleurig. ©. 1-4 dM. Mei, Juni. 

De plant gelijkt veel op T. fragiferum, doch is door bovengenoemde kenmerken ge- 
makkelijk er van te onderscheiden. 


Fig. 717. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op begraasde, zandige plaatsen in Zuid-Europa voor en ís 
bij ons op enkele plaatsen aangevoerd, nl. bij Apeldoorn, 
Amersfoort, Middelburg en Venlo. 


T. tomentósum?) L. Viltige klaver (fig. 778). 

Deze plant is onbehaard. De stengels zijn liggend, uit- 
gespreid, niet in de knoopen wortelend, vertakt en vrij 
verwijderd bebladerd. 

De bladen hebben onbehaarde bladstelen en de blaadjes 
zijn ovaal, fijn generfd, getand. 

De bloemen zijn rose, zeer klein, zittend en dicht opeen- 
staand in ten slotte bolvormige, viltige hoofdjes, die staan p 
op stelen, die korter zijn dan de bladen, in wier oksels zij Trifolium tomentosum 
staan. Zij hebben een 10-12-lobbig, zeer kort omwindsel. Fig. 718. 

De bloemkroon is half omgekeerd. De vruchtkelk (fig. 778) 
is aan de rugzijde bolvormig opgeblazen, netvormig geaderd, de bovenlip eindigt in 2 


1) resupinatum —= onderst boven gekeerd. 2) tomentosum = viltig. 


640 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


punten, die in het vilt verborgen zijn. De peul (fig. 778) is ingesloten, ongesnaveld en 
bevat bleeke, gevlekte zaden. ©. 5-15 cM. April—Juni. 
Deze plant is als het ware een dwergvorm van de vorige. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op droge, zandige plaatsen aan de Middellandsche Zee 
voor en is bij ons alleen op een klaverland te Apeldoorn, 
dat met sumac uit Palermo bemest was, gevonden. 


T. vesiculósum !) L. Blaasklaver (fig. 779). 

Deze plant is onbehaard en heeft een rechtopstaanden, 
vertakten stengel. De blaadjes der onderste bladen zijn 
omgekeerd eirond, die der bovenste elliptisch-lancetvormig, 
zij zijn sterk generfd en spits fijn getand. Het vrije deel 
der steunbladen is lancetvormig, draadvormig toegespitst. 

De bloemen zijn purperrose, zittend, in ten slotte groote, 
Wij 7 ovale, onbehaarde, eindelingsche hoofdjes. De bloem- 
Trifolium vesiculosum kroon is vliezig, 2 à 3 maal zoolang als de kelk. Vande 

Fig. 779. vlag is de plaat 2 maal zoolang als de nagel. De vrucht- 

kelk is opgeblazen, netvormig geaderd met vele nerven en 

5 bijna gelijke tanden, die evenlang als de kelkbuis zijn. De peul (fig. 779) steekt uit den 
kelk, ís gesnaveld en 2-4-zadig. ©. 2-7 dM. Mei, Juní. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op begraasde plaatsen in Zuid- 
Europa voor en is bij ons alleen, met graan aangevoerd, bij Nijmegen gevonden. 


T. bybridum?) L. Basterdklaver (fig. 780). 

Deze plant heeft bloeiende en niet bloeiende stengels. Deze zijn opstij- 
gend, hol, kaal, vertakt, vrij verwijderd bebladerd. 

De onderste bladen zijn langgesteeld. De bladen hebben eironde, ge- 
leidelijk in een naald toegespitste, kruidachtige steunbladen en omgekeerd 
eironde of eirond-langwerpige, klein gezaagde 
blaadjes met omstreeks 20 aderen aan weers- 
zijden. 

De bloemen staan in rondachtige, dichte 
hoofdjes, op stelen, die circa 2 maal zoo lang 
zijn als de bladen, in wier oksels zij staan. 
De bloemsteeltjes zijn na den bloei teruggeslagen, 
de binnenste zijn 2 à 3 maal zoo lang als de 
kelkbuis. De: kelk is onbehaard, half zoo lang 
als de bloemkroon. Hij heeft priemvormige tan- 
VN) Ne Da) den, waarvan de beide bovenste langer zijn dan 

En de andere. De bloemkroon is eerst wit, later 

Fig. 780. rose. Daarom zijn de hoofdjes van binnen wit, 

van buiten rose, later na het terugslaan der 

bloemen zelfs bruinachtig. De peul (fig. 780) is 3-zadig. 4. 3-9 dM. 
Mei— September. 

De variëteit 2. élegans®) (T. élegans”) Savi) (fig. 781) heeft een liggenden, 
gevulden, naar boven iets behaarden stengel, eirond-lancetvormige steun- 
bladen en blaadjes met aan weerszijden circa 40 aderen. De bloemen zijn 
lichtrose, later donkerder. De peul is meest 2-zadig. In het geheel is de 
plant slanker en sierlijker dan de soort. 2. 3-45 dM. Juni, Juli. 


1) vesiculosum — blaasdragend. 2) hybridum — basterd. Deze naam slaat op de 
vroegere meening, dat de plant een bastaard zou zijn van T. pratense en T. repens. Die 
meening is onjuist gebleken, maar toch maakt de plant werkelijk den indruk van een 
tusschenvorm tusschen beide genoemde soorten. 5) elegans — sierlijk. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 641 


Biologische bijzonderheden. De hoofdjes vallen hier sterk in het oog, 
doordat de jonge, witte, rechtopstaande bloemen door een krans van rose- 
roode neergeslagen oudere omgeven zijn. Dit 
omslaan dient hier dus niet alleen om de jongere 
bloemen de gunstigste plaats voor insectenbezoek 
te geven, maar maakt tevens de bloeiwijze nog 
meer in het oog vallend. De inrichting der bloem 
met het oog op de bestuiving is als bij T. repens. 


Volksnamen. De plant is in de meeste streken 
bekend als basterdklaver, in Friesland, Zuid- 
Holland, op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaan- 
deren noemt men haar Zweedsche klaver en in WIZ 
Friesland ook Zweedsche bastaard. W 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De rillen! deren 
plant komt vooral in Midden-Europa op vrucht- Fig. 781. 
bare weilanden voor. Bij ons wordt zij veel 
gekweekt en is zij ook vaak verwilderd gevonden. De var. komt in velden 
en weiden in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons is zij waarschijnlijk 
alleen aangevoerd en komt zeldzaam voor. 


T. répens) L. Witte klaver (fig. 782). 

Deze plant is onbehaard, zodevormend en heeft bloeiende en niet bloeiende 
stengels. Deze zijn kaal, vertakt, kruipend. 

De bladen zijn langgesteeld, rechtopstaand, 
hebben eironde, plotseling in een naald toege- 
spitste, droogvliezige steunblaadjes en omgekeerd 
eironde, klein gezaagde blaadjes met een witach- 
tige, halvemaanvormige vlek. 

De bloemen staan in hoofdjes, die met de stelen 
er bij langer zijn dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. De hoofdjes zijn bolrond, vrij groot 
(15-20 mM in middellijn). De bloemen zijn ge- 
steeld, 8-10 mM lang, ten slotte teruggeslagen. > 
De kelk is onbehaard, met ongelijke, lancetvor- Trifolium repens 
mige tanden, de bovenste zijn langer dan de andere, Fig. 782. 
even lang als de kelkbuis. De bloemkroon is wit 
of rood, welriekend. De vlag is 2 maal zoo lang als de kelk en ook 2 maal 
zoo lang als de kiel. De zwaarden zijn slechts weinig langer dan de kiel. 
De peul is langwerpig, 2-4-zadig, langer de kelk. 4. 7-22cM. Mei—Herfst. 

De variëteit 4, rubénte (Ser.) D.C. heeft bloemen, die vóór en na den 
bloei fraai en diep roserood zijn. 


Biologische bijzonderheden. In de bloemen (fig. 783) wordt de honig op 
de gewone plaats, dus binnen aan den voet der meeldraadbuis afgescheiden. 
De kelkbuis is maar 3 mM lang, zoodat ook bijen met korte slurven hem 
verzamelen kunnen. De zwaarden zijn met de kiel aan iedere zijde op een 
plaats vergroeid, zoodat beide gelijktijdig op en neer gaan, hoewel ze toch 
ook ieder afzonderlijk bewegen kunnen. De draaiing door het gewicht van 
het insect ontstaat, doordat de nagels der zwaarden en van de kiel zeer 


1) repens —= kruipend. 
HeuKELs, Flora. 41 


642 


zwak zijn. 


— PAPILIONACEAE. 


FAMILIE 78. 


Deze nagels zijn voor het grootste deel met de boven gespleten 


meeldraadbuis vergroeid. 
De vlag en de „waarden bewerken het terugkeeren in den oorspronkelijken 


Trifolium repens 
Fig. 783. 


1 bloem na verwijdering van 
kelk en vlag, van boven ge- 
zien, 2 rechter zwaard van 
de binnenzijde gezien. 

a toegangen tot den honig, 
c naar binnen gaande plooien 
in de bladen der kiel, waarin 
dergelijke plooien der zwaar- 
den passen, f stempel, v 


stand. De breede nagel der vlag omsluit nl. de 
overige kroonbladen en den meeldraad- en stamper- 
koker geheel en voert den voet dier deelen door 
zijne elasticiteit na het ophouden der drukking in 
den vorigen stand terug. De voorste deelen der 
kroonbladen met de buis der meeldraden worden 
teruggevoerd, doordat de zwaarden 2 elastische 
blazen bezitten, die op de bovenzijde van den meel- 
draadkoker dicht naast elkaar liggen. 

Om den honig te bereiken, moeten de insecten den 
kop onder de vlag steken. Daarbij hebben zij geen 
andere steunplaats dan de zwaarden, deze drukken 
zij met de kiel naar beneden en de vlag naar boven. 
Daarbij komen meeldraden en stempel uit de kiel en 
daar de stempel iets boven de meeldraden uitsteekt, 


blaasvormige opzwelling aan 
den voet van den bovenrand 


is kruisbestuiving verzekerd. Deze schijnt hier abso- 
der zwaarden. 


luut noodig, de bloemen zijn door eigen stuifmeel 
onvruchtbaar. Het zijn vooral bijen, die geregeld komen, de bestuiving 
door vliegen en vlinders is meer toevallig. 

Vaak neemt men bij T. repens antholyse (bloemoplossing), zoog. ver- 
groening waar. Het is hier vooral de stamper, die een vervorming heeft 
ondergaan, waarmede echter meestal een mindere ontwikkeling der andere 
bloemdeelen gepaard gaat. De bolronde of ellipsoïdische eitjes, die in 
het gesloten vruchtbeginsel aan de randen der vergroeide vruchtbladen 
zitten, zijn aan het nu open liggend vruchtblad door vlakke, bladachtige 
groene deelen vertegenwoordigd en doen zich als kleine blaadjes voor. 
Deze blaadjes zijn niet opgerold of samengevouwen, maar van de vlakte 
er van verheft zich de eikern of liever een weefsellichaam, dat met de kern 
overeenkomt met een wal er om heen. Die ringwal moet als binnenste 
eivlies beschouwd worden, terwijl het buitenste eivlies vlak is geworden 
(het blaadje). 

Hoe afhankelijk dit gewas is van omgevende, blijkt hieruit, dat de blad 
stelen, die uit den kruipenden stengel komen, zoo noodig 28 cM lang 
worden en de bloemdragende stengel wel tot 55 cM,‚ om de bladschijven 
en de bloemen voldoende aan het licht bloot te stellen. 


Volksnamen. De namen witte klaver, steenklaver en schapebloem zijn 
vrij algemeen, op de Veluwe en in Utrecht spreekt men van kemp, in 
Friesland van koeiebloem, bij Hindeloopen van bargebloem, in den Achter 
hoek van Gelderland van kruipklaver en in Zuid-Limburg van witte klie. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weiden en 
aan wegen in geheel Europa voor en is ook bij ons algemeen. De var. is 
alleen bij ’s Hertogenbosch gevonden. 


T. glomerátum ®) L. Kluwenklaver (fig. 784). 


Deze plant is onbehaard en heeft een liggenden of rechtopgaanden, dunnen, zwak ver- 
takten, verwijderd bebladerden stengel. 


1) glomeratum —= tot een kluwen opeengehoopt. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. —= 643 


De bovenste bladen zijn kort gesteeld en tegenoverstaand, de onderste lang gesteeld. Zij 
hebben steunblaadjes, waarvan het vrije deel eirond, lang toegespitst is. De blaadjes zijn 
omgekeerd eirond-wigvormig, sterk generfd, getand tot 
bijna aan den voet. 

De bloemen zijn rose, klein (5 mM), kort gesteeld en 
staan dicht opeen in kleine, bolvormige, eind- en oksel- 
standige, zittende hoofdjes. De kelk (fig. 784) is onbehaard 
met een naakte keel en met bijna gelijke, eironde, aan 
den voet hartvormige, genaalde, teruggekromde tanden, 
die 1/5 korter zijn dan de buis. De bloemkroon heeft een 
omgekeerd eironde vlag, die langer is dan de kelk. De 
peul (fig. 784) is ingesloten, loopt in een scheeve punt uit 
en is 1 à 2-zadig. ©. 1-3 dM. Mei—Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op droge grasvelden en heuvels in West- en Zuid-Europa 
voor en is bij ons alleen aangevoerd gevonden op een 
klaverveld bij Apeldoorn, dat met sumac, uit Palermo Trifolium glomeratum 
afkomstig, bemest was. Fig. 784. 


T. agrárium !) L. (T. auréum?) Poll). Akkerklaver (fig. 785). 
De plant is vrij krachtig en behaard. De stengel is rechtopstaand of opstijgend, vertakt, 
aangedrukt behaard en vrij verwijderd bebladerd. 

De bladen zijn kort gesteeld, de bovenste staan ook 
verspreid. De steunbladen zijn langwerpig-lancetvormig, 
langer dan de bladsteel. De blaadjes zijn langwerpig- 
omgekeerd eirond, naar voren getand, alle zijn zeer kort 
gesteeld. 

De bloemen staan in vrij groote, ovale, okselstandige, 
dichte hoofdjes. De stelen dier hoofdjes zijn dik, recht, 
even lang als of langer dan de bladen, in wier oksels zij 
staan. De kelk is kaal, met zeer ongelijke tanden, de 
onderste, die de langste zijn, zijn langer dan de kelkbuis. 
De bloemkroon is goudgeel, na het verwelken lichtbruin. 
Tijdens den bloei ontwikkelt zich vooral de vlag, die 
zich na den bloeitijd omslaat en de overige kroonbladen 
bedekt, zij wordt 2 maal zoo lang en 3 maal zoo breed 
als de zwaarden. De laatste zijn uitstaand. Van de 10 


Trifolium agrarium 
Fig. 785. 
meeldraden is de tiende maar voor de helft vrij. OO en ©. 1,5-3 dM. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op heuvels en in boschrijke 
streken in bijna geheel Europa voor, doch is bij ons slechts op eenige plaatsen gevonden 
nl. bij Deventer, Nijmegen, Apeldoorn, Maastricht en 
Spanbroek. Op die plaatsen is zij waarschijnlijk aange- 
voerd. N 


T. proeúmbens®) L. (T. campéstre *) Prsl., T. 
agrárium !) Poll). Liggende klaver (fig. 786). 
Deze plant is teerder dan de vorige, hoewel 
toch nog vrij krachtig. Zij is fijn behaard en 
heeft liggende, opstijgende of rechtopstaande, 
vertakte, aangedrukt behaarde, vrij verwijderd 


bebladerde stengels. ( ES 

De bladen zijn kort gesteeld, ook de bovenste \ 9) 
staan verspreid. Ze hebben alle eironde, aan ee re 
den voet verbreede steunbladen, die korter zijn IEEE 


dan de bladsteel. De blaadjes zijn omgekeerd eirond, naar voren getand, 
het middelste blaadje is langer gesteeld dan de zijblaadjes. 


1) agrarium = akkerbewonend. 2) aureum — gouden. 3) procumbens — neer- 
‚liggend. 4) campestre = veld. : 
41* 


644 — PAPILIONACEAE. —S FAMILIE 78. 


. De bloemen zijn citroen- tot goudgeel, ten slotte bruinachtig en terug- 
geslagen. Zij staan dicht opeen, 20-40 bijeen, in vrij groote, ovale, oksel- 
standige hoofdjes. De stelen van deze zijn vrij stijf en even lang als of 
langer dan de bladen, in wier oksels zij staan. De kelk is kaal, de tanden 
zijn aan den top iets behaard, de bovenste zijn korter dan de onderste. 
Van de bloemkroon is de vlag op den rug afgeplat, lepelvormig gekromd, 
langer dan de uitstaande zwaarden. De stijl is 3-4 maal zoo kort als de 
peul (fig. 786). ©. 5-30 cM. Juni—September. 

Vormen van deze soort zijn: 

a. campéstre!) Schreb. (T. procúmbens z. május®) Koch., T. agrárium °) 
Gmel.). Stengel rechtopstaand, 5-30 cM hoog met opstijgende of afstaande 
takken. Stelen der hoofdjes even lang als of iets langer dan de bladen, 
in wier oksels zij staan. Hoofdjes 8-12 mM lang, 8-10 mM breed, later 
bruinachtig. Bloemen vrij groot. 

8. minus*) Koch. (T. procúmbens Schreb.). Stengel meest liggend, 
15-30 cM lang. Stelen der hoofdjes tot dubbel zoo lang als de bladen, in 
wier oksels zij staan. Hoofdjes 6-12 mM lang, 6-10 mM breed, citroengeel, 
later donkerder. Bloemen kleiner. 


Biologische bijzonderheden. In den knoptoestand omsluit de groote vlag 
de overige deelen der bloem geheel. Bij het opengaan der bloem vormt de 
door een aantal overlangsche aderen vrij stijve vlag een dak, waardoor 
de zwaarden en de kleine kiel, evenals de geslachtskoker beschut 
wordt. 

De platen der zwaarden zijn met de kiel vergroeid, zoodat beide organen 
gemeenschappelijk neergedrukt worden en de geslachtskoker te voorschijn 
treedt. Dit gebeurt, als er zich insecten op de bloem neerzetten. Daar de 
stempel boven de meeldraden uitsteekt, zal een bezoekend insect eerst 
met zijne onderzijde den stempel en daarna de helmknopjes aanraken, zoo- 
dat kruisbestuiving verzekerd is. Het zijn vooral bijen en hommels, die 
als bloembezoekers zijn waargenomen. 

Later, als de vrucht rijp is, vormt de vlag, die ook dan nog de vrucht 
omgeeft, een vlieginrichting voor deze. 


Volksnamen. Het meest wordt de naam steenklaver gebruikt, in Friesland, 
Groningen en op Walcheren zegt men tochtklaver, in Groningen en West- 
Friesland schapenklaver, -óp Walcheren melotte en in Zuid-Limburg 
steenklie. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op grazige 
plaatsen, in bouwland, aan wegen en dijken in geheel Europa voor en is 
ook bij ons algemeen, vooral de vorm 2. 


T. minus ®) Relhan. (T. filifórme®) Koch., T. procúmbens®) Poll). Kleine 
klaver (fig. 787). 

Deze plant is naar boven verspreid behaard. De stengel is liggend of 
opstijgend, vertakt. 

De bladen staan verspreid, ook de bovenste. Alle hebben eironde, aan 
den voet verbreede steunbladen en de blaadjes zijn wigvormig-omgekeerd 


1) campestre — veld. 2) majus —= groot. 3) agrarium — akkersbewonend. 
4) minus — klein. 5) filiforme — draadvormig. 6) procumbens — neerliggend- 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 645 


eirond, afgeknot, getand, terwijl het middelste langer gesteeld is dan de 
zijblaadjes. 

De bloemen zijn lichtgeel, na den bloeitijd donkerder, zij staan 6-15 
bijeen in kleine ovale hoofdjes, waarin de bloemen 
niet dicht opeenstaan. De stelen der hoofdjes zijn 
draadvormig, recht, langer dan de bladen, in wier 
oksels zij staan. Van de bloemkroon is de vlag 
wat gekromd, weinig gegroefd, samengevouwen, 
nauwelijks langer dan de niet uitstaande zwaarden. 
De stijl is 5 à 6 maal korter dan de peul (fig. 787). 
©. 7-30 cM. Juni—September. 

Vooral deze soort gelijkt veel op Medicago 
Lupulina, doch is door de vrucht er gemakkelijk ( bene ONU 
van te onderscheiden, ook is T. minus alleen naar lik \/ \ij 
boven verspreid behaard, terwijl de andere dicht RE et 
en kort behaard is. Fie. 787. 

De variëteit 2. minimum!) Gaud. (T. filifórme ?) 

Sur.) heeft een liggenden, 1!/5-8 cM langen stengel, 2-8-bloemige hoofdjes, 
waarvan de stelen haardun en bochtig zijn. De bloemsteeltjes zijn langer 
dan de kelkbuis. Alle blaadjes van het blad zijn even groot en zeer kort 
gesteeld. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op grasgrond en 
op zandige plaatsen in geheel Europa voor en is bij ons vrij algemeen. De 
var. is bij Lisse en Oostkapelle gevonden. 


F2 hets) Rolklawer: 


Kelk klokvormig, met 5 bijna gelijke tanden. Zwaarden vlak, kiel ge- 
kromd, eindigend in een opstijgenden snavel. Peul bijna steeds lang, 
cylindrisch of lijnvormig, met bij rijpheid gewonden kleppen en veel zaden, 
die van elkaar gescheiden zijn door dunne, papierachtige tusschenschotten. 

Bloemen geel, vrij groot, in schermen of 1-3 bijeen op lange, okselstan- 
dige stelen, bijna steeds aan den top met 1-3 blaadjes. 

Bladen 3-tallig met gaafrandige blaadjes en bladachtige, vrije steun- 
bladen, welke wel wat in vorm overeenkomen met de blaadjes van het 
samengestelde blad. 

Kruidachtige planten. 


Biologische bijzonderheden. De blaadjes worden, nadat de zon is onder- 
gegaan tegen den stengel gedrukt en zijn daardoor beter beschut tegen de 
afkoeling gedurende den nacht. Ook als het zaad ontkiemd is, wordt het 
pluimpje beschut tegen afkoeling, doordat de zaadlobben er zich tegen 
aanleggen. 

Vaak neemt men aan Lotus-soorten, vooral bij L. corniculatus, roode 
gallen waar, veroorzaakt door een galmug, Cecidomyia Loti. Zij gelijken op 
knoppen, hebben een middellijn tot 8 mM en ontstaan uit bloemknoppen, 
waarin eieren gelegd zijn. De uit het ei sluipende larve leeft in de holte 


1) minimum =— kleinste. 2) filiforme — draadvormig. 
_ 5) van het Grieksche lootos (van het werkwoord aloo: wenschen), een naam die aan 
verscheiden planten werd gegeven, die om de eene of andere reden gewenscht werden. 


646 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


van het vruchtbeginsel. De bloemkroon opent zich niet, doch blijft als een 
gesloten kapje over de larvenkamer liggen, de kelk is opgeblazen, soms 
vleezig. 
In verband met de bestuiving heeft de bloem de volgende inrichting 
A (fig. 788). De beide zwaarden zijn naar boven toe 
gewelfd en sluiten zoo aaneen, dat zij samen een 
2E) gewelfd zadel over de kiel vormen. Met de kiel zijn 
1 zij verbonden door een plooiachtig uitsteeksel, dicht 
bij den voet, dat past in een groeve der kielbladen. 
Zoo wordt iedere drukking op de zwaarden uitge- 
oefend, b.v. door bezoekende insecten, die zich op 
het zadel zetten, op de kiel overgebracht. In die 
kiel liggen de meeldraden, de helmknopjes zijn in de 
nog gesloten bloem al opengesprongen, zij reiken 
Lotus corniculatus tot aan den voet van den, door den top der kiel 
ETE gevormde, hollen kegel, die geheel gevuld wordt 
zien. adat de wad kend met stuifmeel, waarna de helmknopjes ineenschrom- 
derd is,-2 Bloem van de pelen. Zoo-is de toestand. bij- het opensaanmden 


rechterzijde gezien, nadat 


het rechterzwaard is weg- bloem, doch nu blijven 5 meeldraden, o.a. de vrije, 
genomen. 


a toegang tot den honig, even groot, als zij waren, maar de 5 andere ver- 
betere lengen zich en zwellen aan de toppen knotsvormig 
dM aan, zoodat ze ondanks de strekking der kiel met 

‚ per, 
eg hunne verbreede toppen samen den voet van den 
met stuifmeel gevulden hollen kegel afsluiten. De 
stijl reikt tot onder de smalle opening van dien kegel. 

Wordt nu de kiel neergedrukt, dan vormen de verdikte helmdraadtoppen 
een soort pompzuiger, zij worden verder in den hollen kegel van de kiel 
gedreven en persen het stuifmeel er uit. Dit komt als een bandje te voor- 
schijn en komt tegen de onderzijde van het lichaam of tegen de pooten 
van het insect. Houdt de drukking op, dan keert de kiel weer in den 
vroegeren stand terug, doordat de samengeperste, verdikte einden der helm= 
draden door hunne veerkracht haar terugdrukken. Dat uitpompen kan 
wel 8 malen achtereen geschieden, als de kiel maar niet te ver wordt neer- 
gedrukt. 

Bij sterkere drukking komt ook de top van den stempel uit de kleine 
spleet te voorschijn en, als nu de kiel teruggaat, schuren de samensluitende 
randen van de kielopening de stempelpapillen af en nu is de stempel de 
volgende maal geschikt om stuifmeel op te nemen, hetgeen in den regel 
wel afkomstig zal zijn uit een andere bloem. 

Het zijn vooral Apiden (bijen), die als bloembezoeksters optreden en wel 
vooral soorten, die het stuifmeel aan den buik verzamelen, zooals Osmia-, 
Megachile- en Anthydiumsoorten. Die, welke stuifmeel aan de pooten ver- 
zamelen, zijn dan ook voor deze soort bloemen minder goed ingericht. 

Vooral bij Lotussoorten zijn de vruchtkleppen fraai spiraalvormig gedraaid 
(zie biologische bijzonderheden bij de Papilionaceae). 


Volksnamen. De namen welke het meest gebruikt worden, zijn rol- 
klaver, schoentjes en laarsjes, schoentjes en muiltjes en steenklaver, in 
Twente spreekt men van gele klaver, in de Betuwe van sleuteltjes, in West- 
Friesland van schoenemuiltjes en in Zeeuwsch-Vlaanderen van kousjes en 
schoentjes. 


FAMILIE 78. == PAPILIONACEAE, — 


647 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Lotus. 


A. Planten eenjarig, met dunnen wortel. Peul recht. Bovenste blaadjes langwerpig- 
lancetvormig. Bloemen 1-2 op een steel. Kelktanden korter dan de bloemkroon. Peul 
cylindrisch, 14-28 mM lang, met bij rijpheid spiraalvormig gewonden kleppen, 5-7 maal 


zoo lang als de kelk. Vlag niet langer dan de kiel. 


B. Planten overblijvend met dikken of kruipenden wortelstok. 


L. angustissimus blz. 647. 


a. Blaadjes en steunbladen lijn- of lijn-lancetvormig, vleezig, meest blauwgroen. 
Bloemen 1-5 bijeen. Planten onbehaard of bijna onbehaard. Kelktanden driehoe- 
kig, aan den voet versmald, korter dan de buis. Zwaarden langwerpig-omgekeerd 


eirond . 


L. tenuifolius blz. 647. 


b. Blaadjes omgekeerd eirond of langwerpig. Bloemen in schermen. Planten bijna 


onbehaard of lang behaard. 


aa. Stengel niet of nauw buisvormig, vast. Kelktanden voor den bloei samen- 
neigend. Kiel rechthoekig opstijgend, plotseling in den snavel toegespitst. 


L. corniculatus blz. 648. 


bb. Stengel wijd buisvormig, zacht. Kelktanden voor den bloei boogvormig af- 
staand of teruggekromd. Kiel afgerond opstijgend, geleidelijk toegespitst. 


L. angustissimus *) L. Smalle rolklaver (fig. 789). 


L. uliginosus blz. 649. 


Deze plant is al of niet behaard. Uit den dunnen wortel komt een rechtopstaande of 


liggende, uitgespreide stengel. 

De bladen hebben ovaal-lancetvormige steunbladen, die 
langer zijn dan de bladsteel en de blaadjes der bovenste 
bladen zijn langwerpig-lancetvormig. 

De bloemen zijn geel, klein (6-7 mM) en staan 1 of 2 
bijeen op dunne stelen, die even lang of 2-4 maal zoo 
lang zijn als de bladen, in wier oksels zij staan. De kelk 
is kegelvormig en heeft gewimperde, uit een breederen 
voet draadvormige tanden, die korter dan de buis zijn 
(fig. 789). De bloemkroon is langer dan de kelk en heeft 
een cirkelronde, vaak iets roode vlag, die langer is dan 
de over een rechten hoek gekromde kiel. De peul is recht, 
15-25-zadig, zeer.slank, 5 à 7 maal zoo lang als de kelk 
(fig. 789). ©. 5-50 cM. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op droge, zandige heuvels in West- en Zuid-Europa voor, 
doch is bij ons alleen aangevoerd gevonden, nl. bij Deventer 
(Pothoofd). 


L. tenuifólius?) L. Smalbladrolklaver (fig. 790). 


Lotus angustissimus 
Fig. 780. 


Deze plant is kaal of nauwelijks behaard. Zij heeft zeer dunne, liggende 


stengels, waarvan het bovenste deel vaak recht- 
opstaat. Zij zijn sterk vertakt, rond, nauw buis- 
vormig en verwijderd bebladerd. 

De bladen hebben meest iets vleezige, blauw- 
groene blaadjes. 

De bloemen zijn geel, soms oranje, vrij klein 
(1 cM) en staan 1-5 bijeen op draadvormige stelen, 
die 6-7 maal zoo lang zijn als de bladen, in wier 
oksels zij staan. De kelk is klokvormig met gelijke, 
opgerichte tanden, die aan den voet driehoekig en 
naar boven priemvormig versmald zijn (fig. 790). 
Zij zijn korter dan de buis en neigen voor den 
bloei samen. De zwaarden zijn smal langwerpig- 


Lotus tenuifolius 
Fig. 790. 


omgekeerd eirond, zij hebben een bijna rechten onderrand en bedekken de 


1) angustissimus — zeer smal. 2) tenuifolius — dunbladig. 


648 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


een weinig onder een stompen hoek gekromde kiel niet geheel. De peul 
is 20-30 mM lang, dun, lijnvormig, recht, cylindrisch, meest 12-zadig 
(fig. 790). 4. 3-8 dM. Juni—September. 

De plant gelijkt nog al veel op Lotus corniculatus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op vochtige en 
zandige plaatsen, meest op zilten grond, in Midden- en Zuid-Europa voor 
en is bij ons, vooral op zeeklei, vrij algemeen. 


L. eorniculátus!) L. Rolklaver (fig. 791). 

Deze plant is verspreid behaard of bijna kaal. Zij heeft een harden wortel 
stok, waaruit een kantige, vertakte, 
liggende of opstijgende, gevulde of 
nauw buisvormige, tamelijk verwijderd 
bebladerde stengel komt. 

De bladen hebben scheef omgekeerd 
eironde steunbladen en de blaadjes 
zijn alle zeer kort gesteeld, omgekeerd 
eirond tot langwerpig. 

De bloemen zijn tot circa 5-bloemige 
hoofdjes vereenigd, die aan den voet 
een zittend 3-tallig blad of ook een 
enkel blaadje dragen. De stelen dier 
hoofdjes zijn langer dan de bladen, 
in wier oksels zij staan. De bloemen 
zijn sterk, geel, de ‘vlag; sdiesbree 
ovaal, stomp en in het midden ge- 
vouwen is, is voor en ook vaak na 
den bloeitijd rood aangeloopen en 
wordt bij het drogen geleidelijk blauw- 
groen. De kelk is klokvormig, met 
gelijke tanden, die uit een driehoekigen 


Lotus corniculatus 5 5 ae 5 À 
Fig. 791. voet priemvormig ZIjn, opgericht staan, 


a bleem, b bloem in overlangsche doorsnede, zelfs in den knop, en even lang als 


geren de buis zijn. De zwaarden zijn breed 


omgekeerd eirond met een sterk gekromden onderrand, zij zijn afgeknot en 
iets smaller dan de kiel. De peul is cylindrisch, recht, 20-35 mM lang, 
lijnvormig, plaatselijk wat opgezwollen en bevat bruine, ovale zaden. X. 
7-30 cM. Mei—Herfst. 

Als variëteiten moeten vermeld worden: 

6. cilidtus®) Koch. Hier is de stengel kaal en de blaadjes en de kelken 
zijn langharig gewimperd. 

y. hirsútus”) Koch. Deze heeft een rechtopstaanden, grijsgroenen, ruw 
en lang behaarden stengel. 

ò. crassifólius*) Ser. De plant is behaard, de blaadjes zijn eirond en 
eenigszins vleezig. De wortels zijn dik, de stengels liggend. 

De soort onderscheidt zich van de er iets op gelijkende Medicago falcata 
door de duidelijk schermvormige bloeiwijze en door de groote bladachtige 
steunbladen. 


Biologische bijzonderheden. De soort zelve is een xerophyt. De strand- 


1) corniculatus — gehoornd. 2) ciliatus —= gewimperd. 3) hirsutus — ruwharig. 
4) crassifolius — dikbladig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 649 


° 


vorm ò. crassifolius is dikbladig en saprijk als de echte halophyten. De 
gewone vorm wordt echter ook, als zij op een zilten bodem groeit, dikker 
van blad. 


Volksnamen. Als bijzondere namen mogen hier nog vermeld worden 
Fransche klaver (Voorne en Beijerland) en gele zwijnetongetjes (Groningen). 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt in weiden, bos- 
schen, in bouwland, op heuvels, in het algemeen op droge plaatsen in 
geheel Europa voot en is ook bij ons algemeen. De var. @. is bij Hulshorst 
en Wassenaar gevonden, de var. 7. alleen bij Hulshorst en de var. ò. bij 
Wassenaar, Waalsdorp en bij Oost-Voorne. Waarschijnlijk zal deze wel meer 
op zilten grond voorkomen, maar niet onderscheiden zijn van de soort. 


L. uliginósus !) L. Moerasrolklaver (fig. 792). 

Deze plant is kaal of verspreid behaard! Uit den kruipenden wortelstok 
komt een opstijgende of rechtopstaande, wijd 
buisvormige stengel. 

De bladen hebben rondachtig-hartvormige 
steunbladen en omgekeerd eirond-wigvormige, 
van onderen blauwgroene blaadjes. 

De bloemen staan in 10-, tot meerbloemige 
hoofdjes, op dikke stelen, die 4-5 maal zoo lang 
zijn als de bladen, in wier oksels zij staan. De 
bloemen zijn geel, zelden of nooit roodachtig 
aangeloopen. De kelk is klokvormig met gelijke 
tanden, die lancet-lijnvormig zijn en even lang 
als de buis (fig. 792). De zwaarden der bloem- | 
kroon zijn afgerond, even breed als de kiel, Lora Deo 
omgekeerd eirond, de onderrand is bijna recht Bie: 
en bedekt de kiel. De peul is lijnvormig, cylindrisch, recht, 20-30 mM 
lang. De zaden komen in grooter getal voor dan bij L. corniculatus, doch 
zijn kleiner (fig. 792). U. 3-45 dM. Juni—Augustus. 

De geheele plant is krachtiger en draagt meer bloemen dan de andere soorten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in vochtige 
moerassige weilanden en langs slooten in Mid- 
den- en Zuid-Europa voor en is ook bij ons 
algemeen. 


> 


13. Tetragonólobus®) Scop. 


T. siliquósus ©) Rth. Hauwklaver (fig. 703). 

De plant ís verspreid behaard. Uit den beschubden 
wortelstok komt een aan den voet vertakte, liggende of 
opstijgende stengel. 

De bladen gelijken op die van Lotus, doch de steun- 
bladen zijn hier veel kleiner dan de blaadjes. De bladen 
zijn kort gesteeld en hebben zittende steunblaadjes, die 
scheef eirond en langer dan de bladsteel zijn. De blaadjes 
zijn ook kort gesteeld, die der bovenste bladen zijn lang- Tetragonolobus siliquosus 
werpig, die der lagere wigvormig-omgekeerd eirond, ter- Fig. 703. 
wijl het topblaadje meer ruitvormig is. 

De bloemen staan in l-(zelden 2-)bloemige hoofdjes in de oksels der bladen, zijn groot 


1) uliginosus —= moeras. 2) van het Grieksche tetragonos: vierhoekig en lobos: 
peul en slaat op de vierkante gedaante der vrucht. 3) siliquosus — hauwdragend. 


650 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


(ongeveer 25 mM lang), bleekgeel (de zwaarden zijn donkerder). De onderste bloemstelen 
zijn 3 à 4 maal zoo lang als de bladen, in wier oksels zij staan en hebben een klein 
blaadje aan den top. 

In de bloemen is de kelk cylindrisch met gewimperde tanden, die de helft van de lengte 
der buis hebben en is de bloemkroon 2 maal zoo lang als de kelk (fig. 793). De peul is 
35-80 mM lang en 5 mM breed, veelzadig, bijna glad met 4 vlakke vleugels, die omstreeks 
1/, maal zoo breed zijn als de peul. %. 1—3 dM. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in vochtige weiden en moe- 
rassen, vooral op zilten, kalkachtigen en leemgrond in Midden- en Zuid-Europa voor en 
is bij ons alleen in het Haagsche bosch en bij Rotterdam gevonden. 


14. Glyeyrrhíza') L. 


G. glábra?) L. Zoethout (fig. 794). 

De plant is kruidachtig en bijna onbehaard. Zij heeft een houtigen wortel, die diep in 
den bodem gaat. Daaruit komen eenige rechtopgaande, krachtige, vertakte, naar boven 
ruwe, los bebladerde stengels. 

De bladen zijn oneven gevind, 4-8-jukkig. De blaadjes 
zijn ovaal-elliptisch of langwerpig, gaafrandig, van on- 
deren kleverig, stomp met een stekelpunt. De steun- 
bladen ontbreken, doch in plaats daarvan vindt men 
aan weerszijden van den voet van den, van een groef 
voorzienen bladsteel, twee roodachtige knopjes. 

De bloemen zijn vrij klein en staan in groot aantal 
bijeen in losse aarvormige, cylindrische trossen op 
okselstandige stelen, die half zoo lang zijn als de 
bladen, in wier oksels zij staan. Zij zijn lila gekleurd 
met een witte of bleeklilakleurige vlag. De kelk is 
klierachtig, buisvormig, aan den voet bultig, 2-lippig 
met 5 ongelijke, lancetvormige tanden, die langer dan 
de buis zijn. Van de bloemkroon is de vlag opgericht, 
langwerpig, langer dan de zwaarden, die op hun beurt 
langer zijn dan de spitse kiel, welke uit 2 vrije bladen bestaat. De meeldraden zijn 2- 
broederig. De stempel is schuin. De peul is langwerpig, onbehaard’, sterk samengedrukt, 
fijn geaderd, 2-4-zadig. De zaden zijn lensvormig. %. 5-18 dM. Juli, Augustus. 


Glycyrrhiza glabra 
Fig. 794. 


Biologische bijzonderheid. De deelen van het samengestelde blad slaan na zonsonder- 
gang naar beneden om en bedekken elkaar met de rugvlakten. Daardoor wordt overmatige: 
afkoeling gedurende den nacht tegengegaan. 


Volksnamen. Behalve de naam zoethout, die algemeen in gebruik is, worden de namen 
swieteprikke, swietehout en prikswiethout in Friesland, lickorisse (drop —lekkeris) in Gro- 
ningen, krissie en lakrits in Zuid-Limburg, sep in het Oosten van Noord-Brabant en 
canessenhout in het Land van Hulst gebruikt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa aan slooten en 
in weiden voor. ‘Bij ons wordt zij gekweekt en is op Zuid-Beveland, in het Oostelijk deel 
van Zeeuwsch-Vlaanderen, bij Zevenbergen en Klundert verwilderd gevonden. 


15. Galéga®) L. 


&. officinális®) L. Galigaan (fig. 795). 

Deze plant is kruidachtig en onbehaard. Uit den wortel komen een vrij groot aantal 
rechtopgaande, vertakte, los bebladerde stengels. 

De bladen zijn oneven gevind, 4-8-jukkig. Zij hebben vrij groote, half pijl-lancetvormige 
steunblaadjes met een lange stekelpunt en omgekeerd eironde, langwerpige of lancetvor- 
mige, stekelpuntige blaadjes. 

De bloemen zijn vrij groot, hangend en staan in grooten getale in langwerpige, recht- 


1) van het Grieksche glykus: zoet, rhiza: wortel, hetgeen slaat op de eigenschap van 
den wortel, die ook in den Nederlandschen naam zoethout is uitgedrukt. 2) glabra = 
onbehaard. 3) van het Grieksche gala: melk en agoo: brengen. Het zou een voeder- 
plant zijn, die de afscheiding van melk bevordert. 4) officinalis — geneeskrachtig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 651 


opstaande, okselstandige trossen met stelen, die langer zijn dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. Zij zijn blauwachtig en hebben een lilakleurige 
vlag, witte zwaarden en kiel. De kelk is onbehaard, klok- 
vormig, bultig aan den voet en heeft bijna gelijke priem- 
vormige tanden, die even lang als de buis zijn (fig. 795). 
De bloemkroon heeft een opgerichte, langwerpige vlag, 
die aan den top en aan de beide zijden teruggeslagen is 
en langer is dan de langwerpige zwaarden en even lang 
is als de tamelijk spitse kiel. De meeldraden zijn ten 
deele tweebroederig, doordien de 10e meeldraad tot op het 
midden vergroeid is met de buis der 9 andere. De stempel 
staat eindelings en is knopvormig. De peul is 2 à 4 cM 
lang, uitgespreid-opstijgend, lijnvormig, bultig, schuin ge- 
streept, onbehaard, toegespitst (fig. 795). De zaden zijn 
langwerpig. 4. 6-12 dM. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheid. De knoppen der bloemen 
zijn rechtopstaand; zijn de bloemen geschikt om insecten 
te ontvangen, dan krommen zich de stelen zoo, dat de 
ingang der bloem ter zijde ligt, terwijl later de kroonbladen afvallen en nu de geheele 
bloem zich naar de aarde richt. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in weiden, aan beken en slooten 
in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons wordt zij wel gekweekt en is verwilderd bij 
Zwolle, Hilversum, Zeist en Dordrecht gevonden. 


16. Colútea*) L. 


C. arboréscens®) L. Blazenstruik (fig. 796). 

Deze plant is een rechtopstaande, vertakte heester, die los met bladen bezet is. De 
jonge takken en bladen zijn fijn aanliggend behaard. De 
bladen zijn oneven gevind, 3-5-iukkig en hebben kleine, 
vrije, lancetvormige steunblaadjes. De blaadjes zijn omge- 
keerd eirond of omgekeerd hartvormig, gaafrandig, meest 
uitgerand, dofgroen, duidelijk geaderd. 

De bloemen zijn sterk geel, groot (2 cM)‚ hangend en 
staan 2-6 bijeen in kleine, okselstandige, gesteelde trossen, 
wier stelen korter dan of even lang zijn als de bladen, in 
wier oksels zij staan. De kelk is behaard, kort, klokvormig, 
met 5 ongelijke, driehoekige tanden, die 4 maal zoo kort zijn 
als de buis (fig. 796). De bloemkroon heeft een cirkelvor- 
mige vlag, die opgericht staat, aan den voet 2 korte knob- 
bels heeft en in het midden een hartvormige, bruine vlek, 
verder sikkelvormige zwaarden, die korter zijn dan de kiel. \ IE 
De laatste loopt in een korten, afgeknotten snavel uit. De Colutea arborescens 
meeldraden zijn 2-broederig. De stijl is aan den top haak- Fig. 796. 
vormig gebogen en draagt den stempel zijdelings. De peulen 
zijn 4-5 cM lang, 2-3 cM breed, hangend, sterk opgezwollen tot een groote vliezige blaas, 
geaderd, onbehaard (fig. 796). De zaden zijn in groot aantal aanwezig, zij zijn zwart en 
rond. b. 1,5-45 M. Juni, Juli, soms October. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De heester komt op kalkachtige heuvels in 
Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons wordt hij als sierstruik nog al eens aangeplant en 
is soms verwilderd (bij Amersfoort, Utrecht, Maastricht en op den Sint-Pietersberg). 


17. Robínia®) L. 


R. Pseud-Acácia®) L. Acacia (fig. 797). 
Deze plant is een boom of heester met stekelige takken en een uitge- 


1) van het Grieksche colutaô: ik maak gedruisch; de peul springt met groote kracht 
open, volgens anderen van koiloo: uithollen, om de opgeblazen peul, die met lucht gevuld is. 
2) arborescens — boomachtig. 3) genoemd naar J. Robin, tuinntan van Koning Hendrik 
IV van Frankrijk, die haar in 1601 het eerst in Frankrijk aanplantte. t) Pseud-Acacia = 
valsche acacia. 


652 ze ARIIONAGENE Nen FAMILIE 78. 


spreide kroon, waarvan de takken in de jeugd buigzaam, gegroefd en 
roodbruin zijn. 

De bladen zijn oneven gevind, 4-12-jukkig. De blaadjes zijn eirond tot 
langwerpig-eirond, gaafrandig, zacht, aan den 
top met een klein stekelpuntje, ieder met een 
klein priemvormig steunblaadje. De steunbladen 
zijn vervormd tot 2 krachtige stekels (fig. 797). 

De bloemen staan in groot aantal bijeen in 
losse, lange, hangende, okselstandige trossen, 
die korter zijn dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. 

De bloemen zijn wit, groot (2 cM),‚ welriekend. 
Zij hebben een korten, klokvormigen, bijna 2- 

Ni lippigen kelk met een 2-tandige boven- en een 
AE 3-spletige onderlip. De kroonbladen zijn alle 
even lang. De vlag is cirkelvormig, terugge- 
slagen, uitgerand. De kiel is spits. De meel— 
draden zijn 2-broederig. De stijl is aan het eind gebaard, naar boven 
gebogen met een eindelings geplaatsten stempel. De peulen zijn circa 8 cM 
lang, 12-25 mM breed, hangend, langwerpig, onbehaard, plat gedrukt met 
zwarte, vlakke, niervormige- zaden (fig. 797). &. Hoogte tot 27 M. Juni, Juli. 


Fig. 797. 


Biologische bijzonderheden. In 
de middaguren staan de blaadjes 
vertikaal rechtop om een te sterke 
beschijning door de zon en te groote 
verdamping te beletten. Des nachts. 
staan ze vertikaal naar beneden en 
bedekken elkaar met de rugvlakten 
om te groote afkoeling tegen te 
gaan (fig. 798). A 

De in doornen veranderde steun— 

Robinia Pseud-Acacia bladen beschutten de knoppen, die 
Fig. 798. in de oksels van het afgevallen blad 
ed ontstaan zijn. 
De bloemen vallen zeer op door 
het vereenigd zijn tot groote trossen en door haar sterken geur. 

De vlag heeft een groen honigmerk. De bloemen bevatten honig en worden 
door bijen bezocht. De bovenranden van de kiel sluiten dicht aaneen, 
beneden bevindt zich de gewone verbinding met de zwaarden. De vlag 
zorgt vooral voor het samenhouden der zwaarden, kiel en der buis, die 
door de geslachtsorganen gevormd wordt, daar het onderste deel er van 
met 2 krachtige, elastische lobben al deze deelen omvat. De achterste 
uitsteeksels der platen der zwaarden drukken, zoolang zij door de vlag 
omvat worden, ook op de buis der geslachtsorganen, omdat de nagels der 
zwaarden iets naar buiten gedraaid zijn, waardoor de platen naar binnen 
en beneden gedrukt worden. De helmknopjes stuiven al, als de bloem nog 
knop is. Het stuifmeel zet zich in de haren van den stijlborstel, doch 
wordt door beschuttende borstels van den stempel afgehouden. De vertikaal 
opstijgende 6 cM lange stijl draagt aan zijn top den knopvormigen stempel, 
die door een krans van schuin naar boven gerichte borstels is omgeven. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 653 


Daaronder volgt een !/, mM lang, kaal deel en daaronder draagt de stijl 
een borstel, wiens haren aan de buitenzijde penseelachtig samengedrongen 
zijn en daar slechts !/, mM innemen, terwijl zij aan de binnenzijde losser 
staan over 11/,-2 mM (fig. 799). 

De stempel blijft nog lang na het openspringen der helmknopjes kleverig. 
Bij insectenbezoek treedt eerst de stempel 
en later het stuifmeel uit den top van de 
kiel, om na het ophouden der drukking er 
weer in terug te keeren. 

Volksnamen. Het meest wordt de naam 
acacia gebruikt, in Noord-Limburg en op 
Tholen spreekt men van zilveren regen, in Robinia Pseud-Acacia 
Zuid-Limburg van witte regen. ed has: 

Stamper van ter zijde gezien. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. 

De plant is afkomstig uit Noord-Amerika en wordt bij ons veel aangeplant. 
Ook is zij vaak bij ons verwilderd, doch op sommige plaatsen geheel 
ingeburgerd. 


18. Astrágalus!) L. 


Kelk buis-klokvormig, met 5 bijna gelijke tanden. Vlag ovaal of lang- 
werpig, niet opgericht, langer dan de zwaarden. Kiel stomp. Meeldraden 
tweebroederig. Peul uit den kelk stekend of er in gesloten, vaak omgekeerd 
driehoekig, niet of weinig opgeblazen, volledig of onvolledig tweehokkig, 
doordat de binnennaad naar binnen is omgebogen, meest veelzadig. 

Bloemen rood, violet, blauw of wit- of geelachtig, in okselstandige tros- 
sen of hoofdjes. 

Bladen oneven gevind, zelden even gevind, zonder ranken. Blaadjes 
gaafrandig. Steunbladen vrij of vergroeid. 

Kruidachtige of aan den voet een weinig houtige planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Astragalus. 


A. Kroonbladen groenachtig-geel. Plant bijna onbehaard. Blaadjes 9-13, ovaal. Peulen 


lijnvormig, onbehaard . .… . … A. glyeyphyllus blz. 653. 
B. Kroonbladen purperblauw. Plant aangedrukt ‘behaard. Blaadjes 17-25, langwerpig. 
Peulen ovaal-langwerpig, behaard . . .. : - … … … A. Onobrychis blz. 654. 


A. glyeyphyllus2) L. Hokjespeul (fig. 500), 

De plant is groen en bijna onbehaard. Uit 
den bodem komen vele liggende of opstijgende, 
vertakte, krachtige, vaak purperkleurig aange- 
loopen stengels. 

De bladen zijn oneven gevind, 4-6-jukkig, met 
groote, ovale blaadjes. De bovenste steunblaadjes 
zijn vrij, kruidachtig, toegespitst lancetvormig, 
de onderste vooral aan de niet bloeiende stengels 
met elkaar vergroeid. 

De bloemen zijn groenachtig geel, vrij groot 
en staan in ovale, later langwerpige, vrij dichte — Atrans 
trossen op okselstandige stelen, die 3 maal zoo Fig. 800. 


1) van het Grieksche astragalos: wervel, hielbeen, naar den hoekigen vorm der zaden. 
2) glycyphyllus —= zoetbladig. 


654 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78- 


kort zijn als de bladen, in wier oksels zij staan. De kelk is onbehaard, 
klokvormig, met kelktanden, die korter zijn dan de kelkbuis (fig. 800). De 
peul is 30 à 35 mM lang, 5 mM breed, opgericht, lijnvormig, bijna drie- 
kantig, beneden diep gegroefd, gebogen, toegespitst, onbehaard (fig. 800). 
De verschillende peulen eener bloeiwijze staan dicht opeen, zij zijn samen- 
neigend. De zaden zijn boonvormig. 3-12 dM. 2. Juni—September. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
op grazige en onbebouwde plaatsen in Midden-Europa voor. Bij ons is zij 
het meest in het kreupelhout in heuvelachtige streken gevonden, nl. in de 
omstreken van Nijmegen, bij Hilversum en in Zuid-Limburg. 


A. Onobrychis )) L. Esparcette-hokjespeul (fig. 801). 
Deze plant ís witachtig aanliggend behaard. Zij heeft een opstijgenden stengel. 

De bladen zijn oneven gevind, 8-12-jukkig. De blaadjes 
der hoogere bladen zijn langwerpig, die der onderste 
eirond, uitgerand. De steunbladen der bovenste bladen 
zijn eirond-lancetvormig, zij zijn zoo vergroeid, dat zij 
den stengel omvatten. 

De bloemen zijn blauwachtig purper, vrij groot, opge 
richt en zitten ten getale van 10-20 in omgekeerd eironde, 
dichte trossen, die ten slotte verlengd zijn en aan stelen 
staan, die langer zijn dan de bladen, in wier oksels zij 
zitten. De kelk is behaard, buisvormig met lancetvormige 
fl / tanden, die 3-5 maal zoo kort zijn als de buis. De vlag 
if / is lijnvormig-langwerpig, afgeknot, veel langer dan de 

ip zwaarden (fig. 8C1). De peulen zijn 10-12 mM lang, 5 
mM breed, uit den kelk stekend, opgericht, ovaal-lang- 
Nj ig werpig toegespitst, ruw behaard (fig. 801). 4. 2-5 dM. 

Astragalus Oncbrychis Juli—September. 
Fig. 801. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op de bergen in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons wordt zij wel als sierplant aan- 
gekweekt, doch waar zij bij ons in het wild is gevonden, is zij waarschijnlijk wel aange- 
voerd, nl. alleen bij Rotterdam en Arnhem. 


19. Coronílla®) L. Kroonkruid. 


Kelk kort klokvormig, 5-tandig, de 2 bovenste tot bijna aan den top 
vergroeid, daardoor bijna 2-lippig. Kroonbladen langgenageld. Kiel ge- 
kromd en toegespitst gesnaveld. Meeldraden 2-broederig, de langste aan 
den top verbreed. Peul lijnvormig, recht of gebogen, cylindrisch of hoekig, 
onbehaard, verdeeld in ovale, eenzadige leden, die zich bij rijpheid scheiden. 
Zaden langwerpig of cylindrisch. Bloemen geel of violet, vrij groot, in 
schermen, op lange, okselstandige stelen. Bladen oneven gevind, zelden 
3-tallig met gaafrandige blaadjes en vrije of onderling vergroeide steun— 
bladen. 

Kruiden of houtige, onbehaarde planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Coronilla. 


A. Bloemen wit, rose en violet, in schermen van 10-15. Bladen oneven gevind, 7-12-jukkig. 

Peulen bij rijpheid opgericht. . …. ......« - « - « «-C. varia blz. 655. 

B. Bloemen geel, 2-4 bijeen op stelen. Bladen enkelvoudig of bestaande uit 3 ongelijke 
blaadjes, waarvan het topblaadje zeer groot is. Peulen uitgespreid. 

C. scorpioides blz. 656. 


1) Onobrychis —= ezelvoeder. 2) verkleinwoord van het Latijnsche woord corona: 
krans. Dit slaat op het in een krans staan der bloemen bij C. coronata. 


FAMILIE 78.  VRAPILIONACGEAE: rr 655 


C. váriaë) L. Kroonkruid (fig. 802) 

De plant is groen, onbehaard en heeft een kruipenden wortelstok , waaruit 
vele kruidachtige, holle, uitgespreide, liggende of opstijgende, vertakte, ge- 
groeÎde, bijna hoekige stengels komen. 

De bladen zijn gesteeld of bijna zittend, oneven gevind, 7-12-jukkig. 
De blaadjes zijn langwerpig-ovaal tot lijnvormig- 
langwerpig, de 2 onderste zijn naar den stengel (s EP 
gebogen. De steunbladen zijn lancetvormig, vrij. \ S-{Âr{S 

De bloemen zijn vrij groot (l cM) en staan 5-20 | 4” 
bijeen in schermen, op stelen, die langer zijn dan | Ï 
de bladen, in wier oksels zij staan. De bloem- ij 


| 
| | r / 
steeltjes zijn driemaal zoolang als de kelkbuis. De | | en VS 
kelk is kort, open, klokvormig met korte, priem- \ | rl eN DK 
vormig-toegespitste, door wijde bochten van elkaar | ni 1 ND 
gescheiden tanden, waarvan de onderste kort is \\\| > I){ ) | M 
en het bovenste paar dichter bij elkaar staat (fig. — en 


802). Van de bloemkroon is de vlag breed spatel- 
vormig, rose met donkere strepen, in het midden 
met een groef in de tengte, boven den nagel op 
iedere zijde met een stompen tand, terwijl de zwaarden half hartvormig, 
wit of bleekrood zijn en de kiel sikkelvormig gekromd, zijdelings samen— 
gedrukt, wit met een purperkleurigen snavel is. De meeldraden zijn 
2-broederig. De peulen staan bij rijpheid opgericht, hebben 3-6 leden, 
vier stompe kanten en zijn langgesnaveld (fig. 802). De zaden zijn licht- 
bruin, glanzend. 2. 3-12 dM. Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij Lotus, doch alle 10 verdikte helmdraadtoppen werken 
samen als zuiger. De bloemen scheiden niet op de gewone plaats honig 
af, de beide openingen aan den voet van den vrijen meeldraad ontbreken, 
maar aan de buitenzijde van den vleezigen kelk wordt honig afgescheiden, 
waarop de bijen afkomen. Zij vliegen gewoon naar de zwaarden, die 
over de kiel gewelfd zijn en in het midden der bloem een soort kussen 
vormen, waarop zij zich neerzetten. Zij steken dan de slurf onder de vlag 
en door de wijde tusschenruimte, die zich tusschen de ongewoon smalle 
nagels der kroonbladen bevindt, komt die slurf weer uit de bloem en komt 
zoo bij den honig. 

De bladen slaan zich na zonsondergang naar boven en gaan met de 
rugvlakten tegen elkaar liggen, zij zijn zoo beschut tegen te groote afkoeling. 

De plant is door het looizuurgehalte der bladen beschut tegen slakken- 
vraat. De kleine deelvruchtjes worden door den wind verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
op zonnige heuvels in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons vindt men 
haar ook in weiden en op droge gronden, vrij zeldzaam, vooral op rivier- 
klei en op zandgrond, die dicht daaraan grenst. 


Coronilla varia 


Fig. 892. 


C. scorpioides?) Koch. Schorpioen-kroonkruid (fig. 803). 

De plant is onbehaard, blauwgroen en heeft een penwortel. De stengels 
zijn kruidachtig, teer, dun, meest niet vertakt en verwijderd bebladerd. 
De onderste bladen zijn gesteeld, enkelvoudig, spatelvormig, de andere 


1) varia — verwisselend. 2) scorpioides — schorpioenachtig. 


656 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78 


zijn 3-tallig met zeer ongelijke blaadjes. Het topblaadje is veel grooter 
en eirond, de zijblaadjes zijn klein, eirond, iets niervormig, zittend en staan 
dicht aan den stengel. De steunbladen zijn klein, 
vergroeid tot een enkel blaadje, dat tegenover 
het blad staat. 

De bloemen zijn geel, klein en staan 2-4 bijeen 
op stelen, die even lang als of iets langer zijn 
dan de bladen, in wier oksels zij staan. De 
steeltjes der bloemen zijn de helft korter dan de 
kelk. De peulen staan horizontaal uitgespreid, 
zijn 3-4 cM lang, gebogen, knoopig, gestreept 
en zijn 3-8-ledig met 6 stompe kanten (fig. 803). 
OQ. 1-4 dM. Mei—Juli. 


Corogilla scorpioides Biologische bijzonderheid. De vrucht ziet er 
re uit als een klauw en blijft daardoor aan voorbij- 
loopende dieren hangen en wordt door deze verspreid. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op akkers en 
andere bebouwde plaatsen in Zuid-Europa voor. Bij ons is zij een paar 
malen aangevoerd waargenomen, nl. bij Apeldoorn op een met sumac uit 
Palermo bemest klaverveld, bij Amersfoort, Rotterdam en Amsterdam. 


20. Orníthopus!) L. Vogelpootje. 


Kelk buisvormig, met 5 bijna gelijke tanden, de 2 bovenste aan den voet 
een weinig vergroeid. Kroonbladen kortgenageld. Kiel bijna recht, stomp, 
korter dan de vlag en de zwaarden. Meeldraden 2-broederig, met helm- 
draden, die afwisselend aan den top verbreed zijn. Peul lijnvormig, 
samengedrukt, gebogen, gesnaveld, netvormig geaderd, met leden, die 
aan beide uiteinden zijn samengesnoerd en bij rijpheid van elkaar loslaten. 

Bloemen rose of geel, klein, in 1-8-bloemige schermen op okselstandige 
stelen. Bladen oneven gevind met gaafrandige blaadjes. Steunblaadjes 
klein of ontbrekend. 

Eenjarige, zwakke, vrij lage planten. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Ornithopus. 


A. Bloemen geel, omgeven door een schutblad, dat langer is dan de bloemen. Peulen 
gebogen, niet in de geledingen versmald, sterk samengedrukt. Kelktanden 2 à 3 maal 


zoo lang als de buis . . . . … 0. compressus blz. 656. 
B. Bloemen rose of witachtig. Peulen recht of weinig gebogen, in de geledingen sterk 

samengetrokken. 

a. Kelkbuis drie maal zoo lang als de eironde tanden . . . O. perpusillus blz. 657. 

b. Kelkbuis weinig langer dan de priemvormige tanden. . . . ©. sativus blz. 658. 


0. compréssus®) L. Vlak vogelpootje (fig. 804). 

Deze plant is witachtig behaard en heeft uitgespreid liggende stengels. De bovenste 
bladen zijn zittend, alle zijn 6-15-jukkig met ovale blaadjes, met gepunten top, terwijl het 
onderste paar tot den stengel genaderd is. De steunbladen zijn klein, bij de bovenste 
bladen ontbreken zij bijna. 


De bloemen zijn geel, 5-6 mM lang en staan in 3-5-bloemige schermen, die omringd 


1) komt van het Grieksche ornithos: van den vogel en pous: poot. Dit slaat op den 
stand der peultjes. 2) compressus — samengedrukt. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 657 


zijn door een schutblad, dat langer is dan het scherm. De stelen der bloeiwijze zijn eerst 
even lang, doch later langer dan de bladen, in wier oksels zij staan. De kelktanden zijn 
2 à 3 maal zoo kort als de buis (fig. 804). De peulen hangen 
ten slotte, zijn verlengd, lijnvormig samengedrukt, gebogen, 
behaard, sterk gestreept, met 5 à 8 leden, die niet aan de 
2 uiteinden zijn versmald (fig. 804). Het eindlid is in een 
snavel versmald, die langer is dan dit lid. ©. 2-5 dM. 
April—Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
op droge, zandige plaatsen in Zuid-Europa voor. Zij is bij 
ons met serradelle ingevoerd en alleen bij Breda gevonden. 


0. perpusillus*) L. Vogelpootje (fig. 805). 

Deze plant is eenigszins behaard. Uit den wortel 
komen vele liggende, zelden opstijgende, vertakte, 
verwijderd bebladerde stengels. | ed 

De bovenste bladen zijn zittend, alle zijn 5-12- Ore SNE 
jukkig. De blaadjes zijn ovaal of langwerpig, alle Fig. 804. 
met steunbladen, zij hebben een afgeronden top. 

De bloemen zijn zeer klein (4-5 mM lang) en staan 3-8 bijeen, scherm- 
vormig, op stelen, die korter of iets langer zijn dan de bladen, in wier 
oksels zij staan. De schermen dragen aan den 
voet een gevind blad. De bloemen hebben een 
behaarden kelk met eironde tanden, die 3 à 4 
maal zoo kort zijn als de buis (fig. 805), een 
bloemkroon, die dubbel zoo lang is als de kelk 
en een kleine afgeronde kiel heeft. De bloem- 
kroon is wit, doch de kiel geel, de vlag is 
purperkleurig geaderd. De peulen staan uitge- 
spreid opgericht, zijn een weinig gebogen, net- 
vormig geribd (fig. 805), behaard of onbehaard 
(fig. 805). Zij worden zwart, zijn in de gele- 

Biens pe ndillde dingen vernauwd en loopen uit in een snavel, 
Fis: 05. die nauwelijks korter is dan het laatste lid. De 
zaden zijn ovaal en bruinrood. ©, misschien 
ook U. 5-30 eM. Mei—Juli. 

Biologische bijzonderheden. In de kleine bloempjes zijn de kroonbladen 
en de meeldraden aan den voet met den kelk vergroeid. Deze vergroeiing 
kon beteekenis hebben, omdat nu de geheele voet der bloem zich met 
honig kan vullen, doch de onderzoekers vonden in de bloemen in het geheel 
geen honig. De inrichting in verband met de bestuiving is als bij Trifolium. 
Meeldraden en stamper zijn te gelijk ontwikkeld en even lang. Zelfbestuiving 
heeft zeker resultaat, daar zelden of nooit insectenbezoek voorkomt. 

De peulen hebben den vorm van klauwen, deze blijven aan voorbij- 
loopende dieren hangen en worden op die wijze wel verspreid. Ook wor- 
den de kleine deelvruchtjes wel door den wind in alle richtingen vervoerd. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, zandige 
plaatsen in West- en Midden-Europa voor en is bij ons algemeen. 


0. sativus?) Brot. Serradelle (fig. 806). 


Deze plant is behaard. Uit den penwortel komen liggende, opstijgende 
of rechtopstaande stengels. 


1) perpusillus — zeer klein. 2) sativus — gekweekt. 
HEUKELS, Flora. 42 


658 —. PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


De bovenste bladen zijn zittend, die onder aan den stengel zijn 12-15- 
jukkig, de hoogere zijn 6-9-jukkig. De blaadjes der onderste bladen zijn 
elliptisch, die der hoogere zijn langwerpig-lancetvormig, alle zijn van 
steunbladen voorzien en puntig. 

De bloemen zijn lila en staan 2-5 bijeen op 
stelen, die omstreeks 2 maal zoo lang zijn als de 
bladen, in wier oksels zij staan. Het schutblad 
der bloeiwijze is nauwelijks zoo lang als de kelk. 

De kelk is dicht behaard en heeft priemvormige 
tanden, die even lang als de buis zijn (fig. 806). 
Van de bloemkroon is de vlag rechtopstaand, rose 
met lilakleurige strepen, 6-7 mM lang, 1!/‚ maal 
zoo lang als de rechtuitstaande zwaarden, die op 
hunne beurt weer 3 maal zoo lang zijn als de kiel. 

Ornithopus sativus De laatste is nauwelijks zoo lang als de kelktan- 

ien BD den. De peul is bijna recht, sterk netvormig ge- 

ribd, onbehaard, 3-7-ledig, glanzend, bij rijpheid vaalbruin, in de geledingen 

ingesnoerd met een rechten snavel, die meest langer is dan het laatste lid 

der peul (fig. 806). ©, misschien ook 2. 3-6 dM. Juni—Augustus, soms 
enkel in October en November. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige 
plaatsen in Zuidwest-Europa voor, vooral in Zuidwest-Frankrijk, Spanje en 
Portugal. Bij ons wordt zij nog al als voedergewas gekweekt en is ver- 
wilderd gevonden. 


21. Onobry chis !) Trn. 


0. viciaefólia ?) Scop. (O. sativa) Lmk.). Esparcette (fig. 807). 

Deze plant is verspreid behaard of bijna kaal, groen. Uit den dikken penwortel komen 
l of meer rechtopstaande of opstijgende, meest niet ver- 
takte, ronde en gegroefde stengels. 

De bladen zijn oneven gevind, 6-12-jukkig, gesteeld. De 
steunbladen zijn tot een dunvliezig blad vergroeid, dat 
tegenover het blad staat. De blaadjes zijn langwerpig- 
omgekeerd eirond tot lijnvormig, gaafrandig, van onderen 
behaard. 

De bloemen zijn rose, rood gestreept, zelden wit, vrij 
groot en staan in grooten getale in lange, dichte trossen 
op stelen, die langer zijn dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. ledere bloem heeft 3 schutblaadjes, een grooter 
en 2 kleinere smalle, spitse. De kelk bestaat uit een buis 
met 5 gelijke tanden, die 2 à 3 maal zoo lang zijn als de 
buis, doch nauwelijks zoo lang als de bloemknop en 
korter dan de helft der kroon (fig. 807). De kroonbladen. 
zijn kort genageld, de vlag is iets uitgerand, in het midden 

Fig. 807. overlangs iets gevouwen en te gelijk iets naar boven ge- 
bogen. Zij is ongeveer even lang als de scheef afgeknotte kiel. De zwaarden zijn korter 
dan de kelktanden. De meeldraden zijn 2-broederig met draadvormige helmdraden. Het 
vruchtbeginsel is zijdeachtig behaard. De peulen zijn scheef rond, bruin, aan den rand en 
op de aderen der zijvlakken stekelig getand, iets samengedrukt, 1-2-zadig, niet open- 
springend, beenhard (fig. 807). De zaden zijn langwerpig, lichtbruin, weinig glanzend. %. 
3-6 dM. Mei—Juli. 


Onobrychis sativa 


1) van het Grieksche onos: ezel en bruchein: verslinden, dus een voederplant vooral door 
ezels gezocht. 2) viciaefolia — wikkebladig. 3) sativa — gekweekt. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 659 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op heuvels en in grasvelden in 
Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons wordt zij wel als voedergewas gekweekt en is 
soms wel verwilderd. 


22. Cícer*!) Trn. 


C. ariêtinum?) L. Keker (fig. 808). 

Deze plant riekt onaangenaam en is klierachtig afstaand behaard. De stengel is recht- 
opstaand, gegroefd. 

De bladen zijn oneven gevind, 6-8-jukkig, met ingesneden getande, half hartvormige 
steunbladen. De blaadjes zijn ovaal, naar 
voren gezaagd, stomp. 

De bloemen zijn lilakleurig, violet of 
wit, alleenstaand op een okselstandigen 
geleden en in het midden van een schut- 
blaadje voorzienen steel, die korter is dan 
het blad, in wiens oksel hij staat. De 
‘bloemen hebben een 5-tandigen kelk met 
gelijke tanden, die vrij wat langer dan de 
buis zijn, terwijl de 4 bovenste dicht 
opeenstaan, doch de onderste ver daarvan 
verwijderd is. De bloemkroon is weinig 
langer dan de kelk. De meeldraden zijn 
Z-broederig, de helmdraden aan den top | 
verbreed. De peulen hangen aan naar Gieenane nnn 
beneden gebogen stelen, zijn groot, sterk Fig. 808. 

‚opgeblazen, vliezig, ovaal-ruitvormig, ge- 
snaveld, ros gekleurd, bij rijpheid 1-2-zadig (fig. 808). De zaden zijn eirond-kegelvormig, 
gerimpeld. ©. 22-45 cM. Juni, Juli. 

Biologische bijzonderheid. Aan de plant zitten eencellige haren, die aan den top groote 


droppels zuur dragen, welke droppels ook weer opnieuw gevormd worden, als zij er door 
water zijn afgespoeld. Zij dienen om de plant te beschermen tegen slakkenvraat. 


& 


Voorkomen ín Europa en in Nederland. Waar deze plant inheemsch is, is onbekend, 
doch in Zuid-Europa en den Levant wordt zij om de zaden gekweekt. Bij ons is zij op 
verschillende plaatsen aangevoerd (bij Deventer, Amersfoort, Dordrecht, Arnhem, Tilburg 
en Amsterdam). 


23. Vícia®) Trn. Wikke. 


De indeeling der geslachten der Viciideae is zeker moeilijk, doordat ook hier weder 
blijkt, dat hoe natuurlijker een groep is, het des te moeilijker is haar in geslachten te 
scheiden. Als kenmerken voor een verdeeling kan de vorm van den stijl en de scheef of 
recht afgesneden meeldraadbuis dienen. Maakt men hiervan gebruik, dan krijgt men 3 kleine 
goed gekenmerkte geslachten, nl. Cicer, Pisum en Lens en 2 groote, Vicia en Lathyrus. 
De indeeling naar de ligging der blaadjes in den knop leidt tot geen andere resultaten, 
zij rechtvaardigt ook de scheiding van Lens en Lathyrus. Godron en Grenier slaan de 
verdere scheiding van Vicia in 3 geslachten voor: Vicia, Cracca en Ervum, maar dit gaat 
niet, want dan wordt b.v. Ervum hírsutum van E. tetraspermum gescheiden en met Vicia 
Cracca vereenigd, hetgeen onnatuurlijk is. Scheidt men echter deze soort van het geslacht 
Cracca af, dan krijgt men wel een goed afgescheiden groep, die echter geen geslachts- 
kenmerken meer bezit. Vereenigt men echter Cracca met Ervum, dan zouden de dan 
blijvende geslachten Vicia en Ervum geheel ongelijkwaardig zijn. Op deze wijze is dus 
geen bevredigende indeeling van Vicia te krijgen en ook zou, als men Vicia in verschil- 
lende geslachten ging verdeelen, evenzeer het geslacht Lathyrus in Lathyrus en Orobus 
moeten verdeeld worden. Het schijnt daarom het beste de geslachten Vicia en Lathyrus 
gewoon te behouden. 

Deze redeneering van Ascherson en Graebner in hunne Flora des Nordostdeutschen 


1) volgens sommigen van het Grieksche cicus: kracht, om de voedingswaarde der zaden, 
volgens anderen van krios: ram, omdat de zaden op een ramskop zouden gelijken, hetgeen 
ook de soortnaam zegt. 2) arietinum —= op een ram gelijkend. 5) van het 
Grieksche bikion: vaatje, in overdrachtelijken zin peulvrucht. 

42% 


660 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


Flachlandes schijnt mij zoo overtuigend, dat ik heb gemeend hier niet het voorbeeld in den 
tweeden druk van den Prodromus Florae Batavae gegeven, te moeten volgen en liever het 
geslacht, dat daar Ervum genoemd is, mede tot het geslacht Vicia te moeten brengen. 


Kelk buis-klokvormig met 5 gelijke of ongelijke tanden. Meeldraden 2- of 
bijna eenbroederig met een scheef afgesneden buis, naar den top niet ver- 
breed. Stijl draadvormig, gebogen, zijdelings of van voren naar achteren 
samengedrukt, onder den stempel gebaard of min of meer rondom den top 
behaard. Peul uit den kelk stekend, langwerpig of lijnvormig, gewoonlijk 
samengedrukt met een afgeronden top of gesnaveld, 2- of meerzadig. 

Bloemen verschillend gekleurd, in gesteelde trossen of 1-3 bijeenzittend 
in de bladoksels. 

Bladen even gevind, meestal met een enkelvoudige of een vertakte rank, 
met 1-15 paren gave, zelden getande blaadjes. Blaadjes in den knoptoestand 
samengevouwen. Steunblaadjes aanwezig. 

Kruidachtige, soms klimmende planten. 


Biologische bijzonderheden. Bij Vicia sepium en V. sativa vindt men 
zoog. extraflorale nectariën, nl. zitten aan de onderzijde der steunbladen 
honig afscheidende haren. Deze iets uitgeholde steunbladen vertoonen in 
hunne verschillende cellen een goed doorgevoerde verdeeling van arbeid. 
Terwijl toch de knotsvormige haren honig afscheiden, dienen de lange 
haren er tusschen om hem vast te houden, terwijl cellen met donkerviolet 
gekleurd celvocht die deelen intensief gekleurd maken en ze doen opvallen. 
De afscheiding van honig heeft alleen in de zon plaats en men vindt de, 
vooral dicht bij den stengeltop rijkelijk honig voortbrengende, nectariën 
regelmatig door mieren bezocht, die den honig begeerig oplikken. Soms 
komen ook bijen, hommels, vliegen en wespen voor ditzelfde doel. Men 
noemt zulke planten mierenplanten (myrmecophilen) en de plant trekt van 
die mieren, die zij voedsel geeft, ook voordeel, doordat die diertjes de 
plant tegen rupsen enz. beschutten. Ook bij V. angustifolia en V. faba 
komen nectariën voor, deze zitten bij de laatstgenoemde aan den spitsen 
top der bladspil. Volgens Lundström vervangen bij V. Cracca de bladluizen, 
die de plant geen merkbare schade doen, de nectariën en doen a. h. w. als 
wandelende nectariën dienst. 

Bij verschillende Viciasoorten wordt amphicarpie waargenomen, d. w. z. 
aan dezelfde plant worden behalve bovenaardsche vruchten, waarvan de 
zaden ver verspreid worden, ook vruchten gevonden, die hare zaden 
direct in de aarde begraven. De laatste ontstaan meest uit kleistogame 
bloemen. Zoo zijn V. angustifolia, lutea en narbonensis amphicarp. Zelfs 
is volgens Ascherson Vicia angustifolia slechts een door amphicarpie van 
V. sativa verschillende biologische vorm. 

De bestuiving der Viciasoorten zal bij V. Cracca uitvoeriger beschreven 
worden, terwijl bij de andere Viciasoorten, voor zoover noodig, de ver- 
schillen met V. Cracca zullen worden opgegeven. 


Over de ranken bij de Viciasoorten. Bij de Viciasoorten loopen de even 
gevinde bladen bijna steeds in een rank uit. Zulke ranken vindt men ook 
bij tal van andere planten. Hier zal er een en ander over worden mede- 
gedeeld, zoodat op andere plaatsen met een verwijzing naar hier volstaan 
kan worden. 

De ranken hebben uitsluitend beteekenis, om de plant, die gewoonlijk 
hoog opgroeit en toch een zwakken stengel bezit, in staat te stellen recht naar 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 661 


boven te groeien langs andere voorwerpen, waaraan zich die ranken hechten. 

De kans voor een rank, om een vast voorwerp te vinden, waartegen zij 
aan komt, wordt vergroot door hare eigen beweging. Een nog voort- 
groeiende rank toch groeit wel in de lengte, maar tevens beschrijft haar 
top in den loop van zekeren tijd een cirkel, zoodat in werkelijkheid een 
schroeflijn van vele windingen doorloopen wordt en dus de kans een of 
ander vast voorwerp in de nabijheid aan te raken, groot is. Die aanraking 
van den top der rank werkt als prikkel, waardoor op de plaats van aan- 
raking de groei vermindert, aan de tegenovergestelde zijde sterker wordt 
en daardoor beweegt de rank zich om het steunsel, zoo dit althans een 
geschikten vorm heeft en legt er zich tegen aan. Door dit krommen komen 
telkens weer naburige punten der onderzijde met het steunsel in aanraking, 
de kromming gaat voort tot het geheele vrije deel der rank zich om het 
steunsel heeft gewonden. 

Doch de prikkel plant zich ook verder voort, want het stuk rank tusschen 
steunsel en voet trekt zich als een kurketrekker samen en trekt daardoor 
den stengel meer naar het steunsel. Bovendien is op die wijze de verbin- 
ding van stengel en steunsel zeer elastisch, waardoor afscheuren bij plot- 
selinge schokken voorkomen wordt. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Vicia. 


A. Bloemen in langgesteelde, soms arm- of 1-bloemige trossen. Bladen met ranken. 
Peulen zonder dwarsschotten. Stijl rondom behaard (bij V. hirsuta onder den top bijna 
kaal), niet gebaard. 

a. Trossen 1-8-bloemig. Bloemen vrij klein. Stengel zwak, klimmend. Steunbladen 
half pijlvormig. Peulen 3-4 mM breed. 
aa. Bloemkroon veel langer dan de kelktanden. 

a. Bloemen 1-2, op stelen even lang als of korter dan de bladen, in wier 
oksels zij staan, niet genaald. Peulen 9-12 mM lang, 3-4-zadig, onbe- 
haard, bij rijpheid bruin. Bladen 3-8-jukkig. Navel lijnvormig-langwerpig, 
zoolang als !/, van den omtrek van het zaad. V. tetrasperma blz. 664. 

p. Bloemen 2-5, op stelen, die ten slotte veel langer zijn dan de bladen, in 
wier oksels zij staan, aan den top genaald. Peulen 12-16 mM lang, 4-6- 
zadig. Bladen 2-4-jukkig. Blaadjes spits lijnvormig. Navel ovaal, hoog- 
stens zoo lang als 1/4 van den omtrek van het zaad. V. gracilis blz. 664. 

bb. Bloemkroon iets langer dan de kelk. Peulen 8-10 mM lang, 2-zadig, kort 
behaard, bij rijpheid zwart. Bladen ee Navel zoo lang als !/z van 


den omtrek van het zaad. . … „ … V. hirsuta blz. 662. 
b. Trossen veelbloemig. Bloemen vrij groot. ‘Blaadjes lijnvormig- langwerpig of lan- 
cetvormig. 


aa. Plaat der vlag even lang als of langer dan de nagel. Overblijvende planten. 

a. Plaat der vlag even lang als de ig Steel der peul korter dan de kelk- 

Dise … Ve Cracca blz. 665: 

É. Plaat der ie dübbel Slaat AE EE DEAL Been grooter dan bij de 

vorige. Steel der peul even lang als de kelkbuis. V. tenuifolia blz. 666. 

bb. Plaat der vlag half zoolang als de nagel. Steel der peul langer dan de kelk- 

buis. Plant na vruchtrijpheid afstervend . … . … V. villosa blz. 667. 

B. Bloemen in kort gesteelde trossen of alleenstaand of 2 bijeen in de bladoksels. Stijl 

aan de van de as afgekeerde zijde gebaard. Peulen met meer of minder sterk ontwik- 
kelde dwarstusschenschotten. 

a. Bloemen in trossen op een soms zeer korten, gemeenschappelijken steel, zeldzaam 
alleenstaand of gesteeld. 

aa. Bladen met 1-3 paar groote blaadjes. Peul niet gesteeld, bij rijpheid zwart. 

Kelk met ongelijke tanden. Blaadjes 2-4 cM breed. 

a. Bloemen wit met zwarte zwaarden. Peul zeer groot, 10-20 cM lang, op- 

gezwollen, vleezig, zwak behaard. Zaden 2-3 cM lang, ovaal, samenge- 

drükt.- Ranken-niët vertakt ep. ten Vedabablz.1608: 


662 


bb. 


 PAPIEIONACEAEN FAMILIE 78. 


p- Bloemen bleekpurper, donkerder op de zwaarden. Peul 5-6 cM lang, 
samengedrukt, onbehaard op de zijvlakken , knobbelig getand op de naden. 
Zaden middelmatig van grootte, bijna bolrond. Bovenste ranken vertakt. 

V. narbonensis blz. 668. 

Bladen, althans de bovenste, uit meer dan 3 paar blaadjes bestaand. Peul 

gesteeld. Bloemen langer dan 1 cM‚ 1-5 bijeen op een gemeenschappelijken 

steel, die korter is dan een der bloemen en steeds korter dan het blad, in 
wiens oksel hij staat. 

a. Overblijvende plant met kruipenden wortelstok. Blaadjes stomp ovaal, 
1 cM breed. Bloemen vuil violet, purper gestreept. Peulen glad, bij 
mipheidzwartreun 7 MEE En klz. 669. 

p. Planten eenjarig met Ame Wedel Blaadjes langwerpig, t/s cM breed. 
Bloemen purper of geelachtig. Peul zijdeachtig behaard of knobbelig, bij 
rijpheid geelachtig. 
aa. Bloemen 3-kleurig, geel, zwart en purper. Vlag onbehaard. Kelk 

met ongelijke tanden. Peulen op de zijvlakken glad, op de naden 
met haren op knobbels staand . . . . . … V. melanops blz. 670. 
Pp. Bloemen purperkleurig of geelachtig, rose getint. Vlag van buiten 
behaard. Kelk met bijna Re tanden. Peulen op de zijvlakken 
zijdeachtig behaard . . Set ee Ve pannonicasblzioi0: 


b. Bloemen 1-2 bijeen, zittend in de bladoksels. 


aa. 


Db. 


Kelk onregelmatig met ongelijke tanden. Peulen langwerpig, bij rijpheid 
hangend. 
aaa. Bloemen bleekviolet, vrij klein. Peul kort, aanliggend behaard. Blaadjes 
lijnvormig, uitgerand of in 2 spitse lobbetjes eindigend. 
Vv. peregrina blz. 671. 
bbb. Bloemen geel of iets violet, groot. Peul met lange uitstaande haren. 

Blaadjes niet in 2 spitse lobbetjes eindigend. 

a. Vlag van buiten tot aan den voet behaard. Kelktanden weinig on- 
gelijk, korter dan de buis. Haren der peulen aan den voet niet 
knobbelig. Blaadjes afgeknot of uitgerand. . V. hybrida blz. 672. 

p. Vlag onbehaard. Kelktanden zeer ongelijk, de onderste langer dan 
de buis. Haren der peulen op knobbeltjes staand, wit. Blaadjes 


afgerond of wat spits aan den top . . . . . . V. lutea blz. 672. 
Kelk regelmatig met gelijke tanden. Peulen lijnvormig, opgericht of uitstaand 
bij rijpheid. 


aaa. Stengels liggend, uitgespreid, dun. Onderste bladen 1-2-jukkig met 
omgekeerd hartvormige blaadjes, de bovenste met bijna steeds enkel= 
voudige toprank. Peul onbehaard. Steunbladen gaaf, niet gevlekt. 
V. lathyroides blz. 672. 
bbb. Stengel opstijgend of rechtopstaand, zelden liggend. Bladen alle of de 
bovenste uitloopend in een vertakte rank, 3-7-jukkig. Peul behaard, 
soms later kaal. 

a. Bloemen kleiner dan 2 cM‚ levendig rood of met violette vlag en 
roode zwaarden. Peul smal cylindrisch, weinig samengedrukt, niet 
knobbelig, bij rijpheid zwart. Bovenste blaadjes smal. 

Vv. angustifolia blz. 673. 

P. Bloemen groot (2 à 3 cM). Peul breed lijnvormig, samengedrukt. 
aa. Bloemen met blauwachtige vlag en purperkleurige zwaarden. 

Peul bij rijpheid met knobbels, bruin of geelachtig bruin. 

Blaadiessallenbreed men: rete u, Versativanblzf0iss 

Pp. Bloemen vuil witachtig geel El iets blauwachtig zwart ge- 

streepte vlag. Peul niet knobbelig, bij rijpheid zwart. Blaadjes 
omgekeerd hartvormig of langwerpig-lijnvormig. 

Vv. grandiflora blz. 674. 


V. hirsúta !) Koch. (Ervum hirsútum L.) Ringelwikke (fg. 809). 
Deze plant is verspreid behaard. De stengel is klimmend, sterk vertakt, 
dun, Oene bebladerd. 


Per hirsuta — ruwharig. 


FAMILIE 78. —. PAPILIONACEAE. — 663 


De bladen zijn 6-10-jukkig met vertakte ranken. Zij hebben meest inge- 
sneden, lancetvormige, half spiesvormige steunblaadjes en lijnvormig- 
langwerpige of lijnvormige, afgeknotte of stompe 
blaadjes, die soms een stekelpuntje dragen. 

De bloemen zijn blauwachtig wit, zeer klein 
(2-5 mM) en staan 3-8 bijeen in korte trossen, 
op stelen, die in een stekelpuntje uitloopen en 
even lang als of korter zijn dan de bladen, in 
wier oksels zij staan. De kelk is ruw behaard, 
met ongelijke, rechtopstaande tanden, die even 
lang zijn als de buis (fig. 809). De bloemkroon 
is langer dan de kelk. Vlag en zwaarden zijn 
meest wit, alleen de kortere kiel is aan den top 
blauw. De peulen zijn klein, 8-10 mM lang, han 
3-4 mM breed, langwerpig-eirond, bultig, in Vicia hirsuta 
een snavel uitloopend, kort doch ruw behaard, Bien, 
zelden onbehaard, bij rijpheid zwartachtig, meest 2-zadig (fig. 809). De 
zaden zijn bruinachtig met zwarte puntjes en hebben een navel, die 
omstreeks !/; is van den zaadomtrek. ©. 3-6 dM. Mei—Augustus. 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der kleine, slechts 2-5 mM 
lange, zeer honigrijke, blauwwitte bloemen is door hare groote vereen- 
voudiging in vergelijking met die van V. Cracca (zie aldaar) van bijzonder 
belang. 

In plaats van een stijlborstel zitten aan den stijl slechts 6-12 haartjes. 
De meeldraden omgeven den stempel dicht en steken er ten deele boven 
uit, zoodat de zich reeds in den knop openende hokjes den stempel met 
stuifmeel bedekken. 

De kiel is van boven geheel open, zoodat bij het neerdrukken stempel 
en helmknopjes uittreden. Bij het ophouden der drukking voert de elastici- 
teit der zwaarden en kiel, ondersteund door de elasticiteit der breede, 
beide omsluitende vlag en door de werking van den kelk, die de nagels van 
alle kroonbladen samenhoudt, de neergedrukte deelen in hun vroegeren stand 
terug. De binnenvlakten der zwaarden en de buitenvlakte der kiel zijn aan 
weerszijden slechts op een klein vlak plaatsje door in elkaar stulpen der 
opperhuidscellen onderling verbonden. 

Spontane zelfbestuiving is dus gewoon en heeft vruchtvorming ten gevolge. 
Bezoekende insecten kunnen zelf- en kruisbestuiving bewerken. Ondanks 
dat de bloemen zoo klein zijn, is er toch nog al insectenbezoek waar- 
genomen, waarschijnlijk, omdat de bloemen zooveel honig bevatten. Terwijl 
toch bij de meeste bloemen de honig tusschen den voet van het vrucht- 
beginsel en de meeldraden verborgen blijft, treedt hij hier uit de, aan 
beide zijden van den voet van den vrijen meeldraad, gelegen sapgaten en 
verzamelt zich daar tot een zoo grooten droppel, dat hij zich aan de 
onderzijde der vlag hecht en tot over den kelk heenreikt, zoodat hij zoo 
van buiten gezien kan worden. Als bezoekers zijn kleine bijensoorten en 
vlinders waargenomen. 


Volksnamen. In Groningen, Oost-Drente, Noord-Overijsel en aan den Zoom 
der Veluwe heet de plant duivelsnaaigaren, in Groningen ook nachtwikke en 
wikerwten (de laatste naam ook op Walcheren), in Utrecht en op de Noord- 
Veluwe ringelwikke en in het Land van Hulst vitsen. 


664 mn AEON AGEAE FAMILIE 78. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in geheel Europa 
op zandige, bebouwde plaatsen voor en is ook bij ons algemeen. 

V. tetraspérma !) Mnch. (Ervum tetraspérmum!) L). Vierzaadwikke 
(fig. 810). 

Deze plant is teer en bijna onbehaard. De stengel is klimmend, kantig, 
vaak vertakt. 

De bladen zijn 3-8-jukkig met onvertakte of in 2en vertakte ranken. De 
blaadjes zijn lijnvormig-langwerpig, stomp of spits, 
met een zeer klein stekelpuntje. De steunbladen der 
bovenste bladen zijn gaafrandig, half-spiesvormig. 

De bloemen zijn groenachtig-wit, klein (4-5 mM), 
zij staan 1-3 bijeen op dunne stelen, die langer dan 
of even lang zijn als de bladen, in wier oksels zij staan. 
De kelk is buisvormig met ongelijke kelktanden, 
die korter dan de buis zijn (fig. 810). De bloem- 
kroon is 3-maal zoo lang als de kelk, de vlag is 
van blauwe strepen voorzien. De peulen zijn 9-12 
mM lang, 3-4 mM breed, langwerpig-lijnvormig, 
bijna cylindrisch, aan den top afgerond en zonder 

CARD LEIEN snavel, bijna steeds onbehaard, bij rijpheid bruin, 

Fig. 810. meest 4-zadig (fig. 810). De zaden zijn bijna bol- 

rond, groenachtig-bruin met donkerder vlekken en een lichteren navel, die 

lijnvormig-langwerpig is en !/, deel van den zaadomtrek inneemt. ©. 1,5-5 dM. 
Mei—Juli. 

De plant gelijkt veel op V. hirsuta, doch is o.a. veel zwakker behaard. 

Biologische bijzonderheden. De inrichting der lichtblauwachtige bloemen 
gelijkt iets meer op die der grootere V. Cracca (zie aldaar). 

De zwaarden bezitten de vingervormige uitsteeksels, als bij V. Cracca, 
vóór deze zitten aan weerszijden 2 indeukingen, die in overeenkomstige 
verdiepingen van de kiel passen en met deze los samengekleefd zijn. De 
bovenranden der kiel liggen dicht tegen elkaar en de voet der vlag omvat. 
de nagels der andere kroonbladen. 

Kort voor het opengaan van den knop openen zich de helmknopjes en 
geven een deel van het stuifmeel aan den stijlborstel af. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt op droge, dorre plaatsen in geheel Europa 
voor en is bij ons vrij algemeen in bouwland, 
heggen en kreupelhout. 


V. grácilis ?) Loisl. (Ervum grácile D.C.). Slanke wikke 
(fig. 811). 

Deze plant heeft veel van V. tetrasperma, doch is fijner ge- 
bouwd en blijft lager. 

De bladen zijn 2-4-parig en hebben niet of in 2en vertakte 
ranken. De blaadjes zijn smal, lijnvormig, meestal met in 
een stekelpunt uitloopende, spits (verschil met V. tetrasperma). 
De steunbladen der bovenste bladen zijn gaafrandig en half- 

len spiesvormig. 
Vicia gracilis De bloemen zijn sterker gekleurd en 2-maal zoo groot als 
Fig. 811. bij V. tetrasperma (6-7 mM). Zij staan 2-5 bijeen op dunne 
stelen, die aan den top in een stekelpuntje uitloopen (verschil 
met V. tetrasperma) en ten slotte langer zijn dan de bladen, in wier oksels zij staan. De 


1) tetrasperma — vierzadig. 2) gracilis —= slank. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 665 


kelk heeft een weinig ongelijke kelktanden, die korter zijn dan de kelkbuis (fig. 811). De 
peul is 12-16 mM lang, 3-4 mM breed, lijnvormig, bijna cylindrisch, bijna steeds onbe- 
haard en 5-6-zadig (fig. 811). Zij is langer en smaller dan bij V. tetrasperma. De navel 
van het zaad is kort, ovaal (verschil met V. tetrasperma) en hoogstens !’; maal zoo lang 
als de omtrek van het zaad. ©. 2-3 dM. Mei—juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, dorre plaatsen, vooral 
op zandgrond in bijna geheel Europa voor en is bij ons bij Utrecht (?), Hoek, Waarde, 
IJzendijke, op Noord-Beveland en bij Amsterdam gevonden. 

V. Crácca!) L. Vogelwikke (fig. 812). 

Bij deze plant komen uit den kruipenden wortelstok eenige vertakte, 
kantige, zwakke, in het gras liggende of klimmende stengels, die-evenals 
de bladen behaard zijn. 

De bladen zijn 8-12-jukkig en hebben vertakte 
ranken. De steunbladen zijn gaafrandig, half- 
spiesvormig. De blaadjes zijn langwerpig-lijn- 
vormig, stomp of spits, met onder een zeer 
scherpen hoek uitgaande zijnerven. De zijranden 
der blaadjes loopen boogvormig. 

De bloemen zijn blauwviolet, zelden wit, vrij 
kort (9-12 mM) en staan in trossen, die rijk- 
bloemig en vrij dicht zijn, eerst een driehoekig- 
langwerpige gedaante hebben en nauwelijks even 
lang als of iets langer zijn dan de bladen, in u 
wier oksels zij staan. De kelk is niet bultig en ee 
heeft ongelijke tanden. De bovenste tand is uit End 
een breeden voet plotseling priemvormig, zeer kort (fig. 812). De plaat 
der vlag is omstreeks even lang als of iets smaller dan de nagel. De 
peulen zijn 20-30 mM lang en 5-10 mM breed, langwerpig, onbehaard, in 
een voet samengetrokken, die korter is dan de kelkbuis en bij rijpheid 
bruin (fig. 812). De zaden zijn zwart of bruin, de navel is ! ‚maal zoo lang 
als de omtrek van het zaad bedraagt. 2. 3-12 dM. Juni—Augustus. 

Deze soort is van V. tenuifolia scherp te onderscheiden, beh. door de 
dichter opeenstaande en iets kleinere bloemen, door de uit een breederen 
voet priemvormig toeloopende kelktanden, door den nagel der vlag, die 
niet half zoo lang, doch even lang is als de plaat en door de peul, die 
niet lancetvormig, doch langwerpig, dus breeder is. 

De variëteit 5 incána*) Thuill. is sterker behaard en heeft smalle blaadjes. 


Biologische bijzonderheden. Het vereenigd zijn der violette bloemen tot 
veelbloemige trossen doet ze flink opvallen. 

De zwaarden zijn ieder op 2 plaatsen aan de kielbladen verbonden, de 
eene nl. de breedere verbinding, is zoo stevig door in elkaar stulpen der 
opperhuidscellen, dat het moeilijk is de zwaarden en de kiel zonder scheuren 
los van elkaar te krijgen. Ook zitten aan de kiel op de plaats, waar de 
nagel in de plaat overgaat, 2 naar beneden uitstekende kanten, die zich 
tegen de zwaarden leggen en den zijdelingschen toegang tot den honig 
afsluiten. 

De zwaarden dienen weer als zitplaatsen voor de bezoekers en bij het 


I) De afleiding van dit woord is onbekend. Volgens sommigen zou het samenhangen 
met het Grieksche woord krangè, waarmede een Vlaamsche gaai of een dergelijke vogel 
bedoeld wordt en dan zou het slaan op den vorm der bloem, die met dien van een vogel 
„overeen zou komen. 2) incana — grijsgrauw. 


666 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


neerdrukken van deze gaat de kiel mede. Houdt de drukking op, dan 
keeren zij in den vorigen stand terug, 1°. door hunne eigen elasticiteit, 
20. door middel van uitsteeksels der zwaarden naar achteren en binnen, 
die over de meeldraadbuis liggen, 3°. doordat de breede voet der vlag de 
nagels der zwaarden en kiel omvat. 

De stijl is kort, circa 1!/, mM lang, de stempel zit aan den top, dicht 
daaronder tot ver over het midden is hij met lange, schuin naar boven 
staande haren bezet, die naar buiten iets langer zijn 
en dichter opeenstaan dan naar binnen. Dit is de 
stijlborstel (fig. 813). 

Als de bloemen nauwelijks de helft harer volle 
grootte bereikt hebben, springen de helmknopjes al 
open. Deze omgeven den stijlborstel dicht en ont- 
lasten hun stuifmeel tusschen de haren van dezen. 
Ook de stempel wordt er mede bedekt. Bij insecten- 
bezoek gaat dat stuifmeel aan de onderzijde van het 
lichaam van deze dieren over en wordt tevens de 
stempel kleverig door het schuren tegen het insecten- 


ee ze lijf en dan eerst is hij geschikt voor bestuiving. 

ig. ; Je À 5 5 

on Bijen, maar ook vlinders en vliegen, zijn bezoekers, 
7 ee p borstel, doch de 2 laatste zuigen honig, zonder bestuiving te 


bewerken. 

Volksnamen. De naam vogelwikke wordt het meest gebruikt, in Friesland 
noemt men de plant haantjes en windsel (de laatste naam ook in Groningen), 
in Groningen noemt men haar blauwerwtjes, blauwe zwijnetongetjes en 
nachtwikke, in Twente ringelwikke, op Texel vogeltjes en wok, in Zuid- 
Limburg rief, op Zuid-Beveland en Walcheren wilde wikke, in Zeeuwsch- 
Vlaanderen en het Land van Hulst wilde vitsen, kleine vitsen en wikerwten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt langs akkers, in 
heggen en struikgewas en aan waterkanten in geheel Europa voor en is 
bij ons algemeen. De var. 4. is bij Rotterdam gevonden. 


V. tenuifólia !) Rth. Teere wikke (fig. 814). 
Deze plant gelijkt veel op de vorige, doch is door de daar genoemde kenmerken ge- 
makkelijk er van te onderscheiden. 

Diez Zij is behaard, klimmend. De wortel is dun, rond- 
achtig, iets kruipend. De stengel is vertakt, kantig en 
gegroefd, beneden kaal, boven bijna aangedrukt wit behaard. 

De bladen zijn bijna zittend, 8-14-jukkig met vertakte 
ranken. De steunbladen zijn gaafrandig, die onder aen 
den stengel zijn halfspiesvormig, behaard, smal, lang 
toegespitst, die boven aan den stengel zijn kleiner, smal- 
ler en zonder de spieslobben. De blaadjes zijn lijn-lancet- 
vormig met vaak bijna rechte zijranden, van onderen 
afstaand behaard, boven stomp of iets spits. 

De bloemen zijn bleek of violetblauw, iets welriekend, 
(ff met witachtige zwaarden, vrij groot (12-15 mM) en staan 
al in 15-25-bloemige trossen, die vrij los en eerst driehoekig- 

langwerpig zijn en langer zijn dan de bladen, in wier 
oksels zij staan. De kelk is aan den voet niet bultig en 

Fig. 814. heeft ongelijke tanden, de grootere tanden zijn bijna priem- 
vormig toegespitst, de middelste is het langst (fig. 814). De plaat der vlag is 2 maal zoo 
lang en breed als de nagel. De zwaarden zijn iets korter dan de vlag. De kiel is veel 


Vicia tenuifolia 


1) tenuifolia — dunbladig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 667 


korter dan de zwaarden, stomp, langgenageld. De peulen zijn 20-30 mM lang, 6-8 mM 
breed, samengedrukt, onbehaard, versmald in een voet, die even lang is als de kelkbuis 
(fig. 814). De zaden zijn zwartachtig, langwerpig-ovaal en hebben een navel, die !, maal 
zoo lang is als de zaadomtrek. %. 3-15 dM. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen, struikgewas en bouw- 
land in geheel Europa voor, doch is bij ons alleen bij Nijkerk gevonden (1857). 


V. villósa !) Rth. Zachte wikke (fig. 815). 

Deze plant gelijkt veel op de 2 vorige, doch de bloemtrossen zijn hier 
rijkbloemiger, dichter ineengedrongen en minstens zoo lang als de bladen, 
in wier oksels zij staan. Verder zijn de 
bladen meestal 8-jukkig, terwijl zij bij V. 
Cracca en V. tenuifolia meest 10-jukkig zijn. 
De blaadjes zijn afstaand dicht behaard. De 
plaat der vlag is half zoo lang als de 
nagel. De vruchten zijn langwerpig, de 
zaden kort genaveld. 

De plant is uitstaand dicht behaard, 
alleen de bloemkronen en peulen zijn on- « 
behaard. De stengel is slap, dus liggend 
of klimmend. 

De bladen zijn 5-10-(meest 8-)jukkig en 
hebben vertakte ranken. De steunbladen 
zijn vaak getand. De blaadjes zijn ellip- 
tisch-lancetvormig tot lancetvormig, gaaf- 
randig. 

De bloemen zijn blauw-violet, zelden wit 
(14-16 mM), zij zitten in ruitvormig-lang- 
werpige, rijkbloemige trossen, die langer zijn 
dan de bladen, in wier oksels zij staan. : 
Voor den bloeitijd zijn de trossen veder- Vicia villosa 
achtig behaard (dit is een der beste ken- En 
merken voor V. villosa). De kelk is aan Rgd 
den voet bultig, d. w. z. aan de bovenzijde is de voet zakvormig verwijd, 
waardoor het korte bloemsteeltje horizontaal staat ten opzichte van de spil 
(een goed kenmerk voor V. villosa). Hij heeft ongelijke tanden, de 3 
onderste zijn draadvormig, even lang als de kelkbuis. De vlag is even lang 
als de zwaarden, de plaat 2 maal zoo kort als de nagel. De peulen zijn 
20-25 mM lang, 8-9 mM breed, langwerpig, onbehaard, samengetrokken 
in een voet, die langer is dan de kelkbuis. De zaden zijn bolrond en grijs 
en hebben een navel, die !/; maal zoo lang is als de omtrek van het zaad. 
OO en ©. 3-15 dM. Juni—Augustus. 


Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem met het oog op de 
bestuiving is als bij V. Cracca, alleen openen zich hier de helmknoppen 
eerst en geven hun stuifmeel aan den stijlborstel af, als de bloemen bijna 
volwassen zijn. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland, 
vooral op zandigen leembodem in Midden-Europa voor. Bij ons is zij in 
de laatste jaren als voederplant verbouwd, doch in het wild meest aange- 
voerd en nog vrij zeldzaam. 


1) villosa — donzig. 


668 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


V. fâba!) L. (Faba vulgáris?) Mnch.). Tuinboon (fig. 816). 

De plant is bijna onbehaard, rechtopstaand. De stengel is kantig, krachtig, enkelvoudig 
of vertakt. 

De bladen zijn 1-3-jukkig en eindigen boven in een enkelvoudig stekeltje. De steunbladen 
zijn halfpijlvormig, genaald getand, soms gevlekt, de blaadjes zijn zeer groot, elliptisch, 
gaafrandig, iets vleezig. 

De bloemen zijn welriekend, wit (de zwaarden hebben meest een zwarte vlek), groot en 
staan 2-5 bijeen in kleine kortgesteelde trossen, die korter zijn dan de bladen, in wier 
oksels zij staan. De kelk heeft ongelijke tanden, de 2 bovenste 
zijn veel korter en samenneigend. De peul is zeer groot, 
10-20 cM lang, langwerpig, opgezwollen vleezig, ongesteeld, 
rechtopstaand, kort behaard, bij rijpheid zwart, ongerimpeld 
met zwamachtige schotten. De zaden zijn 2 à 3 cM lang, 
samengedrukt ovaal, met langwerpig-lijnvormigen, eindstandí- 
gen navel (fig. 816). ©. 6-12 dM. Mei—Juli. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen vallen sterk in 
het oog, doordat de vlag licht van kleur ís en daaronder de 
2 zwaarden met hunne vlekken als 2 donkere oogen te voor- 
schijn komen. De inrichting met het oog op de bestuiving 
is als bij V. sepuim, doch de bloemen zijn hier veel grooter. 
Ondanks dat is hier de honig gemakkelijker toegankelijk, 
omdat de zwaarden en de kiel minder aaneensluiten en de 

Vicia faba laatste gemakkelijker neer te buigen is. Ook ontbreken de 

Fig. 816. knobbelachtige uitsteeksels onder aan de vlag, zoodat de 

13-16 mM lange nagel van deze maar los door de kelkbuis 

omvat wordt. Worden zwaarden en kiel sterk neergedrukt, dan is de elasticiteit meestal 
niet voldoende om ze geheel in den vroegeren stand te doen terugkeeren. 

Alleen bijen met lange slurven zijn in staat op de gewone wijze honig te verkrijgen en 
bewerken dan kruisbestuiving, insecten met korte slurven verzamelen in reeds bezochte 
bloemen, waarin de helmknopjes vrij liggen, stuifmeel (en bewerken dan ook kruisbe- 
stuiving) of zij plegen inbraak, om honig machtig te worden. Dit doet vooral de aard- 
hommel (met een 7-9 mM lange slurf), die slechts bij uitzondering op de gewone wijze 
gaat zuigen. De honigbij rooft òf honig door de gaten, welke de aardhommel heeft ge- 
beten òf verzamelt stuifmeel uit de bloem. 


Volksnamen. Tal van volksnamen zijn voor deze plant in gebruik. Het meest worden 
voor de verschillende variëteiten gebruikt de namen groote boon, roomsche boon, tuin- 
boon, molboon, paardenboon, duivenboon en boerenteen. Bovendien gebruikt men in 
Friesland den naam lytse beanen, ín Groningen en Drente oude wijventoonen en Waalsche 
boon, in Groningen ook venneboon, aan den Zoom der Veluwe, in Zuid-Holland en 
Waterland boereboon, in het Oostelijk deel van Overijsel en Gelderland jodenboon, op de 
Veluwe platte peter, ín Salland sloffen, in het Oosten van Noord-Brabant lapboonen, huíis- 
boon, fladderboon, in Noord-Limburg knieboon, in Zuid-Limburg dikke boonen, aldaar en 
ook bij Nijmegen en in Noord-Brabant wulleboon, in Zuid-Limburg en op Walcheren 
Turksche boon, op Walcheren Kaapsche boon en in geheel Zeeland platte boon. 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit Azië, doch wordt bij ons veel gekweekt om de 
zaden en ís enkele malen verwilderd gevonden. 


V. narbonênsis®) L. Fransche wikke (fig. 817). 

Deze plant gelijkt veel op V. faba, doch is in alle deelen minder forsch. De plant is 
behaard, de stengel opstijgend of rechtopstaand, vrij krachtig. De onderste bladen hebben 
l paar blaadjes en geen rank, de bovenste hebben een vertakte rank en 2-3 paar, 2-3 cM 
breede, ovale, gaafrandige blaadjes. De steunbladen zijn eirond, bijna gaafrandig, soms 
gevlekt. 

De bloemen zijn bleekpurper, doch donkerder op de zwaarden, groot en staan 1-5 bijeen 
in kleine, kortgesteelde trossen, die korter zijn dan de bladen, in wier oksels zij staan. 


1) De afleiding van faba is onzeker. Misschien komt het van het Grieksche phabs of 
phabos, de naam voor een wilde duivensoort en zou dan daarop slaan dat de vorm der 
bloem overeenkomt met dien van een vliegenden vogel. 2) vulgaris = gewoon. 

9) narbonensis — Fransche. É 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 669 


De kelk der bloemen heeft ongelijke, rechtopstaande tanden, de bovenste zijn half zoo 
lang als de onderste. De peulen zijn 5-6 cM lang, 10-12 mM breed, langwerpig, samen- 
gedrukt, niet gesteeld, op de zijvlakten onbehaard, doch 
op de naden getand knobbelig, bij rijpheid zwartachtig 
(fig. 817). De zaden zijn bijna bolrond, de navel zit zijde- 
liags aan de zaden (kenmerkende verschillen met V. 
faba). ©. 2-5 dM. Mei—Juli. 

De variëteit #. serratifólia!) Jacq. heeft de blaadjes van 
alle of althans van de bovenste bladen bijna van den 
voet af scherp getand. ) 


Biologische bijzonderheid. Bij deze soort zijn onder- 
aardsche vruchten, als bij V. angustifolia waargenomen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in bosschen en struikgewas voor in Zuid-Europa. Bij ons 
is zij soms als voederplant gekweekt en misschien ver- 
wilderd en ook ingevoerd. Zij is bij ons bij Nijmegen, 
Deventer en Egmond aan Zee gevonden. De var. /. is Vicia narbonensi 
alleen bij Egmond aan Zee gevonden. Fig. 817. 


V. sépium®) L. Heggewikke (fig. 818). 

Deze plant is verspreid behaard, klimmend, met kruipenden, verlengden, 
dunnen, vertakten wortelstok en daaruit komen tal van opstijgende, kantige, 
vaak gedraaide, vertakte stengels. 

De bladen zijn 3-7-jukkig met vertakte ranken. De steunbladen zijn in- 
gesneden getand, vaak met een donkere vlek, 
halfpijlvormig, gewimperd. De blaadjes zijn 1 
cM breed, eirond-langwerpig, gewimperd, gaaf- 
randig, bij de bovenste bladen zijn ze aan den 
top uitgerand en daar meest van een zeer kort 
spitsje voorzien. 

De bloemen zijn vuilviolet, soms geelachtig 
tot zuiver wit (de vlag met donkere aderen), 
12 mM lang, zij staan horizontaal uit en staan 
2-6 bijeen in zeer kortgesteelde trossen, die aan- 
zienlijk korter zijn dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. De kelk is meest donker gekleurd, 

Vicia septum scheef klokvormig en heeft ongelijke kelktanden, 
die uit breeden voet priemvormig zijn, terwijl 
de bovenste 2 kort zijn en samenneigen (fig. 818). De bloemkroon heeft 
een onbehaarde vlag. De peulen zijn 25-30 mM lang, 6-7 
mM breed, lijnvormig-langwerpig, gesteeld, bij rijpheid on- Pp 
behaard en zwart, 3-10-zadig (fig. 818). De zaden zijn licht- 
bruin, bijna bolrond, iets samengedrukt. 2. 3-6 dM. Juni— 
Augustus. 


st 


Biologische bijzonderheden. De bouw van den stijlborstel 
is hier heel anders dan bij V. Cracca. De 2!, mM lange 
stijl draagt nl. onder den stempel 2 geheel van elkaar ge- 
scheiden stijlborstels, een aan de binnen- en een aan de 
buitenzijde, die ieder omstreeks 1 mM ver afloopen (fig. 819). vicia sepium 
Die, welke aan de binnenzijde zit, bestaat uit een rij schuin et 
naar boven gerichte korte haartjes, die aan de buitenzijde ne Sten 
zich bevindt, verbreedt zich naar den stempel toe en zijne 


I) serratifolia — gezaagdbladig. 2) sepium — in heggen groeiend. 


670 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


evenzeer schuin naar boven gerichte haren spreiden zich boven straal- 
vormig uit, zoodat het dicht onder den stempel liggend, rechtafgesneden 
boveneinde daar eene vlak schotelvormige ruimte doet ontstaan. 

De helmknopjes openen zich eerst, als de bloem bijna volwassen is en 
ontlasten hun stuifmeel ín de opzwelling van den top van de kiel en 
trekken zich dan terug. 

De door de zwaarden gevormde hefboomsarmen zijn korter dan bij V. 
Cracca. Daardoor is er meer kracht noodig, om de kiel neer te drukken 
en zijn het alleen krachtige bijensoorten, zooals hommels en Antophora, 
die op normale wijze kunnen zuigen en kruisbestuiving bewerken. 

De plant heeft dus het voordeel, dat vliegen en vlinders, die bij V. Cracca 
den honig kunnen weghalen, zonder bestuiving te weeg te brengen, hier 
niet slagen. Daar staat echter tegenover, dat de aardhommel hier de bloem 
vaak zijdelings aanboort om honig te rooven, hoewel zij de noodige kracht 
heeft en ook een voldoende slurflengte bezit, om dit ook op normale wijze 
te doen. De gaten door haar gebeten, worden dan weer door de zwakkere 
bijen met kortere slurven, zooals de honigbij en de Osmia rufa gebruikt 
om ook honig te stelen. 


Volksnamen. De plant heet in Groningen duivelsnaaigaren, in Oostelijk 
Drente en op de Veluwe heggewikke, in Twente en Utrecht ringelwikke en 
in Utrecht ook kleine wilde wikke, in het Land van Hulst vitsen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. 
De plant komt in heggen, struikgewas, bos- 
schen en aan slootkanten in geheel, doch 
vooral in Midden- en Noord-Europa voor en 
is bij ons algemeen. 


V. mélanops!) Sibth. et Sm. Zwarte wikke 
(fig. 819%). 

Deze behaarde plant heeft een klimmenden stengel. 
De bladen zijn 5-7-jukkig met langwerpige blaadjes 
en vertakte toprank. 

De bloemen zijn 3-kleurig, de vlag is geelachtig, de 
zwaarden zijn aan den top zwartachtig, de kiel is 
purperkleurig. Zij zijn vrij groot en staan 1-3 bijeen 
op stelen, die korter zijn dan de bladen, in wier 
oksels zij staan. De vlag is onbehaard. De peulen 
zijn 25-30 mM lang, 8-10 mM breed, langwerpig, 


isienslanops samengedrukt, gesteeld, op de zijvlakken onbehaard, 
Fig, 819%. op de naden met haren, die op knobbeltjes staan, 
hangend en bij rijpheid geelachtig. ©. 3-5 dM. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa voor en is in 
ons land op het stationsterrein te Amersfoort gevonden. 


V. pannónica?) Jacq. Hongaarsche wikke (fig. 820). 

Deze veel op V. sepium gelijkende plant is zacht behaard. De stengel 
is klimmend en ten slotte onbehaard. 

De bladen zijn 5-10-jukkig met al of niet vertakte Ene en gaafrandige, 
pijlvormige, vrij kleine steunblaadjes, die van een bruine vlek voorzien 
zijn. De blaadjes zijn langwerpig, stomp of afgeknot, vaak met een kort 
stekelpuntje aan den top. 


1) melanops — zwart gesteeld. 2) pannonica — Hongaarsch. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 671 


De bloemen zijn geel, rose getint, vrij groot, hangend en vormen 2-4- 
bloemige, kortgesteelde trossen, die vrij wat korter zijn dan de bladen, 
in wier oksels zij staan. De kelk is behaard met bijna gelijke, opgerichte 
tanden, die priem-borstelvormig zijn 
en ongeveer even lang als de kelk- 
buis. De bloemkroon heeft een 


DZ 
van buiten behaarde vlag, die iets KN 
langer is dan de zwaarden, terwijl Ein ne 
deze weinig langer is dan de kiel. Ee MAES We 
De peulen zijn 20-25 mM lang, ED Ni 
7-8 mM breed, langwerpig, samen- IT NV 


gedrukt, gesteeld, zijdeachtig be- 
haard, hangend, bij rijpheid geel- 
achtig, 4-6-zadig. De zaden zijn 
bolrond. @. 3-6 dM. April—Juli. 

De variëteit 4. striata!) M. B. 
(V. purpúrascens?) D.C.) heeft 
purperkleurige, bleek geaderde, bijna 
zittende, rechtopstaande bloemen, 
een onbehaarden kelk, lijnvormige, 
iets behaarde, kortere vruchten en 
iets grootere, bruine, donker ge- 
marmerde zaden. 


Biologische bijzonderheid. De in- 
richting der bloemen met het oog 


op de bestuiving is bijna als bij Vicia pannonica 
V. sativa. Fig. 820. 
1 kelk. 


Voorkomen in Europa en in Ne- 
derland. De plant komt op akkers en begroeide, grazige plaatsen in Zuid- 
Oost-Europa voor en is bij ons vrij vaak aangevoerd. De var. £. is ook 


4 


aangevoerd bij Zwolle, Middelburg, Rotter- 
dam en Vlaardingen gevonden. 


V. peregrina ®) L. Vreemde wikke (fig. 821). 

Deze plant is zwak behaard en heeft een teeren, 
klimmenden, vierkanten, meest niet vertakten stengel. 

De bladen bestaan uit 3-7 paar vrij ver van elkaar 
staande, lijnvormige blaadjes, die aan den top meest 
in 2 spitse lobbetjes uitloopen (fig. 821) en hebben al 
of niet vertakte ranken. De steunbladen zijn 2-deelig 
met lijnvormige, gaafrandige deelen. 

De bloemen zijn bleekviolet, vrij klein, okselstandig, 
alleenstaand, kort gesteeld. De kelk is sterk behaard, 
klokvormig, met ongelijke tanden, de 2 bovenste zijn 
kort en naar buiten gekromd, de onderste ís even lang 
als de buis. De vlag is onbehaard. De peulen zijn 
3 à 4 cM lang, 8-12 mM breed, langwerpig, toege- Vicia peregrina 
spitst, aanliggend behaard, hangend, bij rijpheid Fig. 821. 
rossig (fig. 821). ©. 2-5 dM. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland en schralen 


1) striata — gestreept. 2) purpurascens — purperachtig. 3) peregrina — 
vreemd. EE 


672 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


grond in Zuid-Europa voor en is bij ons alleen bij Amsterdam aangevoerd waarge- 
nomen. 


V. hybrida!) L. Basterdwikke (fig. 822). 
Deze soort gelijkt veel op V. pannonica. Zij heeft een klimmenden, hoekigen, gestreep- 
ten en onbehaarden stengel. 

De bladen zijn 4-8-jukkig met meest vertakte ranken en 
omgekeerd eironde of langwerpige blaadjes, die afgeknot 
of uitgerand zijn en in het laatste geval een korten stekel 
dragen. Zij zijn aan weerszijden fijn behaard. De steun- 
bladen zijn gaafrandig of 2-lobbig, niet gevlekt, zeer klein, 
eirond. 

De bloemen zijn geelachtig, groot, okselstandig, alleen- 
staand, bijna zittend. De kelk is ruw behaard, klokvor- 
mig, met weinig ongelijke, opgerichte, priemvormige tan- 
den, die korter dan de buis zijn. De vlag is van buiten 
tot aan den voet behaard. De peul is 25-30 mM lang, 
8-9 mM breed, langwerpig, bijna ongesteeld, met witte 
uitstaande haren, die aan den voet op knobbels staan, 
bezet, is hangend en bruinachtig, 5-zadig (fig. 822). De 
Vicia hybrida zaden zijn bruin. ©. 2-3 dM. April—Juni. 


EEE Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt 
in bouwlanden en op grazige plaatsen in Zuid-Europa voor en is bij ons alleen bij Amers- 
foort en Hilversum aangevoerd gevonden. 


V. lútea®) L. Gele wikke (fig. 823). 
Deze plant is weinig behaard, teer. De stengel is slank, klimmend, niet vertakt. 

De bladen zijn 5-7-jukkig met vertakte ranken en gave 
of 2-lobbige, kleine steunblaadjes, die beneden aan den 
stengel bijna driehoekig zijn, bovenaan half pijlvormig. 
De blaadjes zijn lijnvormig-langwerpig, stomp of spits 
toeloopend 

De bloemen zijn bleekgeel (de vlag heeft echter vaak 
roode strepen), groot, okselstandig, alleenstaand of 2 
bijeenstaand, bijna zittend, rechtopstaand. Zij hebben een 
onbehaarden, klokvormigen kelk met zeer ongelijke lancet- 
vormige, toegespitste tanden, waarvan de bovenste korter 
zijn en samenneigen, terwijl de onderste langer is dan 
de kelkbuis (fig. 823). De vlag is onbehaard en verschilt 
daardoor van die bij Vicia hybrida en V. pannonica. De 
peul is 25 à 30 mM lang, 8-9 mM breed, langwerpig, ge- 
steeld, met uitstaande witte haren bedekt, welke aan den 
voet op knobbeltjes staan (fig. 823). Zij is hangend en in 

Fig. 823. rijpen toestand zwart, 2-6-zadig. De zaden zijn bolrond, 
bruinachtig. ©. 2-5 dM. Mei—Juli. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Midden- en Zuid-Europa 
op bebouwde en onbebouwde plaatsen voor en is bij ons alleen aangevoerd gevonden 
(bij Deventer, Nijmegen, Amersfoort, Amsterdam, Gronsveldt, Overschie, Middelburg en 
Arnhem). 


Vicia lutea 


V. lathyroides®) L. Latheruswikke (fig. 824). 

Deze plant is behaard tot bijna kaal. Uit den penwortel komen vele 
liggende of opstijgende, kantige stengels. 

De onderste bladen hebben geen rank en bestaan uit 1-2 paar omge- 
keerd hartvormige blaadjes, de bovenste hebben een vertakte, rechte 
rank en 3-4 paar langwerpige of lancetvormige, meest met een stekel 
puntje voorziene bladen. De steunbladen zijn half pijlvormig, gaafrandig, 
niet gevlekt. 


1) hybrida — basterd. olnteat neel: 9) lathyroides — lathyrusachtig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 673 


De bloemen zijn klein (6-7 mM), lichtviolet, alleenstaand, bijna zittend. 
De kelk is behaard met gelijke, priemvormige, 
rechte tanden, die een weinig korter zijn dan 
de buis (fig. 824). De stijl is kort, over de ge- 
heele lengte gebaard. De peul is 2-3 cM lang, 
3 mM breed, langwerpig-lijnvormig, wat ge- 
zwollen, niet bultig, ongesteeld, onbehaard en 
is rechtopstaand of afstaand, bij rijpheid zwart 
(fig. 824). De zaden zijn bijna kubusvormig met 
knobbelpuntjes. OO. 5-22 cM. April —Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt op droge, zandige plaatsen in bijna 
geheel Europa voor en is bij ons vrij algemeen, Vicin lathyroiäes 
vooral in de duinen. Fig. 824. 


V. angustifólla !) Rth. Nachtwikke (ig. 825). 

Deze soort is verspreid behaard. 

De bladen zijn 3-7-jukkig, de blaadjes der bovenste bladen zijn lijn-lan- 
cetvormig of lijnvormig, spits, stomp of afgeknot, die der onderste omge- 
keerd eirond, uitgerand of afgeknot. De bladen hebben vertakte ranken 
en getande, soms gevlekte steunbladen. 5 

De bloemen zijn vrij klein (kleiner dan 2 cM), E 
purperkleurig, zij staan alleen of 2 bijeen en zijn 
bijna zittend. De kelk heeft gelijke, iancet- 
priemvormige tanden, die even lang als de buis 
zijn. De vlag is onbehaard. De peul is 3-4 cM 
lang, 4-7 mM breed, langwerpig-lijnvormig tot 
lijnvormig, bijna cylindrisch, niet bultig, onge- 
steeld, afstaand, onbehaard en is, als zij rijp 
is, zwart (fig. 825). De zaden zijn klein, bol- 
rond, niet door een sponsachtig weefsel geschei- 
dens 19-45 CM. OO en "©. Mei, Juni,'soms. 
tot Herfst. Fig. 825. 

Van V. sativa is de plant direct door de smalle 
blaadjes te onderscheiden, van Lathyrus montanus door de ranken en de 
niet trosvormige bloeiwijzen. 


Biologische bijzonderheden. Over de onderaardsche kleistogame bloemen, 
zie bij het geslacht Vicia. De inrichting der gewone bloemen is dezelfde 
als bij V. sativa. Daar men meent, dat de laatste ontstaan is uit V. angusti- 
folia, is er alle reden voor om haar als ondersoort bij V. angustifolia te 
voegen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bebouwde 
en onbebouwde gronden, het meest in zandige streken in geheel Europa 
voor en ís bij ons algemeen. 


V. angustifólia Rth. B. subspec. V. sativa?) L. Voederwikke (fig. 826). 

Deze plant is behaard. De stengel is vertakt, opstijgend, klimmend. 

De bladen zijn 5-7-jukkig met vertakte ranken en meest getande, half- 
pijlvormige, soms gevlekte steunbladen. De blaadjes zijn omgekeerd eirond 
_ 1) angustifolia = smalbladig. 2) sativa —= gekweekt. 

Heukers, Flora. 43 


674 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


tot langwerpig-lijnvormig, afgeknot of uitgerand, vaak met stekelpunt, 
gaafrandig. 

De bloemen zijn groot (2-3 cM), met blauwe vlag, purperbruine zwaarden 
en een witachtige kiel met blauwen top. Zelden is 
alles wit. Zij zitten meest twee bijeen, zelden 
zijn zij alleenstaand. Zij zijn bijna zittend. De 
kelk is behaard en heeft lancet-priemvormige, 
gelijke tanden, die even lang als de buis zijn. 
De vlag is onbehaard. De peul is 4-6 cM lang, 
6-10 mM breed, langwerpig, samengedrukt, iets 
bultig, ongesteeld, rechtopstaand, iets behaard, 
8-10-zadig. Zij is in rijpen staat bruin en ver- 
scheurt dan den kelk (fig. 826). De zaden zijn 
groot, bijna bolrond en gescheiden door een 
sponsachtig weefsel. 3-9 dM. ©. Mei-Juli. 


Biologische bijzonderheden. De bouw der bloem, 
vooral wat de uitsteeksels aan de verschillende 
deelen betreft, is vrij wel als bij V. Cracca. De circa 2 mM lange stijl 
heeft in zijn bovenhelft ook een stijlborstel, die uit haren bestaat, die 
rondom staan en schuin naar boven gericht zijn. Aan de buitenzijde zit 
een bundel langere haren, die boven den stempel uitsteken. 

Reeds in den knop openen zich de helmknopjes, waarbij spontane zelf- 
bestuiving onvermijdelijk is, die dan ook tot zaadvorming leidt. 

Het zijn vooral hommels, die deze bloemen komen bezoeken. 


Vicia sativa 
Fig. 826. 


Volksnamen. De naam voederwikke is het meest in gebruik. In ver- 
schillende deelen van Zeeland en op de Zuid- 
Hollandsche eilanden gebruikt men andere 
namen, nl. op Overflakkee en Zuid-Beveland 
zaaiwikke, op Zuid-Beveland en Walcheren 
wikke, op Walcheren en in Zeeuwsch-Vlaan- 
deren vitsen en in Zeeuwsch-Vlaanderen en 
het Land van Hulst tamme vitsen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De 
plant komt op bebouwde en onbebouwde 
gronden, vooral in Zuid-Europa voor. Bij 
ons wordt zij nogal gekweekt en is vrij vaak 
verwilderd gevonden. 


Een bastaard van. V. lathyroides en V. sativa (V. 
peregrina!) Koch.) is bij ons bij Deventer gevonden. 


V. grandiflóra®) Scop. Grootbloemwikke 
(fig. 827). 

Deze plant heeft liggende, kantige, vertakte, onbe- 
haarde stengels. 

De bladen zijn 4-7-jukkig met kleine, eironde, toe- 
gespitste, gevlekte steunblaadjes. De blaadjes zijn om- 
gekeerd eirond of langwerpig-lijnvormig, onbehaard, 


Vicia grandifl 4 : 
Fie. on ie gaafrandig, stomp of uitgerand. 


1 peul. De bloemen zijn bleekgeel, iets blauwachtig aange- 
loopen en tweemaal zoo groot als de kelk, groot, 
alleenstaand of 2 bijeen op zeer korte stelen, bijna rechtopstaand. De kelk ís buisvormig, 


1) peregrina —= vreemd. 2) grandiflora = grootbloemig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 675 


bijna onbehaard, met 5 gelijke, lancet-priemvormige behaarde tanden, die half zoo lang als 
de buis zijn. De vlag is onbehaard en twee maal zoo lang als de zwaarden. De peul is 
bijna rechtopstaand, samengedrukt, lijnvormig-langwerpig, meest onbehaard, 6-8-zadig, bij 
rijpheid bruinachtig. De zaden zijn rond, glad, roodbruin. 2-5 dM. ©. Mei, Juni. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bouwland, heggen en kreupel- 
hout in Zuid-Oost-Europa voor en is bij ons alleen bij Deventer aangevoerd, gevonden. 


24. Lens!) Trn. 


L. esculénta 2) Mnch. (Ervum Lens L.). Linze (fig. 828). 

Deze plant is behaard. De stengel is vrijwel rechtopstaand, vertakt, zwak klimmend. 

De bladen zijn even gevind, 5-7-jukkig en loopen in een 
enkelvoudige of een 2-takkige rank uit. De blaadjes zijn in 
den knoptoestand samengevouwen, langwerpig-lancetvormig, 
stomp of kort spits. De steunbladen zijn lancetvormig, meest 
gaafrandig. 

De bloemen zijn klein (5-7 mM), blauwachtig wit met violette, 
fijne aderen en staan 1-3 bijeen op lange, in een stekelpunt 
uitloopende stelen, die bijna even lang als of korter zijn dan 
de bladen, in wier oksels zij staan. De kelk heeft gelijke, spits 
toeloopende tanden, die 6-7 maal zoo lang zijn als de buis. — 
De bloemkroon is iets korter dan de kelk (fig. 828). De peulen \ 
zijn circa 15 mM lang, 8-10 mM breed, ruitvormig, samen- EN 
gedrukt, onder den snavel aan den top uitgerand, bij rijpheid 4 S= 
stroogeel en bevatten 2 lensvormige, gele of bruine zaden á 
(fig. 828). 1,5-3 dM. ©. Juni, Juli. Lens esculenta 


Fig. 828. 
Voorkomen. De plant is afkomstig uit West-Azië. Zij wordt 5 
hier en daar bij ons gekweekt en is enkele malen verwilderd gevonden. 


25. Písum®) Trn. 


P. sativum ©) L. Erwt (fig. 829). 

Bij deze plant zijn de stengels zwak, klimmend, onbehaard, vertakt. 

De bladen zijn even gevind met een gedeelde rank, 2-3-jukkig, met zeer groote half- 
hartvormig-eironde steunbladen met getande oortjes. De blaadjes zijn eirond, gaafrandig, 
in den knoptoestand samengevouwen. 

De bloemen zijn groot, meest wit, zelden roodachtig en 
staan 1-2 aan den top van stelen, die even lang als of 
weinig langer zijn dan de steunbladen van de bladen, in wier 
oksels zij staan. De peulen zijn 4-6 cM lang en hebben 
meest lichtgele, bolronde, gelijk gekleurde zaden (fig. 829). 
©. 3-9 dM. Mei—Julí. 

De variëteit f. arvénse 5) (P. arvénse L.) heeft steunbladen, 
die purper gevlekt zijn, verwijderd gekartelde blaadjes, vaak 
eenbloemige trossen en een bloemkroon met blauwachtige 
vlag en purper gekleurde zwaarden, terwijl de zaden kantig 
zijn en bruin en grijsgroen gemarmerd. 


Biologische bijzonderheden. De bloemen hebben bij deze 
soort wel een stijlborstel, doch toch is er bijna een volledige 
pompinrichting. De inrichting (fig. 830) is a. v.: De stevige, 


: À Ër Pisum sativum 
sikkelvormig gebogen kiel bezit aan de vergroeiingsplaats der Fig. 820. 


beide bladen een versterking in den vorm van een bladachtig 
uitwas (3, b). De zwaarden en de kiel zijn met elkaar en met den meeldraadkoker stevig 
verbonden. leder zwaard heeft nl. aan den voet zijner plaat een diepe naar voren en be- 


1) Het woord lens is waarschijnlijk verwant met lenos: bekken en zou dan betrekking 
hebben op de kleppen der peul. 2) esculenta — eetbaar. 3) pisum komt van 
pison, van het werkwoord ptissoo, Lat. pinso: stampen. Men wilde er mee te kennen 
geven, dat de zaden der erwt door stampen en niet, zooals vroeger het koren, uit de 
_ omhulsels bevrijd werden, door er het vee over te laten loopen. t) sativum — gekweekt. 
5) arvense = veld. 

43* 


676 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


neden gerichte uitstulping (c‚, 1.4), die zich legt in een overeenkomstige indeuking, aan 
de bovenzijde van het kielblad (c, 3) en daarbij stulpen zich de opperhuidscellen in elkaar, 
zoodat scheiding zonder scheuren bijna onmogelijk is. Bovendien ligt verder naar voren 
een van buiten naar binnen in het zwaard ingedeukte vouw (d,, 1) die zich in een plooi 
van de kiel legt (d, 3), verder heeft de vlag 2 diepe 
en smalle indeukingen, die op de onderzijde er van 
als harde, kantige, naar voren uit elkaar tredende knob- 
bels scherp uitsteken (ds, 2) en zich in de voorste 
vouwen der zwaarden leggen (d, 1). leder kielblad 
verwijdt zich aan zijn voet tot een naar boven en binnen 
gerichte lob (e, 3), die zich boven op den meeldraad- 
koker legt en door een naar achteren en binnen gericht 
uitsteeksel van het zwaard (e‚, 4) in zijn stand wordt 
gehouden. Deze uitsteeksels der zwaarden worden 
zelf op hun plaats gehouden, doordat vlak er naast en 
horizontaal naar buiten gaand nog 2 smalle vlakten 
(f‚, 4) der zwaarden naar achteren uitsteken, waarop 


Puna tivaim 2 ronde knobbels van den zeer breeden en vasten voet 
Fig. 830. der vlag drukken (f, 2). 
Beteekenis der letters, zie den tekst. De stijl stijgt aan den top van het horizontale vrucht- 


beginsel vertikaal naar boven, zijn bovendeel kromt 
zich zoo sterk naar binnen, dat de aan zijn top staande stempel bijna horizontaal naar 
den voet der bloem is gekeerd (st, 5). De binnenzijde van den stijl is bijna tot aan de 
helft naar beneden met horizontaal afstaande, lange borstelharen bezet (5). Ook de top 
van de kiel is naar den voet der bloem gericht. Aan beide zijden van deze is een uitwas 
aanwezig (a, 3), dat de helmknopjes in den knoptoestand omsluit. De daardoor ontstaande 
kegelvormige, holle ruimte bezit aan den top een opening, waardoor de stijl juist even 
heen kan (o, 3). 

Tegen het einde van den knoptoestand springen de helmknopjes open en vullen de holle 
ruimte bovengenoemd met stuifmeel en daarna trekken de helmdraden zich terug. Stijl 
borstel en stempel zijn ook met stuifmeel bedekt, zoodat bij het neerdrukken van de kiel 
iets stuifmeel uit den top geveegd wordt. Bij het terugtrekken der bloemdeelen strijken de 
randen der opening wat stuifmeel af, dat nu natuurlijk buiten de kiel valt. De in het onderste 
deel van de kegelvormige holle ruimte liggende toppen der helmdraden zijn na het opengaan 
der hokjes iets knotsvormig verdikt (5) en drukken bij het neerdrukken van de kiel, het stuif- 
meel voor zich uit, zoodat de stijlborstel er weer mede bedekt wordt. Het vaste ineengrijpen en 
aaneensluiten van de verschillende deelen der bloem heeft het voordeel, dat de insecten, die 
honig zoeken, genoodzaakt zijn om het bloemmechanisme in beweging te brengen, willen 
zij honig krijgen. Daarbij wrijft de stempel tegen de onderzijde van het insect en ontvangt 
daar stuifmeel uit een andere bloem, die al bezocht is en heeft er dus kruisbestuiving plaats. 
Verder maakt het vaste ineengrijpen der bloemdeelen, dat alles na het ophouden der druk- 
king direct in den vroegeren stand terugkeert. Een nadeel der inrichting is, dat alleen zeer 
krachtige insecten in staat zijn het bloemmechanisme in beweging te brengen en bij ons 
komen zoo sterke insecten bijna niet voor. Vandaar dat de bloemen dan ook bijna niet 
bezocht worden en bijna geheel op spontane zelfbestuiving zijn aangewezen, die hier dan 
ook even goede zaden doet ontstaan, als er bij kruisbestuiving gevormd zouden worden. 

Over het klimmen der plant, zie bij Vicia. De top der ranken beschrijft hier een volledige 
cirkel of ellips in circa 11/5 uur. 


Volksnamen. De namen erwt en peul worden in alle mogelijke dialectische verscheiden- 
heden gebruikt. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort stamt waarschijnlijk af van P. elatius 
Stev., die in bosschen en struikgewas in Zuid-Europa voorkomt. Bij ons wordt zij veel 
gekweekt, evenals de var. #}. om de onrijpe zaden (doperwten), de rijpe zaden (erwten) en 
de onrijpe peulen (peulen). Enkele malen is zij verwilderd gevonden. 


26. Láthyrus') Trn. Lathyrus. 
Kelk klokvormig, met 5 gelijke of ongelijke tanden. Bloemkroon met een 


1) van het Grieksche lathyros, waarschijnlijk uit la: zeer en thouros: heftig, wild, samen- 
gesteld, omdat de planten als geslachtsdriftopwekkend bekend stonden, volgens anderen 
van elannoo: wegsnellen en thura: deur, omdat de zich spiraalvormig samentrekkende 
vruchtkleppen de zaden deden wegvliegen. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 677 


cirkelronde vlag. Meeldraden 2- of 1-broederig met een rechthoekig afge- 
sneden buis. Stijl recht of gebogen, vaak om de as gewonden, niet geleed, 
verbreed, van voren naar achteren aan den top samengedrukt, gootvormig 
en van boven behaard. Peul uit den kelk stekend, langwerpig of lijnvor- 
mig, samengedrukt, scheef in den snavel versmald, twee- of meerzadig. 

Bloemen verschillend gekleurd, alleenstaand of in trossen op lange, oksel- 
standige stelen. 

Bladen even gevind met een rank of een spitsje, met 1 à 6 paar gaaf- 
randige blaadjes, die in den knoptoestand opgerold zijn, zelden de bladen 
enkelvoudig of tot een rank gereduceerd. Steunbladen aan den voet in een 
punt verlengd. 

Kruidachtige planten, die rechtopstaan of klimmen. 


Biologische bijzonderheden. Bij vele soorten is het groene weefsel der 
bladschijf gereduceerd, zoodat zelfs bij enkele de geheele bladschijf tot een 
rank vervormd is, bij andere alleen het onderste paar blaadjes aanwezig is. 
Vooral in het eerste geval zijn echter de steunbladen zeer sterk ontwikkeld 
en nemen de functie der bladen over. In andere gevallen zijn de blad- 
stelen en soms ook de stengels van groene bladachtige lijsten en vleugels 
voorzien, om de assimulatie mogelijk te maken. 

De inrichting der bloemen met het oog op de bestuiving wordt uitvoerig 
bij L. pratensis behandeld. Bij de andere soorten komt zij daarmede vrij 
wel overeen (afwijkingen zullen, voor zoover noodig, worden opgegeven). 
In het algemeen zijn de bloemen der Lathyrussoorten bijenbloemen, die 
honig bevatten en komt de inrichting in hoofdzaak overeen met die bij 
Vicia en Pisum. 


Volksnaam. Op Walcheren noemt men de Lathyrussoorten lazaruserwtjes. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Lathyrus. 


A. Stijl, helmdraden en kiel niet gedraaid. Peul meerzadig, onbehaard. 
a. Blaadjes geheel of ten deele ontbrekend. 
aa. Bovenste en middelste bladen in ranken veranderd. Steunbladen zeer groot, 
eirond, met spiesvormigen voet. Trossen l- of 2-bloemig. Bloemen geel. 
L. Aphaca blz. 678. 
bb. Bladstelen tot lijnvormige, spitse schijnbladen vervormd. Steunbladen priem- 
vormig, klein. Trossen 1- of 2-bloemig. Bloemen purper. 
L. Nissolia blz. 679. 
b. Bladen even gevind, met ongevleugelde stelen. Trossen meerbloemig. Zaden glad. 
aa. Stengel zwak, klimmend. Bladen met gedeelde rank. Peul lijnvormig-lang- 
werpig. 
aaa. Stengel kantig, ongevleugeld. 
a. Bladen l-jukkig. Steunbladen half pijl-lancetvormig. Bloemen geel. 
L. pratensis blz. 679. 
Pf. Bladen meest 4-(zelden minder, tot l-)jukkig. Steunbladen pijlvor- 
mig met spitse oortjes. Bloemen met purperroode vlag en blauw- 
roseroode zwaarden. . . . . . . . . … Le. maritimus biz. 681. 
bbb. Stengel gevleugeld. Steunbladen halfspies-lancetvormig. Bladen 2-3-jukkig. 
L. paluster biz. 681. 
bb. Stengel rechtopstaand. Bladstelen in een stekelpunt uitloopend. Peulen lijn- 


vormig. 
aaa. Stengel ongevleugeld. Bladen 2-4-jukkig. Blaadjes eirond, lang toege- 
spitst, van onderen grasgroen, glanzend . . . . L. vernus blz. 684. 


bbb. Stengel gevleugeld. Bladen 2-3-jukkig, langwerpig tot lancetvormig, 
stomp of toegespitst, van onderen blauwgroen, dof. 
L. montanus blz. 685. 


678 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


B. Stengel zwak, klimmend. Bladen l-parig gevind, met gedeelde toprank. Steunbladen 
half-pijlvormig. Stijl (vaak ook de meeldraden en de kiel) om zijn as gedraaid, zoodat 
de zijvlakken naar rechts en links staan. 

a. Tros l-(zelden 2-3-)bloemig. Stengel gevleugeld. 

aa. Bloemstelen 2-3 maal zoolang als de bladen, in wier oksels zij staan, be- 
haard, met 1-3 violet- of ne bloemen. Peulen knobbelig behaard, 
7-8 mM breed. Plant behaard . . . . … … L. hirsutus blz. 681. 

bb. Bloemstelen korter dan de bladen, in wier ‘oksels zij staan, onbehaard, meest 
l-bloemig. Bloemen wit, rose of blauwachtig. Peulen langwerpig-eirond, 
12-15 mM breed, aan de rugzijde tweevleugelig . . . . L. sativus blz. 682. 

ù. Tros meerbloemig, langer dan het blad, in wiens oksel hij staat. Peulen lijnvormig- 
langwerpig, meerzadig. 
aa. Stengel kantig, niet gevleugeld. Wortelstok met knolvormig verdikte wortels. 

Zaden bijna glad. . .… . oe & … « « Le tuberosus blz682 
bb. Stengel gevleugeld. Peulen onbehaard. 
aaa. Blaadjes lancetvormig tot lijn-lancetvormig. Vleugels der bladstelen 
smaller dan die van den stengel. Navel voor de helft het eenigszins 
knobbelig ruwe zaad omgevend . .… . … Le silvester blz. 683. 
bbb. Vleugels der bladstelen even breed als die van den stengel. 
a. Navel nauwelijks 1/3 van het zaad omgevend. Zaden met ronde 
knobbeltjes bezet. Kroonbladen purper. L. heterophyllus biz. 683. 
P. Navel ts van het zaad omgevend. Zaden met langwerpige, in elkaar 
vloeiende knoopjes bezet. Kroonbladen rose. L. latifolius blz. 684. 


L. Aphaca!) L. Naakte lathyrus (fig. 831). 
Deze plant is onbehaard. De stengels zijn vierkant, zwak, klimmend, 
meest niet vertakt. 

De bovenste en middelste bladen zijn vervormd 
tot een vertakte rank, die aan den voet met 2 
groote, bladachtige steunbladen voorzien is, die 
ovaal-spiesvormig, gaafrandig en stomp zijn en 
op 2 tegenoverstaande bladen gelijken. Ze heb- 
ben vaak aan weerszijden boven de spiespunt 
een klein tandje. 

De bloemen zijn geel, vrij klein (8-10 mM) 
en staan 1-2 bijeen op stelen, die langer zijn- 
dan de steunbladen en de ranken. De kelk heeft 
5 lancetvormige, toegespitste tanden, die 3 maal 
zoo lang zijn als de buis. De bloemkroon is 
weinig langer dan de kelk en heeft een zwart 
geaderde vlag, zonder bulten aan den voet. De stijl is recht. De peulen 
zijn 2-3 cM lang, 6 mM breed, omgekeerd eirond, sabelvormig gebogen, 
samengedrukt, onbehaard, 4-5-zadig met lichtgroene, zwartgevlekte zaden 
(fig. 831). O. 2-5 dM. Mei—Juli. 


Biologische bijzonderheden. Vooral is bij deze plant merkwaardig de 
verschuiving der functie van de bladen op de steunbladen, terwijl de bladen 
alleen voor de vasthechting der plant aan andere dienen. 

De gele bloemen hebben op de vlag een honigmerk. De inrichting der 
bloem is als bij L. pratensis, doch de stijl is naar boven toe slechts weinig 
en geleidelijk verbreed. 


Lathyrus Aphaca 
Fig. 831. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, dorre 
plaatsen, vooral op kalkgrond in Midden- en Zuid-Europa voor. Bij ons 


1) van a: niet en phakè: linze, dus onechte linze. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 679 


is zij meest aangevoerd, misschien echter in Zuid-Limburg, waar zij vrij 
veel voorkomt, oorspronkelijk. 


L. Nissólia!) L. Graslathyrus (fig. 832). 

Deze plant is bijna onbehaard. De stengels zijn kantig, dun, rechtop- 
staand, niet klimmend, meest niet vertakt. 

De bladen bestaan uit een lijn-lancetvormigen tot lijnvormigen, spitsen, 
gaafrandigen bladsteel met evenwijdig loopende 
nerven, zonder rank en met priemvormige, aan 
den voet halfspiesvormige, kleine steunbladen. 

De bloemen zijn roserood, vrij klein (10-12 
mM), zij staan 1-2 bijeen op lange, draadvormige 
stelen, die korter zijn dan de schijnbare bladen, 
in wier oksels zij staan. De kelk heeft lancet- 
priemvormige tanden, waarvan de onderste langer 
zijn (fig. 832). Zij zijn fijn behaard en bijna 
even lang als de kelkbuis. De bloemkroon is 
tweemaal zoo lang als de kelk. De vlag is pur- 
perrood, zonder bulten aan den voet, de zwaarden | 
en de kiel zijn roserood, de laatste met een …, Eatbyrne Mieeola 
violette punt. De stijl is recht. De peulen zijn 
4-6 cM lang, 4 mM breed, smal-lijnvormig, recht, overlangs geaderd, bijna 
onbehaard, meest 4-zadig, met eironde, wrattige zaden (fig. 832). 3-6 dM. 
SE fant, Jali. 

Biologische bijzonderheden. Merkwaardig is hier de verschuiving der 
functie van de bladschijven op de bladstelen, die met de vlakte vertikaal 
gesteld zijn. 

De bloemen openen zich bij deze plant vaak in ’tgeheel niet en brengen 
toch goede vruchten voort, de bevruchting geschiedt dus kleistogaam. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op droge, dorre 
plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor, en is bij ons zeer zeldzaam. 


L. praténsis?) L. Veldlathyrus (fig. 833). 
Deze plant is zacht behaard of bijna onbehaard. Zij heeft een kruipenden 
wortelstok, waaruit iets samengedrukte, vierkante, 
klimmende, vertakte, ongevleugelde stengels komen. _ 9) 
De bladen zijn l-parig en hebben groote, half SON 
pijl-lancetvormige steunbladen. De blaadjes zijn 
langwerpig-lancetvormig, toegespitst, zeer verschil- (ee) 
lend wat beharing betreft, tot grijsgroen toe. De (u 
bladen eindigen in vertakte ranken. a 
De bloemen zijn geel, vrij groot (12-16 mM) en 
staan in 4-10-bloemige, losse trossen, die vele / 
malen langer zijn dan de bladen, in wier oksels pn, 
a 


zij staan. De kelk is behaard, de kelktanden zijn 
lancet-priemvormig, genaald, de bovenste zijn iets 
korter, zij zijn omstreeks even lang als de buis 
(fig. 833). De vlag der bloemkroon is violet ge- 
aderd. De stijl is recht, niet gewonden. De peulen zijn kort, 20-30 mM 


Lathyrus pratensis 
Fig. 833. 


… 1) Nissolia = Nissole's. 2) pratensis — weide. 


680 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


lang, 5 mM breed, lijnvormig-langwerpig, niet gesteeld, schuin geaderd, 
onbehaard of behaard, bij rijpheid zwart (fig. 833). De zaden zijn bolrond, 
glad, bruin gemarmerd. Zij hebben een navel die !/; van den zaadomtrek 
inneemt. 3-12 dM. 2. Juni, Julí. 

Zoowel door de bladen als door de bloeiwijze, is deze plant gemakkelijk 
van de Lotussoorten te onderscheiden, waarmede zij in de kleur der bloemen 
overeenkomt. 


Biologische bijzonderheden. 
met die bij Pisum overeen. 

De verbinding der zwaarden en der kiel met de zuil der meeldraden heeft 

plaats door 2 lange, blaasachtig opgezwollen, 

naar achteren gerichte uitsteeksels (fig. 834, d) 

der zwaarden, die zich op de zuil der meel- 

draden leggen en elkaar daar in het midden 

3 met hunne toppen aanraken. Door hunne 

elasticiteit bewerken zij ook, dat na het op- 

houden der drukking de kiel in haar vroegeren 

stand terugkeert. Aan den top van de kiel 

bevindt zich aan weerszijden een uitpuiling p‚ 


De inrichting der bloemen komt grootendeels 


Lathyrus pratensis 


Fig. 834. 


1 linker zwaard van de binnenzijde 
gezien, 2 knop, kort voor het open- 
gaan, van ter zijde gezien, na ver- 
wijdering van kelk, vlag en zwaarden, 
3 stijl van ter zijde met stijlborstel en 
stempel. 

a zwakke plooi aan de zwaarden, 
die in een diepere a (2) van de kiel 
passen, b naar voren en beneden ge- 
richte opzwelling van den vleugelrand, 
die zich klemt in het nauwste deel van 
een zakachtige verdieping van de kiel, 
c een dwarsindruk in het zwaard, 
waarin een scherpkantige knobbel der 
vlag sluit, e nagel van een zwaard, 
f omgebogen rand, h bovenste meel- 
draad, í de vergroeide meeldraden, 
k toegang tot den honig. Zie de andere 
letters in den tekst. 


onderzijde van het lichaam strijkt. 


die van de vrije randen er van door een vrij 
diepe plooi (bij a, 2) gescheiden is en alleen 
aan den top van de kiel een uitgang bezit. 
Deze uitpuiling omsluit in den knoptoestand 
alle helmknopjes, die bij het begin van den 
bloei openspringen. Aan den top van den 
bijna loodrecht opstijgenden stijl zit de eironde 
stempel; onder dezen verbreedt zich de stijl 
tot een langwerpig-eironde, aan de binnenzijde 
geheel met korte, schuin naar boven gerichte 
haren bezette plaat, die het stuifmeel, dat uit 
de knopjes er op is uitgestort, uit den top van. 
de kiel (bij m) de bezoekende bij tegen de 
Dit wordt bij een bezoek in de volgende 


bloem op den stempel, die het eerst er uit komt, gebracht en zoodoende 


kruisbestuiving bewerkt. 


Al is hier de stempel door eigen stuifmeel omhuld, zoo heeft dit toch 


waarschijnlijk geen spontane zelfbestuiving ten gevolge, daar het schijnt, 
dat de stempelpapillen eerst door bezoekende bijen stuk gewreven moeten 
worden, voor zij geschikt zijn om bestoven te worden. 

Het zijn vooral bijen, die in de bloemen komen, om de bestuiving te 
bewerken. Vlinders komen ook wel honig zuigen, maar brengen het bloem- 
mechanisme niet in beweging. 


Volksnamen. Behalve de naam gele wikke, die veel gebruikt wordt, 
gebruikt men ín Groningen de namen geelerwtjes, gele linze, gele schaaps- 
erwtjes en gele zwijnetongetjes. In Friesland spreekt men van hennetjes, 
op Vlieland, bij Steenwijk en in West-Friesland van schoentjes en muiltjes 
en in het Land van Hulst van gele vitsen. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen, wei- 
den, bosschen, langs bouwland en wegen in geheel Europa voor en is bij 
ons algemeen, doch niet op zandgrond. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 6SI 


L. maritimus ') Bigelow. Zeelathyrus (fig. 835). 

Deze plant heeft een diep in den bodem, ver kruipenden wortelsto”. De stengels zijn 
kantig, liggend of opstijgend, meest onvertakt, spaarzaam kort behaard, grijsgroen. 

De bladen zijn meest 4-jukkig (zelden minder, tot l-jukkig). Zij hebben niet gevleugelde, 
van boven vlakke bladstelen en enkelvoudige of vertakte 


ranken. De blaadjes zijn breed- tot langwerpig-elliptisch, OQ cn 
stomp. De steunbladen zijn meest pijlvormig met spitse ek oM Zin 
oortjes. NAR N INA 

De bloemen zijn vrij groot (15-20 mM), en staan in 3-8- Ir ng ds E\ kN) 69 
bloemige trossen, die kort en vrij dicht zijn en op stelen _\_\ \ + B | \ B, 
staan, die korter zijn dan de bladen, in wier oksels zij Ke N| M We 
staan. De vlag is purperkleurig, de zwaarden zijn blauw- \ IJ\ A BN N @ 
achtig-rozerood, evenals de kiel. De stijl is recht, niet NAAN: \) 
gewonden. De peulen zijn 4-5 cM lang, 8 mM breed, ( NJ rn en 
breed lijnvormig, samengedrukt, netvormig geaderd, be- a NNS RST 
haard, ten slotte glad en vaalrood (fig. 835). 1,5-5dM. 4. BN \\ Ee 
Juni—Augustus. i NEER) 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt Nr he ze 
aan het strand en in de duinen langs de Noord- en Oost- ns Ennn 

ig. e 


zee voor. Volgens Linnaeus groeit zij ook op onze kusten, 
doch is niet na hem gevonden. Zij zou zeker hier wel kunnen voorkomen. 


L. palúster?) L. Moeraslathyrus (fig. 836). 
Deze plant is onbehaard en heeft een dunnen, niet kruipenden wortel 
stok. De stengels zijn smal gevleugeld, dun, klim- 
mend, al of niet vertakt. 

De bladen zijn 2-4-jukkig met nauwelijks ge- 
vleugelde bladstelen, die van boven een gleuf hebben 
en vertakte ranken. De blaadjes zijn langwerpig- 
lancetvormig, vrij stomp, met een stekelpuntje. 
De steunbladen zijn klein, half spies-lancetvormig. 

De bloemen zijn purper, later vuil blauwachtig, 
iets welriekend, vrij groot (13-16 mM) en staan in 
3-8-bloemige, losse trossen op stelen, die even 
lang als of langer dan de bladen zijn, in wier 

eeen pater oksels zij staan. De kelk heeft driehoekige, kort- 

REED. harig gewimperde tanden, waarvan de bovenste 
korter is dan de andere. De stijl is recht, niet gewonden. De peulen 
zijn 3-4 cM lang, 7-8 mM breed, breed lijnvormig, 
samengedrukt, netvormig geaderd, onbehaard, bij 
rijpheid zwartachtig (fig. 836). Zij bevatten gladde 
zaden. 3-9 dM. X. Juni—Augustus. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant 
komt in moerassige weiden en op veenachtige 
plaatsen in Midden- en Noord-Europa voor en is 
bij ons vrij algemeen. 


td ont? 


Th 


L. hirsútus®) L. Ruwe lathyrus (fig. 837). 

Deze plant is ruw behaard en heeft een krachtigen wortel, 
waaruit gevleugelde, klimmende stengels komen. 

De bladen hebben driekantige stelen met 1 paar langwerpige 
of lancet-lijnvormige blaadjes met een stekelpuntje en een Lathyrus hirsutus 
vertakte toprank. De steunbladen zijn smal, lancetvormig en Fig. 837. 
hebben aan den voet 1 of 2 kleine tandjes. 

De bloemen zijn bleekviolet of rose, later blauwachtig, vrij groot (8-12 mM) en staan in 


„tide 
AES 


1) maritimus — zee. 2). paluster — moeras. 3) hirsutus — ruwharig. 


682 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


1-3-bloemige trossen op draadvormige, behaarde stelen, die 2-3 maal zoo lang zijn als de 
bladen, in wier oksels zij staan. De kelk is voorzien van tanden, die even lang zijn als de 
buis. De stijl is kort, gevleugeld, om zijn as gedraaid. De peulen zijn 3-4 cM lang, 7-8 
mM breed, breed lijnvormig, iets opgezwollen, aan de rugzijde gekield, ruw behaard met 
haren op een knobbelvoet staande en knobbelig ruwe, bolronde, geelachtige zaden (fig. 837). 
3-10 dM. OO. Mei—Juli. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op onbebouwde en bebouwde 
plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons alleen aangevoerd gevonden bij 
Rotterdam. 


L. sativus !) L. Zaailathyrus (fig. 838). 
Deze plant is onbehaard en heeft een krachtigen wortel. De stengels zijn sterk, de blad- 
stelen smal gevleugeld. 

De bladen zijn l-jukkig, met al of niet vertakte ranken, 
lancetvormige steunbladen, die korter zijn dan de bladsteel 
en lijn- tot lancetvormige, toegespitste blaadjes. 

De bloemen zijn wit, zelden rose of lichtblauw, groot 
(15 mM) en staan alleen op stelen, die langer zijn dan de 
bladstelen en korter dan de bladen, in wier oksels zij staan. 
De kelk heeft bijna gelijke, lancetvormige tanden, die langer 
zijn dan de buis. De bloemkroon is 3 maal zoo lang als de 
kelk. De peulen zijn 3-5 cM lang en 12-15 mM breed, ovaal- 
ruitvormig, samengedrukt, onbehaard, de bovenrand is con- 
vex, met 2 bladachtige vleugels (fig. 738). Zij zijn meest 
4-zadig met 7 mM groote, kantige, onbehaarde, vuil geelwitte 
zaden. 1,5-45 dM. ©. Mei, Juni. 

Lathyrus sativus Biologische bijzonderheden. Merkwaardig is bij deze plant 

Fig. 838. de asymmetrie der bloem, die trouwens bij L. paluster ook 
voorkomt. De top van het rechtsche blad van de kiel is 
naar buiten gewelfd, terwijl het linksche voor den top een diepe plooi naar binnen heeft, 
voor welke de stijl in de kiel ligt. 

Het rechter zwaard heeft op de plaats, waar het over den top der kiel ligt, een van boven 
naar onderen loopende, uitstaande plooi, waardoor bij het neerdrukken van de kiel de 
stijltop met den kleinen stempel te voorschijn komt. De stijl is naar boven verbreed en 
van voren naar achteren glad samengedrukt, doch hij is zoo over een hoek van 90e gedraaid, 
dat zijne oorspronkelijke binnenzijde, die schuin naar boven gerichte haren draagt, naar 
links en de oorspronkelijke kale buitenzijde naar rechts staat. 

De honigbij, die zich recht op de bloem zet, wordt dan ook rechts achter den kop met 
stuifmeel bedekt. 

Vaak echter steekt zij de slurf zijdelings rechts in de bloem en haalt zoo honig, zonder 
bestuiving te bewerken. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in Zuid-Europa op bouwland 
voor. Bij ons wordt zij wel verbouwd en is verwilderd 
gevonden. 


L. tuberósus®) L. Aardaker (fig. 839). 

Deze onbehaarde plant heeft een vertakten, 
dunnen wortelstok met knolvormig verdikte wor- 
tels. De stengels zijn hoekig, zwak, klimmend. 

De bladen zijn l-parig met langwerpige, vrij 
stompe blaadjes, die echter soms een stekelpunt 
hebben, niet gevleugelde bladstelen, die even 
lang zijn als de lijn-lancetvormige, half pijlvor- 
mige steunbladen en vertakte ranken. 

De bloemen zijn levendig rood gekleurd, zij 
zijn vrij groot (14-16 mM), welriekend en staan 
in 3-5-bloemige trossen, die vrij wat langer zijn 
dan de bladen, in wier oksels zij staan. De kelk is klokvormig, de bovenste 


Lathyrus tuberosus 
Fig. 839. 


1) sativus — gekweekt. 2) tuberosus — knolvormig. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE, — 683 


kelktanden zijn kort 3-hoekig, korter dan de andere. De stijl stijgt gebogen 
op en is om zijne as gewonden. De peulen zijn 25-35 mM lang, 4-6 mM 
breed, lijn-cylindervormig, netvormig geaderd, onbehaard, bij rijpheid vaal- 
rood, aan den bovennaad met 2 groeven (fig. 839). De zaden zijn vaak 
kantig, bijna onbehaard, bruin. 3-9 dM. 2. Juni—Augustus. 

Biologische bijzonderheden. De inrichting der sterk asymmetrische bloemen 
is als bij L. sativus, ook geldt die overeenkomst de draaiing van de kiel 
en van den stijl. 

Volksnamen. De namen aardaker en aardnoot worden het meest ge- 
bruikt, aan den Zoom der Veluwe spreekt men van akkernoot, in Friesland 
van aker, in Zeeuwsch-Vlaanderen van aardmuis. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op bouwland en 
heuvels, vooral op kleigrond in geheel Europa voor. Bij ons is zij op 
kleigrond in bouwland vrij algemeen en werd vroeger ook wel gekweekt 
om de eetbare knollen. 


L. silvéster !) L. Boschlathyrus (fig. 840). 

De plant is onbehaard. De wortelstok en de stengels zijn als bij L. 
pratensis, doch krachtiger. De stengels zijn breed 
gevleugeld, klimmend of liggend, vertakt. 

De bladen zijn alle l-parig met lancetvormige, 
stompe of spitse blaadjes, breed gevleugelde blad- 
stelen, wier vleugels echter smaller zijn dan die 
van den stengel en vertakte ranken. De steun- 
bladen zijn smal, hoogstens zoo breed als de 
vleugels aan den stengel. 

De bloemen zijn vrij groot (14-18 mM), zij staan 
in 4-10-bloemige losse trossen op stelen, die 
nauwelijks langer zijn dan de bladen, in wier 
oksels zij staan. De vlag is rose, van buiten wat “___Lathyrus silvester 
groenachtig, de zwaarden zijn purper, de kiel is Fig. 840. 
groenachtig, aan den top purper. De kelk heeft 
driehoekige, genaalde tanden, waarvan de bovenste korter is. De stijl is 
gebogen opstijgend, om zijne as gewonden. De peulen zijn 5-8 cM lang, 
6-8 mM breed, langwerpig-lijnvormig, samengedrukt, geaderd, onbehaard, 
op den rug met 3 weinig uitstekende, getande kanten (fig. 840). De zaden 
zijn bolrond of langwerpig, iets knobbelig ruw. De navel neemt de helft 
van den omtrek van het zaad in. 1-2 M. 2%. Juni—Augustus. 

Biologische bijzonderheid. De bloem is asymmetrisch als bij L. sativus 
en bezit een schuinstaanden stijlborstel. De asymmetrie is minder sterk dan 
bij L. sativus. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in heggen en 
bosschen in bijna geheel Europa voor. Bij ons treft men haar het meest 
op het löss in Zuid-Limburg aan. Zij wordt echter ook wel gekweekt als 
veevoeder en om zandstuivingen tegen te gaan en is dan ook wel ver- 
wilderd. 


L. heterophy’llus ?) L. Ongelijkbladige lathyrus (fig. 841). 
Deze plant is onbehaard. De stengels zijn breed gevleugeld, klimmend, grijsgroen. 
De onderste bladen zijn l-parig, de middelste en bovenste 2-3-parig, met lancetvormige 


_ 1) silvester —= bosch. 2) heterophyllus — ongelijkbladig. 


684 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. 


blaadjes. Die der bovenste bladen zijn echter wel lijn-lancetvormig, zij zijn alle dunner 
in het bladmoes dan bij L. latifolius. De bladstelen zijn breed gevleugeld, de vleugels zijn 
even breed als die van den stengel. De ranken zijn ver- 
takt, de steunbladen half pijlvormig. 

De bloemen zijn vrij groot (kleiner dan bij L. latifolius, 
doch grooter dan bij L. silvester), rose, zij staan in 4-8- 
bloemige losse trossen, op stelen, die vrij wat langer zijn 
dan de bladen, in wier oksels zij staan. De stijl is ge- 
bogen opstijgend, om zijne as gewonden. De peulen zijn 
7-9 cM lang, 7-8 mM breed, lijnvormig-cylindrisch, onbe- 
haard, op den rug met 3 weinig uitstekende en getande 
ribben. De zaden zijn met rondachtige knobbeltjes bezet 
en hebben een navel, die nauwelijks !/s van den zaad- 
omtrek inneemt. 1-3 M. 2. Juli, Augustus. 

De soort onderscheidt zich van L. silvester bijna alleen 
door de navel en door de meest 2-3-parige bovenste bladen- 

De variëteit £. unijúgis t) Koch. heeft alle bladen 1-parig. 
Deze onderscheidt zich van den breedbladigen vorm van 


Lathyrus heterophyllus L. silvester door de blauwgroene kleur, de breede blad- 
Fig. 841. steelvleugels en de grootere steunbladen. 
a peul. Voorkomen in Europa en in Nederland. De soort komt 


bij ons niet voor. Zij komt in bosschen en weiden, vooral in bergachtige streken in 
Midden-Europa voor. De var. f. is waarschijnlijk bij Ubbergen gevonden. 


L. latifólius®) L. Breedbladlathyrus (fig. 842). 

Deze plant is onbehaard. De stengels zijn breed gevleugeld, krachtig, klimmend. 

De bladen zijn l-parig met eironde of lancetvormige blaadjes, 
die stomp zijn met een stekelpunt. De bladstelen zijn breed 
gevleugeld, de vleugels zijn even breed als die van den sten- 
gel. De ranken zijn vertakt, de steunbladen langwerpig tot 
half pijlvormig. 

De bloemen zijn levendig zuiver rood, doch met een witte 
kiel, groot (20-25 mM), welriekend, in 8-15-bloemige, dicht- 
bloemige trossen, wier stelen vele malen langer zijn dan de 
bladen, in wier oksels zij staan. De peulen zijn 6-9 cM lang, 
6-9 mM breed, langwerpig-lijnvormig, bijna cylindrisch, ge- 
aderd, onbehaard, op den rug met 3 gladde ribben, waarvan 
de middelste uitsteekt en scherp is (fig. 842). De zaden, 10-15 
in getal, zijn sterk knobbelig, de navel neemt !/z van den 3 
zaadomtrek in. 9-18 dM. 4. Juli, Augustus. 

Deze plant gelijkt veel op L. heterophyllus. 


Lathyrus latifolius 


Fig. 842. Volksnamen. De plant wordt in den Achterhoek van Gel- 
derland lazarusjes genoemd, in Zeeuwsch-Vlaanderen bloeiende erwten. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en struikgewas in 
Zuid-Europa voor. Bij ons wordt zij wel als sierplant gekweekt en is op enkele plaatsen 
verwilderd gevonden (Breda, Berg en Dal, Ruurlo, Ulenpas, 's-Gravezande). 


L. vérnus®) Bernh. (Oróbus*) vérnus L.). Voorjaarslathyrus (fig. 843). 

De plant is onbehaard, met dikken, korten, knoopigen wortelstok en 
kantige, niet klimmende, onbehaarde, naar boven vaak vertakte stengels, 
die niet of naar boven smal gevleugeld zijn. 

De bladen zijn 2-4A-jukkig met eironde, gaafrandige blaadjes, die lang 
toegespitst, gewimperd, zacht, van onderen grasgroen en glanzend zijn. 
De bladstelen zijn niet gevleugeld, vrij wat langer dan de eirond-lancet- 
vormige, spits geoorde sieunbladen, en loopen in een enkelvoudige spits uit. 


1) unijugis — eenjukkig. 2) latifolius — breedbladig. 3) vernus — voorjaars. 
4) is uit het Grieksche erephoo: bedekken, gevormd en beteektent deksel of peul. 


FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 685 


De bloemen zijn purperkleurig, later blauw, ten slotte vuil blauwgroen, 
vrij groot (14-18 mM) en staan in 3-8-bloemige, losse trossen, die langer 
zijn dan de bladen, in wier oksels zij staan. ° 


De kelk is rood en groen, van de tanden is de | B 
onderste het grootst. De peulen zijn 4-6 cM | Rat S 
lang, 5-6 mM breed, lijnvormig, netvormig ge- HER pn 
aderd, onbehaard, bij rijpheid bruin (fig. 843). \\ @l Weerd 
De zaden zijn geelachtig met purperkleurige | \ DN hs ze 
puntjes. 22-3C cM. %. April, Mei. RT Re 
|t, a P/ 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De 5 ij EL 
plant komt in bergbosschen vooral op kalkgrond Na en 
in bijna geheel Europa voor. Bij ons is zij alleen VA i| 
gevonden op eenige plaatsen in Zuid-Limburg 4 Ú 
en bij Sittard. EAU B 

Fig. 843. 


L. montánus !) Bernh. (Oróbus tuberósus®) L.). Knollathyrus (fig. 844). 

Deze plant is onbehaard of behaard en heeft een horizontalen, dunnen, 
vertakten, in de knoopen knolvormig opgezwollen 
wortelstok. De stengels zijn hoekig, opstijgend of 
liggend, niet klimmend, al of niet vertakt, duidelijk 
gevleugeld. 

De bladen zijn 2-3-jukkig. Zij hebben breede, 
langwerpige of lancetvormige, stompe of toege- 
spitste, van onderen blauwgroene, doffe blaadjes. 
De bladstelen zijn niet gevleugeld en eindigen in 
een enkelvoudige spits. De steunbladen zijn half 
pijl-lancetvormig, soms getand. 

De bloemen zijn eerst purper-roodachtig, later p 
blauwachtig, ten slotte vuil blauwgroen, dus als Lathyrus montanus 
bij L. vernus, doch zij zijn kleiner. Zij staan in EL 
3-10-bloemige trossen, die langer zijn dan of even lang als de bladen, in 
wier oksels zij staan. De kelktanden zijn ongelijk (fig. 844). De stijl is 
recht, niet gewonden. De peulen zijn 6-7 cM lang, 6-8 mM breed, lijn- 
vormig-cylindrisch, geaderd, hangend, onbehaard, bij rijpheid zwartachtig 
(fig. 844). De navel neemt !, van den zaadomtrek in. 1,5-3 dM. 2. 
April—Juni, enkele tot Augustus. 

De variëteit £. fenuifólius”) Rth. heeft smal lijnvormige blaadjes. 

Biologische bijzonderheid. De inrichting der bloem is als bij L. pratensis, 
doch de stijl is naar boven weinig verbreed. 

Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bosschen en 
bergweiden, vooral in West- en Midden-Europa voor. Bij ons is zij vooral 
in Zuid-Limburg en om Nijmegen gevonden, elders zeer zeldzaam. De var. 


2 


5. is bij Hoenderloo gevonden. 


27. Phaséolus*) L. Boon. 


Bloemen in okselstandige, samengestelde trossen, waarvan de takken tot 
korte knobbeltjes vervormd zijn, waardoor de bloemen in meest 2-bloemige 

1) montanus — berg. 2) tuberosus — knolvormig. 3) tenuifolius —= dunbladig. 
t) van het Grieksche phaseòlos, dat misschien afstamt van sphagis: zwaard en zou dan 
doelen op den vorm der peulen. 


686 — PAPILIONACEAE. — FAMILIE 78. _ 


schermen lijken te staan. Vlag met 2 aanhangsels. Bovenste meeldraad 
boven den voet knievormig gebogen, vrij of zeldzaam in het midden met 
de overige vergroeid. Peul meerzadig. 

Bladen 3-tallig gevind. Meest windende kruiden, met vrij groote bloemen. 
Zaadlobben bij de ontkieming als groene, dikke, niet bladachtige bladen 
boven den bodem komend, zelden in de zaadhuid blijvend. 


Biologische bijzonderheid. Over het winden is op blz. 56 en 57 bij de hop 
gesproken. 

Hier beweegt zich de stengeltop in een cirkel ín 1 uur 57 minuten. Dit 
draaien gaat steeds in dezelfde richting nl. van West door het Zuiden naar 
het Oosten, hetgeen links winden genoemd wordt. De weerhaken, die aan 
den hopstengel gevonden worden, ontbreken althans bij P. vulgaris. 


Tabel tot het determineeren der soorten van het geslacht Phaseolus. 


A. Zaadlobben boven den grond komend. Trossen korter dan de bladen, in wier oksels 
Ziestaan sm Betlenkonben aard WENN: P. vulgaris blz. 686. 
B. Zaadlobben onder den grond blijvend. Trossen langer dan de bladen, in wier oksels 
zij staan. Peulen-ruw- … zouten Ter wire aten alde ja otd er Pe mul oEnS Rn 


P. vulgáris!) L. Boon (fig. 845). 
Bij deze plant is de stengel meest windend en verspreid behaard. 

De blaadjes zijn eirond, lang toege- 
spitst, met hartvormigen voet. 

De bloemen staan in armbloemige 
trossen, die korter zijn dan de bladen, 
in wier oksels zij staan en hebben 
meestal witte kroonbladen. De peulen 
hangen, zijn tamelijk recht en glad. De 
zaden zijn wit of bruin, soms ook 
anders gekleurd. Tot 36 dM. ©. 
Juníi—September. 

De variëteit f. nánus?) L. heeft een 
lagen, 3-5 dM hoogen, niet of nauwe- 
lijks windenden stengel. 

Biologische bijzonderheden. Bij de 
bloem dezer plant is het linkerzwaard 
grooter dan het rechter (fig. 846). Aan 
den voet is de plaat van het zwaard 
samengetrokken en draagt daar een 
scheef, tandachtig, sappig, stijf uit- 
steeksel, dat in een indeuking van de 
kiel past. In het onderste derde deel 
van het zwaard zit aan de binnenzijde 
een halvemaanvormige, uitstekende 
plooi, die in een overeenkomstige groef 
van de kiel past. De laatste is klein, 
slakkenhuisvormig gedraaid, de opening 


Phaseolus vulgaris aan den top is naar beneden gekeerd 
Fig. 845. en ligt over het tandachtige uitsteeksel 
Loen A zaad: van het rechtsche zwaard. De scheeve 


stempelvlakte aan het iets verbreede einde van den stijl is met een dichten krans van korte 
haren bezet, die niet alleen verhindert, dat de zich uit de bloem terugtrekkende insecten- 
slurf den stempel derzelfde bloem aanraakt, maar ook tegengaat, dat de stempelvloeistof, 
die uit de door de wrijving tegen het ruwe insectenlichaam verscheurde stempelpapillen 
wordt afgescheiden, wegloopt. De helmknopjes geven hun stuifmeel aan den er door 
omsloten stijl af, doch de stempel bedekt er zich niet mede. 


1) vulgaris — gewoon. 2) nanus — dwergachtig. 


a ‚FAMILIE 78. — PAPILIONACEAE. — 687 


De bovenste vrije meeldraad verbreedt zich onmiddellijk voor de beide toegangen tot den 
honig zoo sterk, dat hij de randen van den meeldraadkoker omvat en stevig afsluit. Om de 
insecten te verhinderen anders dan op normale wijze den honig te kunnen bereiken, hetgeen 
alleen geschieden kan, als zij zich op het linker zwaard plaatsen en van hieruit met de 
slurf onder de rechtsliggende opening van den top van de kiel naar binnen dringen, bevindt 
zich hier een scheef naar boven en voren gericht schubvormig aanhangsel. 

Alleen groote hommels zijn in staat het bloemmechanisme in beweging te brengen. Bij 
het neerdrukken van de kiel springt de top van den stijl met den met stuifmeel bedekten 
stijlborstel uit de opening der 
kiel en er ontstaat een nauw 1 
kanaal, dat onmiddellijk onder 
de kielopening voorbij den 
top van den stijl, langs den \ 
rechterrand van de meeldraad- | 
groef tot aan den voet van 
het nectarium leidt, waarbij 
de vrije meeldraad op zijn 


plaats blijft, terwijl de andere Phaseolus vulgaris 
gebogen worden. Daar de Fig. 846. 
stempel vroeger door de in- 1 Bloem schuin van voren gezien. 


sectenslurf aangeraakt wordt, 2 Stamper, e vruchtbeginsel, f stijl, g stijlborstel, h stempel. 
dan aan deze stuifmeel komt, 
heeft er regelmatig kruisbestuiving plaats. 

Spontane zelfbestuiving schijnt vrijwel uitgesloten, de niet door insecten bezochte bloemen 
schijnen geene zaden te vormen. Veel insectenbezoek is echter niet waargenomen, alleen 
van hommels. Wel komen ook honig- en andere bijen er heen, maar deze gebruiken dan 
door hommels in de kiel gebeten gaten, om bij den honig te komen, daar zij zelf te zwak 
zijn, om de kiel neer te drukken. 


Volksnamen. Het aan‘al volksnamen voor deze vaak gekweekte plant is zeer groot. Het 
meest zijn in gebruik de namen sla-, snij-, spersie-, stam-, stok-, struik-, princesseboonen, 
terwijl de zaden en ook de planten wel witte, bruine en kievitsboonen heeten. Bijzondere 
namen zijn nog heereboonen in het Gooi en bij Nijmegen, kruipertjes in de Noord-Veluwe 
en Utrecht, moppe in de Noord-Betuwe, suikerboonen op Schouwen en Walcheren en 
Turksche boon in Groningen, Oost-Drente, West-Friesland en op Walcheren. 


Voorkomen en gebruik. De plant is afkomstig uit Zuid-Amerika, doch wordt bij ons 
veel gekweekt, omdat de onrijpe vruchten en de rijpe zaden gegeten worden. Zij is ook 
op enkele plaatsen in het wild opgeslagen. 


P. multiflórus *) Willd. Pronkboon. 

Deze plant is verspreid behaard en heeft een windenden, al of niet vertakten stengel. 

De blaadjes zijn eirond, spits of kort toegespitst, iets behaard, gesteeld, met steun- 
blaadjes aan den voet. 

De bloemen staan in losse, veelbloemige trossen, die langer zijn dan de bladen, in wier 
oksels zij zitten. Zij zijn wit of rood. De peulen hangen, zijn iets sikkelvormig en met 
spitse wratjes bezet. De zaden zijn grooter dan bij de andere soort en wit of gevlekt. 
Tot 36 dM. ©. Juni—September. 


Biologische bijzonderheden. In hoofdzaak is de bouw der bloem als bij P. vulgaris. 

Krachtige bijensoorten met een voldoend lange slurf vliegen op het linkerzwaard der bloem 
aan en raken, terwijl zij de slurf naar den voet der bloem drukken, met den voet van deze 
eerst den stempel aan, die daardoor van stuifmeel wordt voorzien, zoo zij althans reeds 
uit een andere bloem derzelfde soort komen. Terwijl zij nu de zwaarden en de er mee 
verbonden kiel sterker neerdrukken, treedt uit den tot bijna met 2 windingen slakkenhuis- 
vormig gedraaiden top van de kiel, de even zoo gedraaide stijltop zoo te voorschijn, dat 
de stempel zich naar links beneden keert en de met stuifmeel voorziene stijlborstel den 
voet van de bijenslurf aanraakt en er nieuw stuifmeel aan afgeeft. Bij insectenbezoek is 
dus kruisbestuiving verzekerd, zelfbestuiving uitgesloten. De laatste kan ook niet spontaan 
plaats hebben. daar de stempel uit den top der kiel steekt, terwijl het stuifmeel er in is 
opgesloten. Of er bij zelfbestuiving zaadvorming kan plaats hebben, is nog niet zeker. 

Uok hier steelt de honigbij weer honig op dezelfde wijze, als bij P. vulgaris is beschreven. 


1) mutitiflorus — veelbloemig. 


688 — ARISTOLOCHIACEAE. — FAMILIE 79. 


Volksnamen. Ook voor deze nog al eens gekweekte plant zijn verschillende volksnamen 
in gebruik, het meest pronkboon en pronkers. Verder in Friesland, Zuid-Holland en op 
Walcheren Piet Heinboonen, in Salland jodenboon, Lommersche boon, Maltaboon (de 
laatste ook in Twente), in de Graafschap Zutphen dikke jennen en molboon, aan den 
Zoom der Veluwe doorbloeier, in de Noord-Betuwe eeuwige bloei, in West-Friesland 
citroenboonen, op Schouwen, Tholen en Walcheren bokkeboonen, in Zuid-Holland Oost- 
Indische boonen, in Noord-Limburg paardeboonen. 


Voorkomen. De plant is afkomstig uit Zuid-Amerika, doch wordt bij ons vaak gekweekt 
om de zaden. Ook is zij eenige malen bij ons opgeslagen. 


Familie 79. Aristolochiaceae Juss. 


Overblijvende planten of meest windende heesters met in 2 rijen staande, 
gesteelde, vaak hartvormige bladen, meest zonder steunbladen. 

Bloemen 2-slachtig. Bloemdek bovenstandig, gekleurd, met min of meer 
verlengde buis en regelmatigen, meest 3-spletigen of symmetrischen zoom. 
Met de in den knop klepvormig liggende zoomlobben wisselen evenveel, 
doch slechts in enkele gevallen ontwikkelde, overblijfsels van een binnensten 
bloemdekkrans (Asarum) af. Meeldraden 6 of 12, op den top van het 
vruchtbeginsel gezeten, min of meer met den stijl vergroeid. Helmdraden 
kort of ontbrekend. Helmknopjes 2-hokkig, bijna steeds naar buiten open- 
springend. Vruchtbeginsel door in het midden samenstootende, wand- 
standige zaadlijsten 6-hokkig. Zaden talrijk, omgekeerd. Stijl met een 
schijfvormigen, gesloten stempel of hol met een meerstraligen stempel. 
Kiem aan den voet van het kraakbeenige kiemwit, zeer klein, met weinig 
ontwikkelde zaadlobben. Vrucht een doosvrucht. 


Tabel tot het determineeren der geslachten der Aristolochiaceae. 


A. Meeldraden met den hollen stijl vergroeid. Stempel in het midden geopend, 3-6-lobbig, 


met samenneigende lobben . … Meel Sido . … … Aristolochia blz. 688. 
B. Meeldraden geheel of grootendeels vrij. Stijl niet hol. ‘Stempel schijfvormig of straal- 
vormig, -inshet.midden gesloten. … … …. .…… 4 og oneens Agar 


1 Aristolóchia !) L. 


Bloemdek afvallend, onregelmatig, aan den voet buikig, verder buis- 
vormig aan den top tot een lip verwijd. Meeldraden 6, met bijna zittende 
helmknopjes, die met den rug aan den stijl zijn vastgegroeid. Vrucht door 
valsche tusschenschotten 6-hokkig, aan deze openspringend. Zaden zeer 
talrijk, horizontaal, platgedrukt. Navel dicht sponsachtig. 

Bloemen geel of bruinachtig, okselstandig, gesteeld. 

Bladen afwisselend, met hartvormigen voet, eirond of bijna cirkelrond. 
Stengel rechtopstaand of uitgespreid, gestreept kantig. 


A. Clematitis?) L. Pijpbloem (fig. 847). 

Deze plant is lichtgroen en onbehaard. Zij heeft een horizontalen, sterk 
vertakten, kruipenden wortelstok, waaruit rechtopgaande, heen en weer 
gebogen, bijna tweerijig bebladerde stengels komen, die onvertakt, rond, 
iets gegroefd en gevuld zijn. 


1) van het Grieksche aristos: best en lochos: kraamzuivering. Men schreef nl. aan de 
plant een reinigende kracht toe bij herstellenden uit het kraambed. 2) Clematitis — 
clematisachtig. 


FAMILIE 79. | — ARISTOLOCHIACEAE. — 689 


De bladen zijn groot (6-10 cM breed), langgesteeld met een steel, die 
half zoo lang is als de schijf. Zij zijn verder rondachtig tot eirond, stomp, 
zwak uitgerand, door een diepe afgeronde bocht hartvormig, aan den rand 
ruw door kleine tandjes, beneden blauwgroen. 

De bloemen zijn vrij groot, kortgesteeld en staan 
in okselstandige, armbloemige, schermachtige bij- 
schermen (schijnbaar in halve kransen) en hebben 
aan den voet van den steel een klein schutblaadje. 
Het bloemdek is lichtgeel. De buis is beneden 
bolrond, verderop buisvormig met een eenlippigen 
zoom. In de bolronde verwijding bevinden zich 
de stijl, de stempel en de meeldraden. De stijl 
is kort, vleezig en heeft boven een ring met 6 
karteltandjes. Er zijn 6 stempellobben, die boven 
de insnijdingen van den ring zitten. De 6 helm- 
knopjes zitten tegen den stijl onder de slippen van 
den ring vastgegroeid. De vrucht is bijna bolrond, 
lederachtig, beneden toegespitst, omstreeks zoo groot als een 
walnoot en is verder 6-hokkig, hangend en springt van den 
top af met 6 kleppen open (fig. 847, 848). De zaden zitten 
in ieder hokje in een rij, zijn vlak, driehoekig, kastanjebruin. 
De zaden smaken bitter. 2}. 6-9 dM. Mei, Juni. 

De plant heeft een eenigszins ooftachtigen geur en is wat 
vergiftig. 

Biologische bijzonderheden (fig. 849). De eerst rechtop- 

staande bloemen worden door muggen (Ceratopogon, Chiro- 
Aristolochia ; El : 

Clematitis nimus, vooral C. pennicornis) bezocht. Deze komen op het 
5 She en lipvormige deel aanvliegen en kruipen dan in de buis naar 
nd binnen. Daarin staan haren, die langer zijn dan de halve 
wijdte der bloemdekbuis, doch deze staan zoo, dat zij het 
naar binnen gaan niet beletten, maar voorloopig wel 
het teruggaan. Zij komen dus in het onderste deel van 
het bloemdek, waarin zij zich vrij kunnen bewegen. 

De bloemen zijn proterogynisch, 
dus de stempelvlakte is al geschikt 
om stuifmeel op te nemen, als de 
mugjes naar binnen komen en als 
deze reeds uit een andere bloem 
derzelfde soort komen, heeft er 
zoo kruisbestuiving plaats. De mug- 
jes vinden het in die kamer aan- 
genaam, zoowel om de hoogere 
temperatuur, die er heerscht, als - gr 

Ge Aristolochia Clematitis 
om de saprijke cellen, waarmee de Fig. 840. 
binnenwand bekleed is en die hun Een deel van den stengel st met bladsteel b, in 


5 . welks oksel naast elkaar verschillende bloemen 
wat voedsel geven (honigafschei- staan. 1 Jonge, nog onbevruchte, 2 bevruchte hel- 


5 7 d lende bloem, Kk bolvormige verwijding der kroon- 
ding is niet waargenomen). Na een buis, v, f, onderstandig vruchtbeginsel. A Bloem 
verblijf vans) za: 2 dagen openen le ee bloem na de bestuiving, in overlangsche 

8 ee oorsnede. 
zich de 6 zijwaarts aan den stem- 

peltop vastgegroeide helmknopjes en nu beladen de mugjes zich met stuif- 


HeEUukKeLs, Flora. 44 


Aristolochia Clematítis 
Fig. 847. 


99 — ARISTOLOCHIACEAE. — FAMILIE 79. 


Ó) 


meel, dat uit de helmknopjes op den bodem der kamer valt. Tegelijk 
gaat nu de bloemsteel hellen, zoodat de bloem zich naar beneden buigt, 
de haren in de buis verdrogen en schrompelen ineen, de insectjes komen 
er uit en dat de gevangenschap hun niet onaangenaam geweest is, bewijzen 
zij door dadelijk weer in een jongere bloem naar binnen te kruipen. Inde 
oude bloemen buigt zich nu de lip naar binnen. Zoowel door dit gaan 
hangen als door het sluiten, raken de bezoekers niet in de war of zij met 
oudere of met jongere bloemen te doen hebben. 


Volksnamen. De plant heet in Friesland Duitsche pijp, in Oost-Drente 
en de Graafschap Zutphen moffepijp, in Utrecht sarratijnskruid, in Utrecht 
en de Duinstreek holwortel, in de Graafschap Zutphen en in Limburg pijp- 
bloem, in Noord-Limburg lepeltjeskruid en ín Zuid-Limburg oosterlucie. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt op zandige en 
steenachtige plaatsen in Midden- en Zuid-Europa voor en is bij ons op 
grazige, beschaduwde plaatsen, langs dijken, vooral in de duinstreken vrij 
algemeen. Volgens van Eeden zou de plant door de kruisvaarders uit het 
Oosten zijn meegevoerd en in de kloostertuinen en om de kasteelen zijn 
aangekweekt om de geneeskrachtige eigenschappen van den wortel. Van 
daar zou zij dan verwilderd zijn, hoewel zij nu gerust als ingeburgerd mag 
worden beschouwd, al is het waar, dat zij haar uitheemschen oorsprong 
nog verraadt, doordat de vruchten vaak niet rijp worden. 


2. A'sarum!) Trn. 


Bloemdek blijvend, kroes-klokvormig, met 3-spletigen zoom. Meeldraden 
in 2 rijen, de buitenste korter. Stijl kort, dik. Stempel 6-stralig. Vrucht 
onregelmatig openspringend, door valsche tusschenschotten 6-hokkig. Zaden 
in ieder hokje weinig talrijk, opstijgend, aan eene zijde minder gewelfd, 
met een krachtige verhevenheid aan den navel (kiempropje). 

Wortelstok vrij vaak vertakt, aan den top verscheiden schubvormige en 
daarboven eenige langgesteelde, gewone bladen dragend, door een enkele 
gesteelde bloem afgesloten. Hoofdknop in den oksel van het bovenste blad. 


A. europaéum?) L. Mansoor (fig. 850). 

Deze plant is kort en dicht behaard. De wortelstok is kruipend, rolrond met dunne 
wortels naar beneden. Het laatste 2-5 cM lange deel richt 
zich op en daaraan zitten meest 3 schubben en 2 (zelden 3) 
bijna tegenoverstaande, langgesteelde bladen, verder treft 
men er nog eenige meest samengevouwen, weinig ontwik- 
kelde bladen aan en eindelijk komt uit het midden der 
beide bovenste de kortgesteelde, iets overhangende bloem 
te voorschijn. 

De bladen zijn glanzend en blijven tot het volgend voor- 
jaar frisch. Zij zijn rondachtig, vaak overdwars breeder 
en door een diepe bocht hartvormig. 

De bloem is veel korter dan de bladen, knikkend. Het 
bloemdek is klokvormig, van buiten vuil-roodbruin, van 
binnen vuil donkerpurper. De 3 bloemdekslippen zijn 
4 7 rechtopstaand, eirond en zijn in een plotseling naar binnen 

Asarum europaeum gebogen punt versmald. Meeldraden zijn er 12, met vrije, 

Fig. 850. korte helmdraden. Zij zijn op den top van het vruchtbe- 
ginsel ingeplant. Het helmbindsel loopt in een priemvor- 
mige punt uit, die boven de naar buiten openspringende helmhokjes uitsteekt. Het vrucht- 


1) van het Grieksche a: niet en saron: tak, omdat de piant geen takken schijnt te hebben 
2) europaeum — Europeesch. 


FAMILIE 80. — SANTALACEAE. — 691 


beginsel is van boven vlak en draagt een bijna cylindrischen stijl meteen 6-lobbigen, 
stervormigen, fijn behaarden, trechtervormigen stempel (fig. 850). De doosvrucht is door 
het bloemdek gekroond en opent zich onregelmatig. Zij is iets vleezig, 6-hokkig en bevat 
18-24 langwerpige, bijna omgekeerd eironde zaden met een groot, uit cellen gevormd, iets 
geleiachtig kiempropje en een kleine kiem. 4. 
5-10 cM. Maart—Mei. 

De plant heeft een aromatischen, kamfer- 
tot peperachtigen geur, een brandend peper- 
achtigen smaak en is vergiftig. 


Biologische bijzonderheden. Het openen van 
het bloemdek (fig. 851) begint daarmede, dat 
zich tusschen de 3 bloemdekslippen 3 spleten 
vormen, waardoor kleine vliegjes naar binnen 
kunnen komen. Dicht achter die 3 spleten 
staan de stempels, waarover de met stuifmeel 
uit andere bloemen derzelfde soort beladen 
vliegjes heen moeten kruipen en zoo de kruis- 
bestuiving bewerken. Later, als dus de stem- 


Asarum europaeum 
Fig. 851. 


E : ee jd a bloem in het eerste stadium van den bloei, 
pels reeds van stuifmeel voorzien zijn, scheiden s pioem in een later stadium. 


zich de bloemdekslippen ook aan den top en 
dan behoeven dus de insecten, die stuifmeel komen halen, niet meer over de stempels te 
kruipen, om in de bloem te dringen. 


Volksnamen. In Twente, Salland, de Graafschap Zutphen en op Walcheren heet de 
plant hazelwortel, in Utrecht, de Duinstreek en op Walcheren mansoor. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant behoort thuis in vochtige bosschen en 
wel in Midden- en Oost-Europa. Bij voorkeur komt zij onder hazelstruiken voor, waarop 
de naam hazelwortel slaat. 

Bij ons is zij bij Maastricht aangetroffen, dit zou wel een natuurlijke vindplaats kunnen 
zijn. De andere vindplaatsen-(Brummen, s-Gravenhage, Leiden, Roermond) wijzen meer 
op overblijfselen van vroegere cultuur. 


Familie 80. Santalaceae R. Br. 


Bloemen tweeslachtig: of tweehuizig. Bloemdek blijvend, van binnen 
gekleurd, van buiten groen, de buis met het vruchtbeginsel vergroeid met 
4-5-spletigen zoom. Meeldraden aan den voet der bloemdekslippen inge- 
plant, 4-5 in getal, tegenover deze slippen staand. Helmknopjes 2-hokkig, 
zich naar binnen openend. Stijl 1 met enkelvoudigen of 3-lobbigen stempel. 
Eitjes meest 5-12, van een vrij middenzuiltje neerhangend, omgekeerd. 
Vrucht noot- of steenvruchtachtig, niet openspringend, 1-zadig. 

Bloemen wit- of geelachtig, klein. 

Bladen verspreid, zeldzamer bijna tegenoverstaand, gaaf, bijna zittend, 
lijn- of lijn-lancetvormig, zonder steunbladen. 

Van deze familie is slechts een geslacht in ons land aangetroffen. 


1. Thésium') L. 


T. humifúsum 2) D. C. Bergvlas (fig. 852). 

Deze plant is onbehaard. De wortelstok gaat naar beneden en is vertakt. Daaruit komen 
vele liggende of opstijgende, dunne, bijna draadvormige, fijn gestreepte stengels, die al of 
niet vertakt zijn. 

De bladen staan verspreid, zijn smal lijnvormig (1-2 mM breed), eennervig, zittend. De 
bovenste zijn aan den rand, evenals de kanten der takjes getand, ruw. 

De bloemen zijn vrij klein en staan in tros- en pluimvormig bijeenstaande 1-5-bloemige 


1) Naar den held Theseus genoemd. 2) humifusum — op den grond liggend. 


692 — LORANTHACEAE. — FAMILIE 81. 


bijschermen. De bladen, in wier oksels die bijschermpjes staan, zijn vaak een heel eind 
met den steel der bloeiwijze vergroeid, zoodat het schijnt of er 3 schutbladen zijn, waarvan 
het middelste langer is (dit is werkelijk het zoo- 
even genoemde blad), de 2 andere zijn schut- 
blaadjes (fig. 852). 

De bloemen zijn 2-slachtig, zij bestaan uit een 
blijvend, van buiten groen, van binnen wit bloem- 
dek, waarvan het vrije deel trechter- of klok- 
vormig is, 5-(zelden 4-)spletig. Meeldraden zijn 
er 5(-4), zij zijn aan den voet der bloemdek- 
slippen, die daar een haarbosjie dragen, ingeplant. 
De stijl is meest lang met een knopvormigen 
stempel. De vrucht is een noot met 5, met de 
middennerven der bloemdekslippen overeen- 
komende hoofdnerven en heeft bovendien vaak 
nog 10 zijnerven. Zij is eirond, bijna zittend, 
S maal zoo lang als het opgerolde vruchtbloem- 
dek, wel 4-5 maal zoo lang als de steel. De 
zaaddragers zijn meest gewonden. 2. 1-3 dM. 
Juni, Juli. 


Biologische bijzonderheden. De plant is een 
halve parasiet, als de Rhinanthussoorten en de 
daaraan verwante geslachten. Zij bezit nl. zuig- 


Thesi humif En Ee 
bk B eh wortels, bestaande uit vrij groote, bijna gesteelde 
g. 852. 


knoppen. De schorscellaag van deze legt zich 
tegen den wortel der voedsterplant met een 
breeden voet aan of groeit er als een walletje omheen, terwijl de kern in het centrale 
houtlichaam van den wortel dringt en zich daar penseelachtig uitspreidt. Door middel 
daarvan wordt uit de voedsterplant voedsel gezogen. 


a bloem met schutblaadjes, b vrucht. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant groeit op dorre, droge plaatsen, vooral 
op kalkgrond in West-Europa. Bij ons is zij in de laatste jaren in de duinen van ’s-Graven- 
hage, Katwijk aan Zee, Monster en achter de ruïne van Brederode gevonden. 


Familie 81. Loranthaceae Don. 


Groene woekerplanten. Meest altijd groene heesters. 

Bloemen 2- of l-slachtig. Bloemdek met een 4-8-, zelden 3-deeligen 
zoom. Helmknopjes vrij vaak met de bloemdekslippen vergroeid. Vrucht- 
bladen 2, vroegtijdig met het meer kiemzakken bevattend zaad vergroeiend. 
Vrucht een eenzadige bes, met slijmerig sap. Bloemen geelachtig, zittend 
of bijna zittend, oksel- of eindstandig. Bladen blijvend, meest tegenover- 
staand, gaafrandig, soms tot schubben gereduceerd, zonder steunbladen. 

Stengel meest gaffelvormig vertakt. 

Bij ons komt slechts een geslacht voor. 


1. Víseum!) L. 


V. álbum”) L. Maretakken (fig. 853). 

Deze plant is een sterk vertakte, onbehaarde heester, met herhaald gaffel- 
vormige vertakking, met blijvende, geelgroene schors en blijvende, geelgroene 
bladen. De stengels zijn rond. 

De bladen zijn tegenoverstaand, lepelvormig, stomp, onduidelijk generfd, 
dik, lederachtig. 


1) van het Latijnsche viscus: lijm, naar de kleverige stof, die uit de bessen kan worden 
bereid, hierop slaat ook de Nederlandsche naam vogellijm. 2) album —= wit. 


FAMILIE 8l. — LORANTHACEAE. — 693 


De bloemen zijn zittend en zijn tot hoofdjes opeengehoopt in de oksels 
der takken, zij zijn geelgroen en 2-huizig, De mannelijke bloemen (fig. 853) 
bestaan uit een 4-spletig, lederachtig, geel bloemdek met eironde slippen. 
De 4 helmknopjes zijn langwerpig, op de bloem- 
dekslippen vastgegroeid en springen met vele 
gaten open. De vrouwelijke bloemen (fig. 853) 
hebben een zeer korten, onduidelijken , 4-tandigen 
kelk en 4 bleekgele, eironde, spoedig afvallende, 
iets vleezige bloemkroonblaadjes, terwijl verder 
het vruchtbeginsel een zittenden, korten stempel 
draagt. De vrucht is een witte, glanzige, bol- 
ronde, eenzadige bes met taai, slijmerig vleesch 
(fig. 853). Het zaad is driehoekig. fh. 2-5 dM. 
Bloeitijd Maart—Mei, de vrucht is rijp Augustus — 
November. Viscum Bie: 


Biologische bijzonderheden. De inrichting der Fig. 853. 
bloemen met het oog op de bestuiving is de 
volgende. De mannelijke bloemen hebben 3-4 mM lange bloemdekslippen, 
de met deze vergroeide helmknopjes bevatten wel 40-50 kamertjes, waarin 
het stuifmeel zit. Zij krijgen vele openingen; het met fijne korte stekels 
bezette stuifmeel komt daardoor naar buiten. De inwendige uitholling van 
den voet van het bloemdek is met een honig afscheidend weefsel over- 
trokken. De bloemen rieken vrij sterk naar oranjebloesem en worden door 
vroeg uitvliegende bijen en hommels bezocht, die vooral door den geur 
gelokt worden. 

De vrouwelijke bloemen zijn veel kleiner dan de mannelijke, de bloem- 
kroonblaadjes zijn slechts 1 mM lang en zijn naar binnen gebogen naar 
den dikken ronden stempel. Ook hier bevindt zich een honig afscheidenden 
ring tusschen den voet van de bloemkroon en den halsvormig ingesnoerden 
voet van den stempel. Die bloemen rieken minder sterk en de insecten 
moeten hun slurf tusschen de bloemkroonblaadjes en den stempelkop door- 
schuiven. Zij zullen dus allicht, als zij uit mannelijke bloemen komen, 
kruisbestuiving bewerken. 

De maretakken behooren tot de parasieten. Zij leven op loof- en naald- 
hout, vooral op boomen, wier takken een weeke, saprijke schors bezitten, 
in het bijzonder als het kurkweefsel daarvan dun en teer is. Vooral op 
de zilverspar, de appel- en pereboomen en de populieren (in het bijzonder 
Populus nigra) komen zij voor. Zij vormen soms wel op de takken bosschen 
van 4 M omvang, terwijl de dikte van den stam soms tot 50 cM gaat. 

De maretakken zijn niet zoo geheel op parasiteeren aangewezen, als b.v. 
de bremraap en het warkruid, omdat de plant ook in staat is door middel 
harer groengele bladen te assimileeren (zelfs ook door de groengele schors 
der takken) en zij neemt dan ook uit de lucht wel voedsel op. Doch zeker 
is het, dat zij althans het voedsel, dat andere planten uit den bodem 
opnemen, door hare zuigwortels uit de boomen halen, waarop zij leven. 
Zij schaden deze echter niet bijzonder sterk 

Het vocht, dat zij opnemen, bevat natuurlijk ook de noodige zouten en 
terwijl een gewone plant uit den bodem slechts een zeer verdunde zoutop- 
lossing haalt en in de verdamping van water een middel heeft, om een 
voldoende hoeveelheid zouten op te trekken, is dat bij Viscum niet noodig. 


694 — LORANTHACEAE. — FAMILIE 8l. 


De verdamping van vocht is bij haar dan ook vrij zwak, de lederachtige 
bladen bezitten een sterk verdikte opperhuid met een gering aantal huid- 
mondjes. 

Hoe de plant in haar voedsterplant bevestigd is, zal blijken, als wij de 
ontwikkeling van het zaad nagaan. 

De witte vruchten der vrouwelijke plant zijn bessen, waarin het zaad 
door een zeer taai, slijmerig vleesch is omgeven. Zij worden door vogels, 
in het bijzonder door lijsters verspreid, vooral door Turdus viscivorus, de 
maretakkenetende lijster. Deze is bij ons slechts zeldzaam en alleen trekvogel 
en leeft des zomers van insecten, doch des winters van bessen, vooral 
van die van de vogellijm. Dat de plant bij ons zoo zelden voorkomt, zal 
wel daaraan liggen, dat die vogel bij ons zoo zeldzaam is. Meende men 
vroeger, dat die vogel de bessen geheel opat en dat dan de harde zaden 
onbeschadigd met de uitwerpselen naar buiten kwamen, waardoor zij zelfs 
aan kiemkracht zouden gewonnen hebben, dit is gebleken onjuist te zijn. 
De zaden worden in den regel niet ingeslikt, maar de vogel neemt de bes 
voor in zijn snavel, drukt haar stuk en perst nu het zaad er zijdelings uit. 
Het wordt dan aan een takje afgewreven en kleeft daaraan door het slijm. 

Is dit in den herfst gebeurd, dan begint in het voorjaar de ontkieming. 
De kiem, die in het zaad door reservevoedsel is omgeven, is vrij groot, 
knotsvormig en heeft dit bijzondere, dat de 2 langwerpige, dicht tegen 
elkaar liggende zaadlobben, evenals de omgevende, met reservevoedsel ge- 
vulde cellen, groen zijn gekleurd door bladgroen. Bij de ontkieming strekt 
zich nu de as van de kiem en wel vooral dat deel, dat onder de zaad- 
lobben ligt en dat nu de halfbolronde aanleg van het worteltje is. Dit 
komt uit de zaadhuid naar buiten en groeit in de richting van de schors 
(het is gebleken, dat de oorzaak daarvan is, dat dit tevens is de richting 
van de kleinste hoeveelheid licht). Heeft het worteltje de schors bereikt, 
dan verbreedt het zich daarin tot een schijfje, waarvan het midden 
voortgroeit in de schors tot op het hout. Verder gebeurt er in het eerste 
jaar niets. In het tweede wordt de zaadhuid afgeworpen en het stengeltje 
strekt zich en draagt de 2 zaadlobben. Het strekt zich steeds loodrecht op 
den tak, waaraan de ontkieming plaats had, hetgeen gunstig is om later 
meer licht te kunnen ontvangen. In den tak heeft zich natuurlijk een 
nieuwe jaarring om het hout gevormd en daardoor is de worteltop van het 
jonge plantje omwald door hout en is dus schijnbaar in het hout gedrongen. 
Op de grens tusschen schors en hout ontstaan verder zijtakken aan den 
boorwortel, de zoog. schorswortels, die als evenwijdige draden te zien zijn 
en deze vormen nieuwe boorwortels, die zich in de zachtere mergstralen 
van het hout naar binnen boren. Dit blijft in opvolgende jaren zoo voort- 
gaan over een steeds meer uitgebreid gebied. Snijdt men zulk een boom 
door, dan ziet men die wortels als dikke, geelgroene draden loopen. 
Buiten den tak komt in het derde jaar het eerste paar bladen te voorschijn, 
in het vierde verlengt zich de stengel en vormt weer een paar bladen, in 
wier oksels een knop zit en terwijl zich nu in het vijfde jaar de stengel 
verlengt, ontstaan ook 2 zijtakken en komt het soms in het zesde jaar 
reeds tot bloemvorming. 

Merkwaardig is vooral nog, dat de schorswortels vaak knoppen voort- 
brengen, die naar buiten komen en tot nieuwe planten opgroeien en dat 
vooral, als de oude plant is afgesneden. Dergelijke knoppen zijn te verge- 


FAMILIE 81. — LORANTHACEAE. — 695 


lijken met de knoppen aan de wortels van b.v. populieren, die zich ook 
eerst flink ontwikkelen, als de stam is verwijderd. 


Volksnamen. De namen vogellijm en maretakken worden het meest ge- 
bruikt. In Zuid-Limburg noemt men de plant ook wel duivelsnest of priemst. 


Voorkomen in Europa en in Nederland. De plant komt in bijna geheel 
Europa op vele soorten boomen voor. Bij ons is zij bij Blijham (Gr.), bij 
Deurne en verder in Zuid-Limburg vrij algemeen gevonden. 


een sent generen (jen en Be een A 
an EC ng En 


nen